تخت جمشید: در فاصله بین تفاخر ملی با نکبت ولایی

کارکرد و اهمیت تخت‌ جمشید برای تفاخر به گذشته‌های دور و از یادرفته نیست. بلکه این پهنه برای درک شکل‌گیری فرهنگ‌ها در بخش بزرگی از خاورمیانه اهمیت دارد و با این‌حال بعید به نظر می‌رسد که در روند روبه‌تخریب و فروپاشی این سازه کهن تجدیدنظری صورت بگیرد. نخست آنکه گسترش شیعه‌گری در جنوب ایران در دستور کار رهبری نظام است، دوم، دلالان و سودجویان و غارتگران میراث فرهنگی دست روی دست نگذاشته‌اند و سوم، چند سالی است که برداشت بی‌رویه آب از چاه‌های اطراف بناهای تاریخی نقش رستم و سوءمدیریت‌ها منجر به فرونشست زمین و ایجاد شکاف‌های بزرگی در اطراف این بناها شده و چالش‌های بسیاری را ایجاد کرده است، چنانکه بیش و کم همزمان با اعلام خبرِ کاوش‌های باستانشناسان دانشگاه بولونیای ایتالیا در همکاری با دانشگاه شیراز، تصاویر فرونشست زمین در نقش رستم در خبرگزاری‌های حکومتی خبرساز شد. شکاف زمین به حدی است که با الوار بین دو سمت پل زده‌اند. این اگر نشانه و پیامد غارتگری منابع آب نیست، نشانه چیست؟

 علیرضا عسکری چاوردی، استاد باستان‌شناسی دانشگاه شیراز و مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با این‌حال از نتایج کاوش‌های باستان‌شناسان دانشگاه بولونیای ایتالیا در همکاری با دانشگاه شیراز در محوطه پارسه، چنان به وجد آمده که رویای بازسازی یک شهر باشکوه را در سر می‌پروراند.

خبرگزاری دولت به نقل از عسکری چاوردی اعلام کرده است که در پروژه باستان‌شناسی مشترک دانشگاه بولونیا و دانشگاه شیراز، ویرانه‌های شهر پارسه را در زمین‌های زراعی اطراف تخت‌جمشید در یک محل غیرقابل پیش‌بینی یافته‌اند. مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید گفت:

 در سراسر شهر پارسه، دانشجویان دوره کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه‌های شیراز و بلونیا به صورت مشترک با سرپرستی من و پروفسور پی‌یر فرانچسکو کالیاری همکاری کردند تا موفق شوند پلان این شهر باستانی را بازسازی کنند. در این مسیر همه زمین‌ها، اسکن ژئوفیزیک شده و هرجا که از این آنومالی‌های ژئوفیزیک مشاهده شد مورد کاوش قرار گرفت.

عسکری چاوردی در ادامه افزود:

اکنون می‌دانیم که پارسه باغشهری بوده که از سیستم‌های آبیاری و ویلا‌ها و باغ‌ها برخوردار بوده است؛ نه تنها تختگاه تخت جمشید بلکه مجموعه شهر پارسه الگوی شهری پردیس را داشته است. در این کاوش‌ها، حجم گسترده‌ای از اطلاعات اشیای تاریخی به دست آمد و در جایی که فکر نمی‌کردیم اشیا و نشانه‌هایی کشف شد که نشان می‌دهد کارگاه ساخت هر چه برای ساخت تختگاه تخت جمشید استفاده می‌شده در شهر پارسه وجود داشته است.

بر این اساس باستانشناسان مشخص کرده‌اند که ابعاد دروازه شهر پارسه در حدود ۳۰ در ۴۰ متر بوده و ۱۲ متر هم ارتفاع داشته است.

پیوند‌های خویشاوندی در خاورمیانه

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید به‌درستی یادآوری کرد که این مطالعات بیش از همه برای درک پیوند‌های خویشاوندی در خاورمیانه که سابقه آن‌ها به دوران هخامنشی می‌رسد اهمیت دارد. به یک معنا و در حقیقت تخت جمشید محصول و میراث خاورمیانه است و در این میراث جهانی همه هنر‌های این منطقه دیده می‌شود. با این‌حال نزدیک به دو دهه است که دوستداران میراث فرهنگی هشدار می‌دهند که وضعیت میراث جهانی پارسه و نقش رستم و آرامگاه شاهان هخامنشی در خطر است اما کمترین توجهی به آنها نمی‌شود. علاوه بر گلسنگ‌ها و فرونشست‌ها، ترک‌ها و نم‌خوردگی‌ها، بی‌توجهی‌های عمدی به مرمت این آثار بقای تخت‌جمشید را مورد تهدید قرار داده است.

بر سینه کوه مهر (رحمت) دو آرامگاه مشرف به محوطه تخت جمشید منسوب به اردشیر دوم (۴۰۴-۳۵۸ قبل از میلاد) و اردشیر سوم (۳۵۸-۳۳۷ قبل از میلاد) هخامنشی حجاری شده. به آرامگاه اردشیر سوم رطوبت نفوذ کرده و در پیِ بارندگی‌ها بخشی از سقف آرامگاه اَردشیر دوم در جنوب کوه مهر (رحمت) از درون ریزش کرده است. در همان‌حال مسئولان پایگاه جهانی تخت جمشید در این‌باره سکوت کرده‌اند و هیچگونه اقدامی هم برای مرمت این آسیب‌ها انجام نمی‌شود. یکی از مهم‌ترین علت‌های این بی‌توجهی هم کمبود منابع مالی‌ست. ردیف اعتباری تخت جمشید دو سال است که قطع شده. دولت رئیسی حتی پول خردی را که از محل بلیت‌فروشی حاصل می‌شد از این محوطه باستانی دریغ کرده بود.

توقف فعالیت مرمت‌گران بدون مرز

مرمت‌گران بدون مرز در سال ۱۳۹۷ در دولت دوم روحانی در چارچوب یک تفاهم‌نامه و در همکاری با باستان‌شناسان ایرانی مرمت دو نقطه از مجموعه جهانی تخت جمشید شامل دروازه‌ای از کاخ شورا و بخشی از کاخ تچر (نمای شرقی) را آغاز کردند.

 پاکسازی، رسوب‌زدایی و بازنگری مرمت‌های قبلی در دو مکان ذکر شده با مصالح مناسبی که هیأت ایتالیایی به ایران آورد انجام شد. این نخستین بار بعد از انقلاب بود که ارتباط با ایتالیایی‌ها بر سر مرمت تخت‌ جمشید مجدداً برقرار می‌شد. تفاهم‌نامه سه‌جانبه‌ای هم با مسئولان وقت به امضا رسید، اما با روی کار آمدن دولت رئیسی، فصل دوم همکاری باستان‌شناسان ایرانی با مرمت‌‌گران بدون مرز آغاز نشد.

وضعیتی که اکنون در محوطه باستانی تخت جمشید و نقش رستم وجود دارد بی‌شباهت به سال‌های اشغال ایران توسط قوای متفقین در شهریور ۱۳۲۰ تا تثبیت حکومت پهلوی بعد از کودتای ۲۸ مرداد نیست. در آن زمان با خروج باستان‌شناسان آمریکایی در سال ۱۳۱۷ از ایران، تخت جمشید به یک محوطه متروکه تبدیل شده بود.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در سخنانی که به مناسبت کشف دروازه پارسه ایراد کرده، در اهمیت معماری تخت‌جمشید گفته است:

شیرازه هنر‌های تمدن‌های پیش از هخامنشی، در تخت جمشید به یکدیگر گره خورده و الگویی ساخته که تا امروز نیز در قلب سرزمین ایران ماندگار است

سرپرست کاوش شهر باستانی پارسه در ادامه یادآور شده است:

در سویی از شیراز شهر دو هزار ساله «انشان» کشف شده، در سویی تخت جمشید، در جنوب غرب بیشاپور کازرون، در فیروزآباد شهر گور پایتخت ساسانیان و در جنوب شرق نیز دارابگرد قرار دارد که همه نشان می‌دهند، شیراز محصول همه این تمدن‌ها است.

به گفته او کارشناسان در بخش تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه شیراز در تلاش‌اند پروژه‌های مطالعاتی‌شان را با همین رویکرد محور تخت جمشید به شوش انجام دهند. در الواح هخامنشی که برخی از آن‌ها همچنان در دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شود به ۳۶ شهر در این مسیر اشاره شده است.

اکنون باید پرسید: چه باید کرد؟ باید همچنان زیر زمین را به جستجوی آثار ۳۶ شهر کاوید یا آثاری که روی زمین وجود دارد را از فروپاشی و ویرانی بیشتر نجات داد؟ آیا هر دو کار را می‌توان با دست خالی همزمان انجام داد؟ آیا می‌توان به نشانه‌هایی از یک باغشهر زیبا با خانه‌هایی که زمانی آباد بوده و جوی‌هایی سرشار از آب که اکنون خشکیده است دل خوش داشت و در همان حال به چشم دید که شکاف زمین هر دم عمیق‌تر می‌شود؟ تفاخر ملی به قصد تسکین پیامدهای نکبت اسلامی یا زدون آثار نکبت؟