ملیحه تیرهگل، شاعر و پژوهشگر ادبیات تبعید در آمریکا درگذشت. «روایتی از ادبیات فارسی در تبعید» مجموعه‌ای در ۱۴ مجلد و در ۸ هزار صفحه درباره تاریخ ادبیات تبعید آخرین اثری است که از این پژوهشگر به جای مانده و نشر آفتاب آن را منشتر کرده است. مجموعه حاضر درباره ملیحه تیرهگل خرداد ۹۷ تهیه و در زمانه منتشر شده بود. اکنون یک بار دیگر به مناسبت درگذشت آن زنده یاد بازنشر می‌شود. ملیحه تیرهگل که تحصیلات خود را در رشته تربیت معلم به پایان رسانده بود، از سال ۱۳۶۳ در آمریکا زندگی می‌کرد.
مقدمه‌ای بر: ادبیات فارسی در تبعید (۱۳۵۷ تا ۱۳۷۵) نوشته او، از آثار پژوهشی ماندگار در زمینه ادبیات غیررسمی ایران است. تیرهگل این پژوهش‌ها را ادامه داد و اکنون حاصل آن کتابی‌ست در ۱۴ مجلد. میگوید:
«از نیمه‌های سال ۲۰۰۳ یعنی از زمانی که از کار در هفته نامه “ایرانشهر” (از انتشارات شرکت کتاب در لس‌آنجلس) کناره گرفتم و به شهر سنت لوئیس از ایالت میزوری منتقل شدم، تا ۲۷ فوریه ۲۰۱۸ درگیر تدوین مجموعه‌ای بوده‌ام که پس از کلنجار بسیار با خودم، نامش را گذاشتم “روایتی از ادبیات فارسی در تبعید”. البته، در درازنای این پانزده سال، وقفه‌های کوتاه مدتی در کار رخ داد، اما هفت سال آخر آن، یعنی از هفت سال پیش تاکنون، یک بند روی آن کار کردم، من در این هفت سال به قول معروف در دنیا را رو به خود بستم، نه میهمانی نه سلمانی نه رفت و آمدی حتا به حیاط خانه که در بهارانِ این شهر بسیار زیبا می‌شود. فقط نوشتم و خط زدم و نوشتم و ذخیره کردم و نوشتم و نوشتم. اما پس از حدود هشت هزار صفحه، دیدم هنوز نکته‌های بسیاری ناگفته مانده؛ نویسندگان بسیاری از قلم کتاب افتاده‌اند؛ و من، که توانم به آخر رسیده بود، گفتم جز این که بگویم کتاب را تمام کرده‌ام، چه خاک دیگری می‌توانم به سرم بریزم. پس غروب روز ۲۷ فوریه‌ی ۲۰۱۸ بود که هر چهارده جلد را گذاشتم روی یک دیسک و دادم به اردشیر، عزیز عطائی، همسرم، گرافیستِ همه‌ی کتاب‌هایم، و گفتم من نقطه‌ی پایان را بر این مجموعه گذاشتم. بقیه‌اش با تو.»
ملیحه تیرهگل در حلقه دفترهای شنبه در لس‌آنجلس:
ملیحه تیرهگل در «روایتی از ادبیات فارسی در تبعید» ابتدا به انقلابات اجتماعی راه می‌برد، که سپس در جلد دوم به انقلاب بهمن ۵۷ برسد. جنگ ایران و عراق، قتل‌های زنجیره‌ای، جنبش اصلاحات، جنبش دانشجویی و زنان و جنبش کارگری، از بزنگاه‌های تاریخی است که تیرهگل تحول ذهنی و پیدایش آثار ادبی را در سایه آن‌ها بررسی می‌کند. جلد چهارم این مجموعه به «شناسنامه» فکری نویسندگان و هنرمندان ایرانی و تأثیراتی که از نحله‌های فکری مانند مدرنیسم و پست مدرنیسم پذیرفته‌اند اختصاص دارد. کانون نویسندگان ایران، جنبش‌های سیاسی در تبعید، نقد و نظر سیاسی، و ادبیات زندان و مسأله دادخواست و اثرگذاری آن بر آثار ادبی در جلدهای بعدی بررسی می‌شود. فصلی هم به نویسندگان درگذشته تبعیدی ایرانی اختصاص یافته است. سرانجام بررسی نمونه‌هایی از رمان‌ها و داستان‌های بلند و کوتاه و اشعاری که نویسندگان و شاعران تبعیدی پدید آورده‌اند، تصویری از ادبیات خلاق در تبعید در گستره تاریخ چند دهه گذشته را فراروی خوانندگان و پژوهشگران این شاخه ادبی قرار می‌دهد.
نسبم خاکسار، نویسنده سرشناس تبعیدی درباره پژوهشگری ملیحه تیرهگل میگوید:
«اگر همین کتاب “مقدمه‌ای بر ادبیات فارسی در تبعید” را از ملیحه تیره گل که سال ۱۹۹۸ منتشر کرده است در نظر بگیریم و نه بسیاری از مقاله‌ها و نقد‌ها و جستارهای او را در این باره، گفتن از این که ملیحه تیره گل منتقد و پژوهشگری است دقیق و هوشمند در بررسی ادبیات فارسی، سخنی است درست درباره او. کتاب ادبیات فارسی در تبعید که هیجده سال ادبیات داستانی و شعری ما را در تبعید تا آنجائی که نویسنده به آن‌ها دسترسی داشته، بررسی و معرفی می‌کند، به یمن دقت نظر و نقدهای سنجیده نویسنده، مرتبه و ارج کتابی مرجع و دایرة المعارفی مورد اعتماد برای دوستداران شناختن ادبیات فارسی در تبعید را پیدا کرده است. شنیدن این خبر که ملیحه تیره گل در ادامه این کار، کتاب بزرگی را در ۱۴ جلد به پایان رسانده، من را چون یکی از خوانندگان این نوع کارها بسیار شاد کرد. مشتاقم هرچه زودتر این کتاب منتشر شود. بر این باورم که کار بزرگ او در معرفی و ثبت ادبیات ما در تبعید کاری است ماندگار در تاریخ ادبیات ما. پایدار باد جان آگاهش.»
برای نکوداشت تلاش ملیحه تیرهگل در عرصه ادبیات تبعید در صفحاتی که در ادامه از پی هم می‌آیند، با نظرات گروهی از نویسندگان و شاعران و پژوهشگران درباره ملیحه تیرهگل آشنا می‌شوید:
“آخرین ورژن” ترجمه مقاله ام درباره “تیوری های آموزشی سیاسی رهایی بخشم”م – حاصل زندگی آکادمیک من -لطفا در یه مجله مرتبط با معلمان و اساتید منتشر کنید:
***
دکتر سید محمد حسن حسینی / 23 May 2020