دو سال پیش گروه محیط زیست زمانه در گزارشی به معضل کوه زباله سراوان پرداخت، تنها یکی از کوه‌های زباله‌ای که سوء مدیریت پسماند در جای‌جای ایران ایجاد کرده است. آن زمان بر اساس آخرین آمارهای رسمی − که هرگز دقیق و شفاف نیستند − روزانه ۶۰۰ تن زباله در سراوان دفن می‌شد. امروز همان آمارها از دفن روزانه ۸۰۰ تا یکهزار و ۲۰۰ تن زباله در این مرکز دفن خبر می‌دهند.
مرکز دفن زباله سراوان از ابتدا در محلی نامناسب و با امکاناتی ناکافی بنا شد. این مرکز در سال ۱۳۶۳ در جنگل‌های اطراف سراوان در منطقه «گذرخان عمو» در حالی ساخته شد که شیب منطقه رو به دریای خزر است و شیرابه زباله حاصل از آن به راحتی به سمت جنگل‌ها و رودخانه‌های سفیدرود و زرجوب می‌ریزد و در نهایت تالاب انزلی را آلوده می‌کند، تالابی که وضعیت خوبی ندارد.
به گفته عباس آشوری، مسئول دبیرخانه تالاب‌های استان گیلان، شیرابه زباله سایت سراوان بین ۵ تا ۲۰ لیتر بر ثانیه است. این شیرابه از زباله‌ای می‌آید که هم شهری است، هم صنعتی و هم بیمارستانی. زباله دست‌کم ۳۰ شهر استان گیلان به اینجا می‌آید. ۶۰۰ تن از ۱۲۰۰ تن زباله‌های مرکز استان یعنی رشت است.
به علاوه، از همان ابتدا در این مرکز زباله‌ها به صورت روباز، بدون خاکپوشی و فشرده‌سازی و مدیریت گاز خروجی از آن یا پیش‌بینی‌ای از آینده آن دفن می‌شد.
به همین خاطر اکنون سلامت مردم بسیاری در آن منطقه به خطر افتاده. آلودگی محیط زیست به دلیل آلودگی خاک و آب‌های سطحی و زیرزمینی و نیز حجم بالای گاز متان تولیدشده از این کوه زباله انواع حیات در آنجا را تهدید می‌کند. به علاوه، گزارشگران از چرای گاوها در میان زباله‌های مسموم خبر می‌دهند که گوشت و شیر آنها به بازار می‌رود.
معضل دیگر نیز ایمنی و بهداشت کار برای کارگرانی است که در محل دفن زباله سراوان باید کار کنند. بر اساس عکس‌های منتشرشده، آنها از وسایل ایمنی کافی برخوردار نیستند و سلامتی‌شان در معرض خطر جدی قرار دارد.
یک معضل بزرگ: شیرابه سمی
با وجود اینکه معضل دفن زباله در سراوان برای چند دهه ادامه داشته، دولت‌ها تا کنون نتوانسته اند برای رفع آن کاری انجام دهند. در هفته دولت سال گذشته یک تصفیه‌خانه شیرابه در سراوان افتتاح شد که ظرفیت‌اش تنها ۳ لیتر بر ثانیه است. یعنی گاه تا ۱۷ لیتر بر ثانیه از شیرابه سرازیرشده را نمی‌تواند تصفیه کند.
یکی از ساکنان سراوان − که می‌خواهد ناشناس بماند − دراین‌باره به «زمانه» می‌گوید:
کوه زباله باعث شده زباله‌ها شیرابه بدهند. زباله می‌ریزد به آب رودخانه سیاهرود. همان شیرابه به چاه‌های زیرزمینی منطقه سراوان راه پیدا کرده. بوی بود، مگس زیاد، دیگر خودتان نتیجه‌گیری کنید.
مسأله شیرابه این کوه زباله موضوع مخفی‌ای نیست. تا کنون ویدئو‌های بسیاری از آن در شبکه‌های اجتماعی منتشر و حتی داغ شده است. یکی از این ویدئوها بخشی از فیلم مستند لیلا فولادوند درباره کوه زباله سراوان است:
یا ویدئویی دیگر در زیر:
وبسایت خبری تحلیلی «مرور» ۲۶ مرداد ۱۳۹۹ گزارشی تصویری از تأثیر شیرابه کوه زباله بر سلامت ساکنان روستاهای منطقه به ویژه روستای گلسرک سراوان و گسترش بیماری‌های پوستی در میان آنها منتشر کرد.
مریم صابری در «مرور» می‌نویسد که ساکنان محلی به طور روزانه مورد جدیدی از بیماری گوارشی یا پوستی را گزارش می‌دهند. هرچند هنوز به طور رسمی مدرکی در این زمینه منتشر نشده است.
با وجود این، واکنش دولت حسن روحانی به این گزارش تصویری می‌تواند موید ادعاهای مطرح‌شده در آن باشد. محمدباقر نوبخت معاون رئیس جمهوری دی ماه همان سال در نشستی در مورد معضل زباله سراوان همراه با مقام‌های محلی وعده داده بود که هزینه‌های درمان بیماری پوستی مردم منطقه که به‌واسطه دفن زباله در سراوان ایجادشده است توسط دولت پرداخت خواهد شد.
مشخص نیست این وعده تا چه اندازه عملی شده است.
برخی از تصاویر منتشرشده در مرور از ساکنان بیمار حوالی کوه زباله سراوان را در زیر می‌بینید (این تصاویر می‌توانند برای برخی آزاردهنده باشند):
همان طور که ساکنان روستا به خبرنگار مرور گفته بودند، آب آنها از چاه تأمین می‌شود و شیرابه کوه زباله آب چاه را آلوده کرده است.
این شیرابه همچنین تأثیر مخربی بر پوشش گیاهی دارد و گیاهان مختلف را آلوده می‌کند.
رسانه‌های داخلی ایران گمانه‌زنی کرده اند که آمار بالای سرطان در مناطق جنب این کوه زباله در گیلان را باید به شیرابه آلوده آن مربوط دانست. «مرور» ۲۷ دی ۱۳۹۸ می‌نویسد:
«دیدن نام گیلان در بالای لیست مبتلایان مرگ با سرطان دردناک است اما نباید عجیب باشد وقتی بدانیم شیرابه زباله زمین، رودخانه، تالاب و دریا را آلوده کرده است. مردم می‌گویند چرا نباید نگران همان برنج، سبزی و ماهی باشیم که در زمین آلوده رشد کرده است.»
منصور سهرابی، دکترای اگرواکولوژی درباره تأثیر این شیرابه بر پوشش گیاهی منطقه سرسبز سراوان به «زمانه» می‌گوید:
چون این شیرابه حاوی مواد شیمیایی خطرناک است و بە آسانی آب‌های جاری و زیرزمینی و خاک را آلودە می‌کند، بر رشد گیاهان هم تاثیرگذار است و باعث مسمومیت گیاە شدە و گیاهان را با تنش مواجە می‌کند.
به گفته منصور سهرابی پژوهشگر اگرواکولوژی در کیل آلمان، پژوهش‌هایی بر تأثیر شیرابه در ایالات متحده و آلمان انجام شده که تأثیر آن را بر تغییر پوشش گیاهی اثبات می‌کنند.
سهرابی بلوط را که در جنگل‌های شمال فراوان است، مثال می‌زند:
«گزارش شدە کە شیرابە رشد گیاە بلوط را کاهش دادە و شرایط را برای گونە‌های مهاجم فراهم آوردە است.»
در پارک جنگلی سراوان، پایه‌های شاخه‌زاد و دانه‌زاد بلوط یکی از گونه‌های اصلی طبیعی درختان است.
دیگر پژوهشگران دانشگاهی در داخل ایران نیز نسبت به آثار سوء این شیرابه بارها هشدار داده اند. سه پژوهشگر منابع طبیعی دانشگاه گیلان در مقاله‌ای در سال ۱۳۹۲ می‌نویسند که «در هر ۱۰۰ میلی لیتر شیرابه زباله در حدود ۱۰۸ میکرو ارگانیسم وجود دارد» و نشان می‌دهند که محل ساخت تأسیسات زباله سراوان بدون توجه به شرایط زمین‌شناسی و آب‌شناسی صورت گرفته و باعث شده که شیرابه‌ها به راحتی آب‌های زیرزمینی و سطحی را آلوده کنند.
افزایش مگس آنقدر بی سابقه و آزارنده بوده که نماینده رشت نیز اخیراً آن را به صحن علنی مجلس کشاند. یکشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۹۹ بود که نماینده رشت در مجلس شورای اسلامی چنین گفت: « این روز‌ها هجوم سیل آسای مگس‌ها به منازل مسکونی مردم در سراوان ِ رشت امانشان را بریده است. به داد این مردم این منطقه و روستاهای اطرافش برسید.» محمدرضا احمدی سنگری علت آن را «شیرابه‌های سمی» سایت سراوان دانست.
مشکل به چه باز می‌گردد؟
سیف‌الله مسرور، دادستان کل گیلان ۱۷ بهمن مدعی شده بود که عدم ثبات مدیریتی در سه سال اخیر باعث شده به وضعیت سراوان رسیدگی نشود. اما کوه ۱۰۰ متری زباله سراوان حاصل دهه‌ها سوء مدیریت است.
عباس عاشوری که ۶ بهمن با «مهر» گفت‌و‌گو کرد، از تاریخ طولانی این مشکل سخن گفت:
«اختلاط انواع پسماندهای شهری، صنعتی و بیمارستانی و دپو آن در مرکز سراوان طی مدت بیش از ۳۵ سال و با ارتفاع ۹۰ متری از سطح زمین عملاً امکان جابجایی و انتقال آن برای باز طراحی لندفیل جدید و ایجاد لایه نفوذ ناپذیر زمین را در کف غیر ممکن ساخته است.»
این نگاه به معضل پسماند در سرتاسر ایران فراگیر است. در ایران کمتر از ۲۰ درصد زباله‌ها بازیافت می‌شوند. به همین خاطر است که از سراوان در نزدیکی رشت تا آرادکوه در نزدیکی تهران تا محمدآباد در نزدیکی قزوین، کوه‌های زباله سر برآورده اند.
مشکل زباله مشکلی جهانی است. کشورهای ثروتمند به مراتب بیشتر از کشورهای فقیرتر زباله تولید می‌کنند اما در بازیافت زباله هم عملکرد بهتری دارند.
بانک جهانی گزارش می‌دهد که سالانه ۲,۰۱ میلیارد تن زباله شهری در سرتاسر جهان تولید می‌شود و به طور متوسط بیش از ۳۳ درصد آن به صورت درستی مطابق با استانداردهای محیط زیستی مدیریت نمی‌شود.
در صورت ادامه روند مصرف‌گرایی فعلی، تولید سالانه زباله شهری در میانه قرن به ۳,۴۰ میلیارد تن خواهد رسید.
ایران نیز با همین نرخ افزایش تولید زباله مواجه بوده اما در راستای مدیریت آن کار چندانی نکرده است. کوه زباله سراوان نمونه‌ای از این غفلت است.
چه کسی مسئول اجرانشدن پروژه زباله‌سوز است؟
مقام‌های محلی و کشوری وعده حل مشکل سراوان را داده اند. علی اوسط اکبری مقدم معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار گیلان ۲۸ دی سال گذشته گفته بود: «براساس آخرین توافق انجام شده با مردم سراوان رشت، مقررشده از سال ۱۴۰۲ دیگر هیچ نوع زباله ای دیگر وارد این منطقه نشود.» اما آن را مشروط به پایان پروژه تأسیس زباله‌سوز ۶۰۰ تنی تا ۱۴۰۱ کرد.
قرارداد نیروگاه زباله‌سوز ۶۰۰ تنی رشت ۱۳۹۰ بین شهرداری رشت و شرکت مهندسی تدبیر توسعه سلامت امضا شد.
بر أساس وبسایت این شرکت، پروژه هنوز در «ابتدای عملیات اجرایی» قرار داشت. اما این صفحه اکنون از وب سایت شرکت حذف شده است.
«زمانه» صفحه حذف‌شده را پیش از حذف آن در ابتدای اسفند ۱۳۹۹ ذخیره کرده بود که در آن وضعیت پروژه «ابتدای عملیات اجرایی» توصیف شده است (تصویر زیر):
به علاوه، علی رغم شکست این شرکت در ساخت زباله سوز برای سراوان رشت، شهرداری تهران قرارداد جدیدی همین یک ماه پیش ۱۷ اسفند ۱۳۹۹ با تدبیر توسعه سلامت برای ساختن زباله سوزی حتی بزرگتر برای پایتخت منعقد کرد ــ تنها صفحه پروژه‌ای که در وبسایت این شرکت باقی مانده است.
برای اینکه چرا پروژه‌ای به این مهمی را شرکت مهندسی تدبیر توسعه سلامت پس از حدود یک دهه به جایی نرسانده، می‌توان به رئیس هیأت مدیره آن تا مهر ۱۳۹۸ نگاهی انداخت: داود مددی.
داود مددی که بر اساس «روزنامه رسمی جمهوری اسلامی» تا مهر ۱۳۹۸ رئیس هیأت مدیره تدبیر توسعه سلامت بود، هنوز باید امضایش بر چک‌های شرکت باشد. خروج او از این شرکت همزمان شد با افزایش سخنان مقامات برای حل مشکل زباله سراوان.
داود مددی در دوره ابتدایی ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد به سمت مدیرعاملی و ریاست هیأت مدیره سازمان تأمین اجتماعی انتخاب شد و سپس مديرعامل وقت سازمان منطقه آزاد كيش شد و به هیأت مدیره ایران خودرو هم راه یافت. شرکت مهندسی تدبیر توسعه سلامت ۱۳۸۸ با ریاست او بر هیأت مدیره تأسیس شد و هلدینگی از چندین شرکت شد و بلافاصله پروژه‌های بزرگی مثل زباله‌سوز رشت را برد.
داود مددی بر أساس اسناد عمومی مندرج در روزنامه رسمی جمهوری اسلامی، نائب رئیس هیئت مدیره گروه سرمایه‌گذاری سایپا، نایب رئیس هیئت مدیره بنیاد خیریه غدیر، رئیس هیئت مدیره سرمایه‌گذاری توان سبز چاوش، رئیس هیئت مدیره شرکت طرح تجارت سدید، نایب رئیس هیئت مدیره شهر مشاغل کودکان پاژ، و از اعضای انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر ایران است.
مددی سود زیادی از مسأله محیط زیست می‌برد. هرچند سابقه زیادی در این مورد ندارد؛ دست کم تا پیش از ورود به دولت در دوران احمدی‌نژاد.
روزنامه «دنیای اقتصاد» در سال ۱۳۸۵ درباره او می‌نویسد: «اطلاع دقیقی از گذشته پیش از انقلاب مددی در دست نداریم، اما طبق گفته او “مدتی مهمان اوین شدم، تا آنکه انقلاب حکم آزادی من و دوستانم را صادر کرد. به محض پیروزی انقلاب به اتفاق دوستانی که بعدها دوست من شدند و وارد غائله کردستان شدیم تا سرانجام ناامنی در غرب کشور از بین رفت.”»
خودش درباره احمدی‌نژاد گفته بود: «من آقای احمدی‌نژاد را از همان روز‌های کردستان می‌شناسم. با هم رفت‌وآمد داشتیم و در زمان انتخابات هم مدیریت بخشی از ستاد انتخاباتی ایشان با من بود. به دور از تعارف‌های سیاسی من به ایشان اعتقاد دارم. به اهداف ایشان و هوش و ذکاوتی که در ایشان وجود دارد… به مهرورزی ایشان و به نگاه ویژه‌ای که به مسائل دارند.»
به گفته اکبری مقدم معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار گیلان، ۱۰۶ میلیارد تومان برای مدیریت پسماند گیلان اختصاص یافته که ۹۱ میلیارد تومان آن برای مرکز پردازش کمپوست محور جاده لاکان و کارخانه زباله سوز است.
مددی ریاست هیأت مدیره شرکت مهندسی تدبیر توسعه سلامت (در عکس بالا، در حال دریافت نشان بین‌المللی “رهبری در کیفیت”) را برعهده داشت که قرار بود سالها پیش برای ساماندهی معضل کوه زباله سراوان زباله‌سوز ۶۰۰ تنی را بسازد. اما علیرغم تخصیص دهها میلیارد تومان بودجه برای اجرای پروژه‌های پسماند در رشت شرکت متبوع او از عهده این کار برنیامد، و با توجه به نفوذ او در منافع اقتصادی بزرگ، کسی حرفی به او نزد هرچند خروجش از این شرکت و حذف صفحه پروژه زباله سوز سراوان از صفحه شرکت شاید معنایی ضمنی داشته باشد.
با وجود این، شهرداری تهران باید پاسخگو باشد که چرا با شرکتی که بیش از یک دهه در ساختن زباله سوزی کوچکتر برای رشت موفق نبود، قرارداد زباله سوز برای پایتخت امضا کرده است.