کاوش‌های اخیر باستان‌شناختی در حاشیه غربی ایران نشان داده که پیشینه کشاورزی نه‌تنها طولانی‌تر از تصور اکثریت باستان‌شناسان است، بلکه ریشه در گستره پهناورتری از «هلال حاصلخیز» واقع در آسیای جنوب غربی (مشتمل بر نواحی شرقی دریای مدیترانه، بین‌النهرین و مصر باستان) دارد.

مجسمه سفالی به دست آمده از تپه‌های چغاگلان ایران؛ مربوط به حدود ۹۸۰۰ سال پیش
مجسمه سفالی به دست آمده از تپه‌های چغاگلان ایران؛ مربوط به حدود ۹۸۰۰ سال پیش

به گفته سیمون ریهل (Simone Riehl)، باستان‌گیاه‌شناس دانشگاه توبینگن آلمان و همکارانش، در حدود ۱۱ هزار و ۷۰۰ تا ۹ هزار و ۹۰۰ سال پیش، ساکنین منطقه «چغاگلان»، واقع در کوهپایه سلسله جبال زاگرس، تدریجاً از کشت انواع وحشی غلات امروزی، به پرورش نوع اهلی‌شده‌ای از گندم، موسوم به «امر» (emmer) روی آوردند. مطابق گزارش مشروح این بررسی که در شماره پنجم ژولای نشریه Science انتشار یافته، تاکنون موثق‌ترین شواهد موجود از پیشینه کشاورزی، از محوطه‌هایی واقع در ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ کیلومتری غرب چغاگلان حاصل شده بود.

منطقه چغاگلان، برخلاف سایر روستاهای مستعدی که در ترکیه، اسرائیل، سوریه و عراق امروزی واقع‌اند – و باستان‌شناسان را تاکنون در جستجوی پیشینه‌های کشاورزی، جذب خودشان کرده بودند – از سلسله‌سکونتگاه‌های کهنی میزبانی می‌کند که چشم‌انداز روشنی را به روی نحوه تکوین کشاورزی در طول چند قرن متوالی فراهم می‌کنند. ریهل در این‌باره می‌گوید: «کل این فرآیند، از کشت انواع اولیه و وحشی [غلّه] تا کشت گیاهان اهلی‌شده در چغاگلان، حدود ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ سال به طول انجامید».

عکس میکروسکوپی از بقایای یک گندم باستانی از نواحی غربی ایران، که شاخصی برای شروع عصر کشاورزی بود
عکس میکروسکوپی از بقایای یک گندم باستانی از نواحی غربی ایران، که شاخصی برای شروع عصر کشاورزی بود

جورج ویلکاکس (George Willcox)، باستان‌گیاه‌شناس دانشگاه لومیر در لیون فرانسه هم در همان شماره از نشریه Science، خاطرنشان کرده که کشت غلات وحشی، تقریباً طی همان دوران، در مناطقی از اسرائیل، ترکیه، سوریه و قبرس امروزی گرفته تا خاک عراق و ایران آغاز شده بود. اما وی افزوده که اهلی‌سازی گندم امر، چندهزار سال قبل‌تر از نواحی نام‌برده، عملاً در چغاگلان آغاز شده بود.

به‌ گفته دوریان فولر (Dorian Fuller) از یونیورسیتی‌کالج لندن، کشفیات تیم ریهل، با سایر شواهدی که اخیراً به دست آمده نیز همخوانی دارد؛ شواهدی مبنی بر اینکه غلات گوناگون، با سرعتی که جا به جا فرق می‌کرده، هلال حاصلخیز را رفته‌رفته درنوردیدند. پژوهش‌گران تا پیش‌تر بر این عقیده بودند که گذار سریع جوامع باستانی به مرحله کشاورزی، ابتدا در حاشیه غربی هلال حاصلخیز آغاز شده.

تیم ریهل – که متشکل از چندین باستان‌شناسان ایرانی هم بود – طی سالیان ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ میلادی، بقایای یازده سکونتگاه باستانی واقع در تپه چغاگلان را کاوش کردند. به گفته این دانشمندان، اولین ساکنان تپه در حدود ۱۲۰۰۰ سال پیش در آنجا ساکن شدند و ظرف مدت چندین قرن، این روستانشینان بدوی، دست به اهلی‌سازی گیاهان وحشی‌ای از قبیل جو، گندم و عدس زدند. تقریباً دو هزاره بعد از شروع اهلی‌سازی گندم، نسبت جمعیتی بقایای گندم‌های منحصربه‌فرد امر، شیب چشمگیری را به نمایش گذاشت.

حدود ۱۱۰۰۰ سال پیش، تعداد مجسمه‌های سفالی، دست‌افزارهای استخوانی و آلات سنگ‌تراشی و همچنین لوله‌های سنگی به‌یک‌باره رو به افزایش نهاده، که همین نشان از آمار روبه‌رشد جمعیت منطقه می‌دهد. به‌گفته ویلکاکس، دانش کشاورزی احتمالاً از طریق مهاجرت کشاورزان، یا جابجایی محموله‌های بازرگانی، از چندین منطقه زراعی غربی گرفته تا نواحی شرقی‌تری همچون ایران، به سایر نواحی جهان گسترش یافت.

با این همه، ریهل تردید دارد که ساکنین دست‌کم چند منطقه – احتمالاً شامل نواحی غربی ایران – کشاورزی را به خودی خود آغاز کرده باشند. «هیچ هسته مرکز و واحدی وجود نداشته که همه‌چیز از آن شروع شده باشد، بلکه مناطق مختلفی بوده که اهلی‌سازی گونه‌های گیاهی در آن‌ها بیش و کم مستقل از هم آغاز شد».

توضیحات تصاویر:

۱-       مجسمه سفالی به دست آمده از تپه‌های چغاگلان ایران؛ مربوط به حدود ۹۸۰۰ سال پیش / TISARP/U. of Tübingen

۲-       عکس میکروسکوپی از بقایای یک گندم باستانی از نواحی غربی ایران، که شاخصی برای شروع عصر کشاورزی بود / TISARP

منبع: Science News