پرتو نوری‌علا: ارمغانی برای تاریخ و فرهنگ ایران و جهان

یکی از عناصر عمدۀ فرهنگ‌‌ساز در هر جامعه، آفرینش‌های هنری و ادبی است. عنصری که هم تحت تأثیر فعل و انفعال سایر عناصر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه بوجود می‌آید و هم خود، بر آنها تأثیر می‌گذارد. بعد از انقلاب ۱۳۵۷، تعداد زیادی از شاعران و نویسندگان ایرانیِ ناراضی یا در معرضِ خطر، خودخواسته یا بالاجبار ایران را ترک کردند. علیرغم وجود مشکلات مالی، سرگردانی در وضعیت سکنی‌گزینی، و گرفتار شدن در بحران هویتی که زائیده عدم آشنائی با فرهنگ و زبان کشور میزبان بود، اکثر شاعران و نویسندگان مهاجر یا تبعیدی توانستند به خلق آثار ادبی ادامه دهند و حقیقت تلخی که بر آنان رفته بود را بدون دردسر انواع سانسورهای اجتماعی، سیاسی، خانوادگی، یا حتی خودی، در آثارشان منعکس کنند. اما این آثار به طور پراکنده یا در محدوده‌ای کوچک عرضه می‌شدند و گاه کاملن ناشناخته می‌ماندند.

با حضور نسل‌های جدیدتر، گرچه روز به روز به تنوع مضمون، سبک، و زبان‌های غیرفارسیِ ادبیات آفریده شده در خارج از ایران افزوده می‌شد، و گاه برخی مورد نقد هم قرار می‌گرفتند، اما هنوز حدود و ثغور این آثار، انواع، تفاوت‌ها و ارزش‌های ادبی آنها روشن نبود. ادبیاتی که در یک زمینۀ متنوعِ فرهنگیِ و زبانی، اما با آبشخوری مشترک، در هستی تاریخیِ ۴۰ سالۀ بعد از انقلاب، و در خارج از ایران توسط کسانی آفریده شد که نه امکان بازگشت به سرزمین مادری را داشتند و نه آثارشان شانس انتشار در ایران را داشت؛ ادبیات در تبعید.

ملیحه تیره‌گل، شاعر، نویسنده، منتقد ادبی و پژوهشگری آگاه و پر کار، در سال‌های زیستن در آمریکا، تلاش پی‌گیری در بررسی ادبیات معاصر، بویژه ادبیات آفریده شده توسط هنرمندان ایرانی در تبعید، داشته که چشم‌گیر و تحسین برانگیز بوده است. شاید او از نخستین و معدود کسانی بود که ضرورت شناختن و شناساندن ادبیات آفریده شده در خارج از ایران، تحقیق و تدقیق، نگرش و نقد جدّی در بارۀ آنها را حس کرد. کاری که به همتی بلند، فکری منسجم، از خودگذشتگی و صرف وقت فراوان نیازمند بود.

ملیحه تیره‌گل علاوه بر انتشار کتاب‌های شعر، نقد ادبی، نقد فرهنگی و مقالات متعددی که در نشریات برون مرز یا تارنمای شخصی‌اش به نام «غرفه‌ی آخر» منتشر کرده است، کتاب مفصلی با نام “مقدمه‌ای بر ادبیات فارسی در تبعید” نوشته که به چاپ دوم رسیده است. این کتاب که جایگاه ویژه‌ای در معرفی ادبیات فارسی در تبعید دارد، در واقع نخستین سنگ بنای عظیم و شکوهمندی است که ملیحه تیره گل سال‌های زیادی را وقف ساختن آن کرد؛ کتاب ۱۴ جلدی “روایتی از ادبیات فارسی در تبعید/مهاجرت”. اثری ارزنده که حاصل سال‌ها پژوهش، بررسی، نقد و معرفی آثار مختلف ادبی و فرهنگی ایرانیان است.

گرچه هدف اصلی نویسنده در این مجلدات نیز مانند گذشته جمع آوری، تجزیه و تحلیل و معرفی آثار ادبی آفریده شده در خارج از ایران بوده است، اما برای توضیح شرایطی که آثار ادبی در تبعید را آفریده‌اند، ذکر رخدادها و پدیده‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران، ضرورتی انکارناپذیر بود. بنابراین تمامی این مجموعه، فقط مختص «ادبیات تبعید» نیست. اما ذکر شرایط ایران، رخداد انقلاب و تبعات اسفبار آن، پشتوانۀ ذهنیت و خلق آثار ادبی در خارج از ایران بوده است.

ملیحه تیره گل در مصاحبه‌ای در بارۀ ادبیات تبعید می‌گوید: “تا زمانی که یک متن، بدون سانسور (چه سانسور حکومتی و چه خودسانسوری) در سرزمین مادری نویسنده قابل انتشار نباشد، یک متنِ «تبعیدی» است؛ و تا زمانی که نویسنده، به خاطر درونه‌ی متنی که نوشته یا می‌‌نویسد، در سرزمین مادری در معرض ناامنی قرار دارد یا قرار داشته باشد، نویسنده‌ای «تبعیدی» است؛ فرقی هم نمی‌‌کند که آن متن، به زبان مادری نویسنده باشد یا با زبانِ کشور میزبان؛ فرقی هم نمی‌‌کند که این نویسنده، «درون‌مرزی» باشد یا «برون‌مرزی»؛ فرقی هم نمی‌‌کند که این نویسنده، خود را «تبعیدی» بنامد یا «مهاجر» یا «به حاشیه‌رانده‌ شده. “

سال‌های متمادی‌ای که ملیحه تیره‌گل، از خورد و خوراک، معاشرت، گردش و تفریح خود چشم پوشید و تمام اوقاتش را صرف جمع‌آوری، تحقیق، مطالعه و بررسیِ آثار آفریده شده در خارج از ایران بعد از انقلاب و زمینه‌های بوجود آوردن آن‌ها نمود، و حاصل آن را با آفرینش ۱۴ جلد کتاب ارزنده، جاودان کرد، چنان به سلامت جسم و روح او لطمه زده است که راه درمانش آسان نیست، با این همه گوئی ملیحه تیره‌گل می‌دانست ادامۀ راه “مقدمه‌ای بر ادبیات در تبعید”، در عرصۀ بسیار گسترده‌تر و غنی‌تری، حتی با داو گذاشتن جسم و جان خود، می‌تواند گنجینۀ “روایتی از ادبیات فارسی در تبعید/مهاجرت” را برای ایرانیان معاصر و نسل‌های آینده و هم چنین برای تاریخ و فرهنگ ایران و جهان، به ارمغان آورد.

برای خوانندگانی که مایل به آشنائی با محتویات کلی ۱۴ جلد کتابِ آمادۀ چاپِ “روایتی از ادبیات فارسی در تبعید/مهاجرت” می‌باشند، عنوان هر جلد، در ذیل ذکر می‌شود:

جلد اول: کیستی ما، جلد دوم: پایان پادشاهی و آغاز جمهوری اسلامی، جلد سوم: چیستی‌های کانون ما، جلد چهارم: چیستی‌های پیرامون ما- شناسنامه‌ی ما، جلد پنجم: کانون نویسندگان ایران، گفتمان روشنفکر و روشنفکری، جلد ششم، بخش اول: جنبش‌های سیاسی در تبعید، جلد ششم، بخش دوم: نقد و نظر سیاسی، جلد هفتم: ادبیات زندان، جلد هشتم: درگذشتگان در تبعید، جلد نهم: داستان، نمایش‌نامه، فیلم‌نامه، به زبان‌های دیگر، گردآورده‌ها، جلد دهم: کهن‌سرائی، ترانه‌سرائی، طنزپردازی، جلد یازدهم: شعر فارسی، شاخه‌ی نوپردازی، جلد دوازدهم (۱): نقد ادبی، جلد دوازدهم (۲): نقد پیرامون چهار گفتمان

صفحه بعد:

فرشته مولوی: خشت اول برای بررسی ادبیات قدغن ایران