افزایش کاشت گیاهان ممنوعه؛ زنگ‌ها به صدا درآمده‌اند

چندی پیش در خبرها آمد که نیروهای انتظامی استان خوزستان، در منطقه‌ی باغملک یک مزرعه‌ی خشخاش را منهدم کرده‌اند. به نوشته سایت خبری «بسیج» فاضل عارف، در مقام فرمانده سپاه منطقه اظهار داشت: «این مزرعه خشخاش طی گزارش‌های مردمی و رصد نیروهای اطلاعاتی با همکاری فراجا شناسایی و پس از مستندسازی و با صدور دستور قضایی، تعداد ۱۸۰۰ بوته خشخاش کشف‌شده معدوم گردید.» در همین خبر روشن می‌شود که بخشی از عملیات کشف و انهدام مزارع کاشت گیاه‌هایی که ممنوعیت کاشت آنها از مدت‌ها قبل اعلام شده، به واسطه‌ی اخباری است که از بیرون به دست نیروهای انتظامی می‌رسد.

همواره بخشی از توان نیروهای انتظامی برای کنترل کاشت گیاه‌های ممنوعه به‌کار می‌رفته و چنین تلاشی از سال‌های قبل از انقلاب وجود داشته که در سال‌های اخیر شتاب بیشتری گرفته است. پیش از این، مقابله‌ی نیروهای انتظامی اغلب با کسانی بود که مواد مخدر را از مرزهای شرقی و یا مرزهای آبی جنوبی وارد کشور می‌کردند، اما اکنون این مبارزه تعمیم گسترده‌ای یافته است؛ به این دلیل که بخشی از مردم با افزایش دانش خود درباره‌ی کاشت متمرکز برخی از گیاه‌های دارویی، دست به کار شده و در مزارع کوچک این گیاهان را کشت می‌کنند.

با رصد اخباری که گاه در رسانه‌ها منتشر می‌شود، به آسانی می‌توان به ابعاد کشت گیاهان ممنوعه پی برد. بعد از اولین دور افزایش شدید قیمت تریاک در سال‌های پایانی دهه‌ی هشتاد، جسته گریخته شنیده می‌شد که عده‌ای در نقاط دورافتاده خشخاش می‌کارند؛ موضوعی که همواره از سوی مسئولان تکذیب می‌شد. با این حال کوتاه‌زمانی بعد از دور دوم افزایش قیمت تریاک در سال‌های میانی دهه‌ی نود، از رصد و پایش مناطق دور افتاده‌ای که تحت کشت خشخاش قرار می‌گیرد، سخن به میان آمد.

محمدجواد آذری جهرمی، وزیر مخابرات دولت دوازدهم از کشف مزرعه‌ی ۷۰ هکتاری کشت خشخاش سخن گفت. بلافاصله بعد از اظهارات آذری جهرمی که به گونه‌ای استفهامی به معنای ضعف نیروی انتظامی بود، توپخانه‌ی مخالفان دولت فعال شد و نیروی انتظامی با صراحت چنین کشفی را رد کرد. محمدمسعود زاهدیان، رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر نیروی انتظامی گفت: «منظور وزیر ارتباطات این بود که رصد در کل کشور صورت می‌گیرد و گمان می‌کنم در جمع‌بندی موضوع اشتباه کردند. ممکن است لکه‌های ناچیز مربوط به شقایق‌های وحشی در کشور در فصل بهار رشد کند که طیف‌های نوری شبیه خشخاش ایجاد می‌کند اما این‌که ۷۰ هکتار زمین کشت خشخاش در کشور وجود داشته باشد و پلیس از آن مطلع نباشد صحت ندارد». داستان اما به پایان نرسید تا این‌که امام جمعه‌ی کرمانشاه در نماز جمعه گفت: «کشت تریاک هیچ توجیهی ندارد و نباید در این زمینه تسامحی صورت بگیرد و افرادی که اقدام به این کار می‌کنند بدانند که درآمدشان حرام است و نباید حتی یک‌دانه خشخاش در این استان کشت شود». جمله‌ی حبیب‌الله غفوری به عنوان نماینده ولی‌فقیه در استان کرمانشاه، به روشنی دلالت بر کاشت خشخاش در استان کرمانشاه دارد. از قضا موضوع چنان عمقی یافته که حرف از کشت جایگزین به میان آمده است.

در دسترس و ارزان

در حالی که کشمکش بین نیروی انتظامی و فعالان در عرصه‌ی کاشت خشخاش ادامه داشته است، داستان از جایی دیگر امتداد یافته است و آن گسترش وسیع بازار ماری‌جوانا و حشیش بوده است. به‌خصوص اینکه قشر جوان و نوجوانی که از همه‌سو خود را تحت فشار و انقیاد سیستم می‌بیند، به سوی استفاده از این ماده‌ی روانگردان کشیده شده است. علاوه بر قیمت کم گل و حشیش در برابر تریاک، سهولت استفاده از آن هم موضوعی غیر قابل انکار است.

خانم م. د، نویسنده می‌گوید:

در پارک محلی نزدیک خانه‌ی ما در مرکز تهران، بعد از ظهرها که نوجوانان بخش انتهایی پارک را قرق می‌کنند، ساقی‌های رنگارنگ هم در اطراف زمین‌های بازی می‌چرخند. روی نیمکتی نشسته بودم و به بازی بچه‌ها نگاه می‌کردم. زن جوانی که روی نیمکت کناری نشسته بود‌، نزدیک شد و پرسید می‌توانی موبایل مرا درست کنی؟ موبایلم خودبخود خاموش شد. موبایلش را گرفتم تا به آن نگاه کنم. توجهم به قاب موبایل جلب شد که به آن با چسب نواری پلاستیک‌های کوچکی چسبانده بود. وقتی با حیرت نگاهش کردم با لبخند پرسید: اهلش نیستی؟ موبایل به او برگرداندم و گفتم نه.

گسترش بازار گل لامحاله به معنای گسترش کشت این ماده‌ی مخدر است. بخصوص اینکه برای کاشت این ماده، نیازی به یافتن زمین‌های مناسب نیست. در فضای مجازی و در سایت‌هایی که هرکس توانایی‌های خود را اطلاع می‌دهد، می‌توان کسانی را یافت که متخصص راه اندازی باغچه‌های خانگی هستند و با همین عنوان برای خود مشتری پیدا می‌کنند. آنها با آماده کردن یک اتاق از آپارتمان زمینه‌ی کاشت و برداشت ماری‌جوانا را فراهم کرده و در ازای آن مبلغی دریافت می‌کنند. با یکی از این افراد تماس گرفتم و درباره آماده سازی باغچه‌ی خانگی صحبت کردم. او از من سوال کرد: «چه چیزی می‌خواهی بکاری؟» گفتم: «هر چیزی که بازار بهتری داشته باشد و از او پرسیدم پیشنهاد خودت چیست؟» بدون معطلی جواب داد: «گُل، کاشت گُل الان خیلی عالی است. مشتری هم فراوان هست و حتی پیش خرید می‌کنند». او از من خواست که چند عکس از جایی که می‌خواهم به باغچه تبدیل کنم برایش بفرستم. بعد از دیدن عکس‌ها گفت در ازای دریافت دوازده میلیون تومان باغچه‌ی کاشت ماری‌جوانا را برایم آماده می‌کند. لوازم مورد نیاز هم به عهده‌ی خودم خواهد بود. البته تأکید داشت که مبلغ ناچیزی دریافت می‌کند به این خاطر که در اولین برداشت، حداقل سه برابر این مبلغ را به دست خواهم آورد.

زنگ‌ها به صدا درآمده‌اند

از ابتدای تابستان و به موازات زمزمه‌هایی مبنی بر تلاش طالبان در افغانستان برای کاستن از زمین‌های زیر کشت، سخن از افزایش شدید کشفیات هم به رسانه‌ها می‌رسید. با این حال یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های شهروندان میل قشر نوجوان و جوان به ماده‌ی روانگردان «گُل» بود. آنچه موضوع را حائز اهمیت می‌کند، امکان کاشت گیاهانی همچون خشخاش و شاهدانه در بیشتر مناطق ایران است. تقریباً در همه‌ی نواحی کشور می‌توان این دو گیاه را کاشت و از آنجا که ایران کشوری پهناور محسوب می‌شود، رصد و پایش زمین‌های زیر کشت در مناطق دور افتاده بسیار دشوار است. بخش دردناک ماجرا این است که برخی حاضرند برای دست‌یابی به زمین‌های مستعد برای کاشت چنین گیاهانی جنگل‌های زاگرس را نابود کنند.

شمال خوزستان یکی از نقاطی است که شرایط آب و هوایی برای کاشت خشخاش مناسب است. چندی پیش علی زلقی دادستان عمومی و انقلاب اندیکا به خبرنگاران گفت: «در بازرسی از محل اعلام شده مشخص شد که موضوع صحت داشته و هزار گرز خشخاش در این زمین کشت شده بود که جمع‌آوری و تحویل پلیس مبارزه با مواد مخدر شد». تقریباً در همان زمان، رییس دستگاه قضا در استان لرستان به ناراحتی گفته بود:‌ «متأسفانه آمار کشت گیاهان ممنوعه در لرستان آمار خوبی نیست». سعید شهواری افزود: «باید پیش‌بینی و شناسایی کشت گیاهان ممنوعه توسط دستگاه‌های متولی از جمله منابع طبیعی، جهاد کشاورزی و محیط زیست انجام شود».

شرایط در استان اصفهان، خراسان شمالی و کرمان نیز به همین گونه است و مناطق زیر کشت گیاهانی مانند خشخاش و شاهدانه در حال رشد است. رحمان. ر، سرگرد نیروی انتظامی در پاسخ به این سوال که چه تفاوت‌هایی بین تریاک افغانستان و تریاک کاشته شده در کشور وجود دارد، به «زمانه» گفت: «تریاکی که از افغانستان می‌آید، کیفیت پایینی دارد و خالص نیست اما تریاکی که در کشور تهیه می‌شود از این نظر بهتر اما بسیار گرانتر است. دلیل تفاوت خلوص و کیفیت به تعداد واسطه‌هایی برمی‌گردد که در این زنجیره قرار می‌گیرند. تریاکی که در کشور تهیه می‌شود، با واسطه‌ی کمتر به دست مصرف کننده می‌رسد». از او می‌پرسم: «آیا این امکان برای نیروی انتظامی وجود دارد که تمام کشور را تحت نظر داشته باشد؟» وی پاسخ می‌دهد: «بسیار دشوار است. با این حال بعد از به‌کارگیری ماهواره که زاویه‌ی نگاه را وسیع‌تر کرده است، رسیدن به این نقاط قدری آسان‌تر شده اما هنوز هم کار سخت است». سرگرد ر ادامه می‌دهد: «در موضوع کاشت خشخاش و شاهدانه، گاهی با مزارع بسیار کوچک طرف هستیم که راهی جز اتکا به نیروهای میدانی وجود ندارد و این یکی از سختی‌های این کار است».

کاشت دیم

در مرز بین استان‌های گیلان و زنجان، در لابلای کوه‌های البرز، مناطق دور افتاده و صعب‌العبوری هست که کمتر کسی می‌تواند به آنجا برسد. مهندس جوانی که در شیلات فعالیت می‌کند می‌گوید: «در مناطق دور افتاده استان گیلان مناطقی هست که شاهدانه و خشخاش کشت می‌شود». می‌پرسم مگر اینطور نیست که شاهدانه نیاز مبرم به آب دارد؟ در مناطق دور افتاده چطور به گیاه آب می‌دهند؟ پاسخ می‌دهد: «در این مناطق می‌توان شاهدانه و خشخاش را به صورت دیم کاشت. کاشت دیم در مناطق دور افتاده، موجب رونق کاشت این دو گیاه در منطقه شده است».        

گیاه شاهدانه از آن گیاهانی است که می‌توان از آن استفاده‌ی متعدد کرد. از ساقه‌های گیاه نر شاهدانه الیافی تهیه می‌شود که برای بافت طناب، گونی و پارچه‌های ضخیم و تولید مواد کامپوزیت به کار می‌رود. گیاه مؤنث شاهدانه دارای چندین گل است. داخل تخمدان این گل‌ها دانه‌های سیاه رنگی است که در حقیقت همان شاه‌دانه‌ای است که به عنوان آجیل مصرف می‌شود و طعم مطبوعی دارد و برای خوراک بعضی از پرندگان زینتی نیز می‌توان از این دانه استفاده کرد. روغن شاه‌دانه گرم و خشک از درجه سوم است و خاصیت دارویی دارد و برای درمان درد گوش و اعصاب و تحلیل ورم‌های صلب استفاده می‌شود. در کنار اینها استفاده از این گیاه به عنوان ماده‌ی مخدر روانگردان در سال‌های اخیر محبوبیت فوق‌العاده‌ای یافته است. این موضوع را با یک عطاری در منطقه‌ی کنگان مطرح می‌کنم و می‌پرسم: آیا در این منطقه هم می‌توان شاهدانه را کاشت؟ او که در ابتدا رغبت چندانی به پاسخ گفتن نداشت، سرانجام گفت: «اینجا، هرجایی که آب داشته باشد، می‌توان شاهدانه کاشت… خشخاش هم همینطور». وی ادامه می‌دهد: «در سال‌های اخیر بذر خشخاشی از افغانستان آمده که برداشت از گرز خشخاش را تا ۴۰ درصد بیشتر می‌کند. مورفین بیشتری هم دارد. در خشخاشی که تاکنون بوده، بین ۵ تا ۱۵ درصد مورفین تشکیل می‌شود اما در بذرهای جدید درصد مورفین تا ۳۵ درصد افزایش می‌یابد. اندازه‌ی گرز خشخاش هم بزرگتر می‌شود. در خشخاش‌های معمولی اندازه‌ی گرز خشخاش حدود پنج سانتی‌متر است اما در بذرهای جدید، گرز تا هفت سانتی‌متر هم بزرگ می‌شود که به معنای برداشت بیشتر از آن بذر است».

فقدان زیرساخت‌های توسعه

شرایط دشوار اقتصادی و بیکاری ترسناک در مناطق دور از مرکز موجب شده که یکی از راه‌های کسب درآمد مواجهه با خطر کاشت گیاهان ممنوعه باشد. فقدان زیرساخت‌های لازم برای اوقات فراغت نوجوانان و جوانان مناطق حاشیه‌ی کشور و آسان بودن تهیه‌ی این مواد دلیل کافی است که نگرانی از بابت گسترش استعمال مواد مخدر به اوج برسد. از سوی دیگر رودررویی انتظامی با این مشکل به تنهایی راه حل نیست و لازم است که فکری برای زیرساخت‌های توسعه در مناطق دور افتاده‌ی کشور کرد.