نمایشگاه کتاب فرانکفورت مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب در کشورهای غربی و محلی برای دیدار و گفت‌وگوی دست‌اندرکاران صنعت نشر درباره چالش‌های پیش روست. در هفتاد و ششمین دوره نمایشگاه کتاب فرانکفورت (از ۱۶ تا ۲۰ اکتبر) یکی از مهم‌ترین موضوعات هوش مصنوعی است.
دستاوردهای هوش مصنوعی در زمینه ترجمه هوشمند متن‌های ادبی، تهیه داستان‌های مصور، گزارش‌نویسی، تبدیل مصاحبه به مقاله و برعکس به تهدیدی برای بسیاری از حرفه‌های ادبی بدل شده است. به نظر می‌رسد که چالش‌های حقوقی بسیاری در زمینه به‌کارگیری هوش مصنوعی وجود دارد که برخی از این چالش‌ها در نمایشگاه کتاب فرانکفورت به بحث گذاشته می‌شود.
پرسش‌ها و چالش‌های بزرگی که دنیای ادبی را درگیر می‌کند این است که صاحب متن کیست و چه کسی می‌تواند آن را بفروشد؟ آیا مرز بین نویسندگان و دستگاه‌های متن‌نویس از بین خواهد رفت؟ هوش مصنوعی چه چیزی را می‌تواند انجام دهد – آیا حرفه نویسندگی منسوخ خواهد شد؟ آیا انسان‌ها صرفاً به ابزاری برای اصلاح و ویرایش اشتباهات هوش مصنوعی فرومی‌کاهند؟
سفری دور و دراز در پیش است
اجازه دهید که چندان بدبین نباشیم. هوش مصنوعی امکانی هم برای ترجمه آثار ادبی از فارسی به سایر زبان‌ها در اختیار مترجمان کارآزموده قرار میدهد. حتی اکنون هم سیستم‌های هوشمند و متکاملی وجود دارند که می‌توانند متن‌های نه چندان پیچیده را از فارسی به زبان‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسه تبدیل کنند. اگر مبنا را بر اطلاع‌رسانی بگذاریم و نه الزاماً غنای ادبی، هوش مصنوعی ممکن است به یکی از مهم‌ترین چالش‌های ادبیات معاصر ایران که همانا ترجمه است پایان دهد. یکی از اهداف نشر پیام در آلمان تبادل فرهنکی بین غرب و شرق است. جلال رستمی گوران، مدیر انتشارات پیام و برنده جایزه کتابفروشان آلمان در سال ۲۰۲۱ درباره نقشی که هوش مصنوعی می‌تواند در ترجمه متن‌هایی که به درک فرهنگی متقابل و به یک معنا همسان‌سازی سبک‌های زندگی کمک کند می‌گوید:
گوته در «یادداشت‌ها و رساله‌‌ها برای درک بهتر دیوان غربی – شرقی» خود، که بخشی بسیار مهم از این اثر محسوب می‌شود، آن را با شعری کوتاه آغاز می‌کند که مضمونی چنین دارد: «اگر بخواهیم شعر یک شاعر را بهتر بفهمیم، باید به دنیای تخیل و احساسات آن شاعر سفر کنیم، و اگر بخواهیم بدانیم شاعر چه نوع دنیایی را تجربه کرده است، باید به سرزمین او سفر کنیم.» اگرچه گوته به هیچ کشور شرقی سفر نکرده بود، اما او سفری تخیلی به شرق انجام داده است که در دیوانش میتوان رد آن را یافت. در حقیقت، این دیوان حاصل سفر دوگانه تخیلی گوته است، سفری که در آن هم به عمق دنیای شاعران شرقی نفوذ کرده و هم در سرزمین‌‌های خیالی آنان قدم گذاشته است.
او سپس در ادامه می‌افزاید که ابزارهایی مانند هوش مصنوعی ممکن است تسهیل‌کننده چنین سفرهایی باشند:
امروز، شاهد پیشرفتهای علمی و فناوری هستیم که توصیه گوته را به نحوی تازه تحقق می‌بخشند. ابزارهایی همچون هوش مصنوعی در حال گشودن درهای جدیدی به روی ما هستند و دنیای ادبیات، ترجمه و آشنایی با فرهنگ‌‌های دیگر را به سطحی جدید ارتقا داده‌‌اند. هیچ بعید نیست که در آینده‌‌ای نه چندان دور، ما بتوانیم با کمک هوش مصنوعی و پیشرفتهای شگرف آن، به زمان حافظ و دیگر شاعران شرق سفرکنیم؛ به دنیای شاعر وارد شویم و زیستن در فضای فکری او را تجربه کنیم. این سفر نه تنها به ما امکان میدهد که شعر آنها را با چشمانی تازه بخوانیم، بلکه به ما این توان را خواهد داد که احساسات، رؤیاها و دیدگاه‌‌های آنهارا از نزدیک لمس کنیم. در چنین سفری، مرزهای زمان و مکان رنگ می‌‌بازند و ما به معنای واقعی کلمه در دنیای شاعرانی که قرن‌‌ها پیش زیسته‌اند، غرق می‌شویم.»
مدیریت هوش مصنوعی
مدیریت هوش مصنوعی هنوز غیرقانونی است. بسیاری از نویسندگان مطرح غربی، کسانی مانند مارگارت اتوود، جان گریشام و جاناتان فرانسن به خلا قانونی درباره هوش مصنوعی معترض‌اند. لنا فالکن‌هاگن، رئیس انجمن نویسندگان آلمان، در یک میزگرد نبود قوانین شفاف در زمینه به‌کارگیری هوش مصنوعی در صنعت نشر را «رسوایی در زمینه حق تکثیر در بالاترین سطح» خوانده است.
حق نشر، حقِ تکثیر یا کپیرایت به مجموعه‌ای از حقوق انحصاری گفته می‌شود که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر تعلق می‌گیرد و حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. کنوانسیون برن که بر اجرای قانون کپیرایت نظارت دارد، کشورهای امضاکننده معاهده را ملزم می‌کند که آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای امضاکننده را همچون آثار پدیدآورندگان تبعه خود مورد حمایت کپیرایت قرار دهند. هوش مصنوعی در حال حاضر از مالکیت معنوی بهره‌برداری می‌کند. بنابراین می‌بایست قانون کپیرایت را گسترش داد. اتحادیه اروپا فعلا در حال بررسی این موضوع است. اما تجربه نشان داده که هرگاه دولت‌ها در این سطح دست به تنظیم‌گری زده‌اند، یک گام به سمت انحصاری شدن فرهنگ برداشته‌‌اند.
جنبش فرهنگ آزاد یک جنبش اجتماعی است که آزادی توزیع آثار خلاق از طریق اینترنت و سایر رسانه‌ها را ترویج می‌کند. این جنبش به قوانین بسیار محدودکننده حق چاپ اعتراض دارد. بسیاری از اعضا استدلال می‌کنند که چنین قوانینی مانع خلاقیت می‌شوند، بنابراین از این سیستم به عنوان «فرهنگ مجوز» یاد می‌کنند. «جنبش نرم‌افزار آزاد» که استفاده از نرم‌افزارها را به عنوان بخشی از آزادی بیان درک می‌کند، «جنبش دسترسی به دانش»، و «جنبش کپی‌لفت» همگی در تلاش‌اند که مانع از انحصاری شدن فرهنگ عمومی شوند.
در حال حاضر نویسندگان غربی می‌توانند به دولت‌های متبوع خود اعلام کنند که مایل‌اند آثارشان در برابر هوش مصنوعی محافظت شود. بورس ناشران و کتابفرشان آلمان برنامه ویژه‌ای را در این زمینه در نمایشگاه کتاب فرانکفورت تدارک دیده است. فلوریان ریلینگ، پژوهشگر و وکیل که با مالکیت معنوی سر و کار دارد، از ایده «جامعه جمع‌آوری» حمایت می‌کند. بر اساس این طرح اگر نویسندگان اجازه دهند هوش مصنوعی از آثارشان استفاده کند، می‌توانند سود ببرند. علاوه بر آن، صنعت نشر در حال حاضر نگران این سوال است که چگونه میتوان از متون تولید شده با هوش مصنوعی استفاده کرد؟ در حال حاضر کتابهای تخصصی وجود دارد که هوش مصنوعی آنها را نوشته است. بر اساس قوانین موجود اگر کتابی که صرفاً با هوش مصنوعی تولید شده است را وارد بازار کنید، حق استفاده انحصاری ندارید. این بدان معناست که روز بعد ناشر دیگری می‌تواند دقیقاً همان کتاب را وارد بازار کند. جلال رستمی گوران می‌گوید:
امسال در هفتاد و ششمین نمایشگاه کتاب فرانکفورت، برنامه‌ای برگزار می‌شود با عنوان «هوش مصنوعی در ادبیات: هیاهو یا وحشت؟» به یاد دارم زمانی که بحث کتابهای شنیداری و همچنین کتابهای الکترونیکی شروع شد، این موضوع‌‌ها نیز در رأس موضوعات با اهمیت نمایشگاه فرانکفورت ونقش آنها در حوزه چاپ و نشر کتاب، در زمان مطرح شدنشان بود. اما مسئله هوش مصنوعی فراگیرتر و گسترده‌‌تر و همه‌جانبه‌تر از دو مورد قبلی است. زیرا صاحب‌نظران معتقدند: ابزارهای هوش مصنوعی همین امروز هم به بخشی از زندگی روزمره ما در همه زمینه‌ها تبدیل شده است. بی‌‌شک ابزارهای ترجمه هوش مصنوعی در آینده شیوه ما در برخورد با زبان و ترجمه و نقش اجتماعی آن را تغییر خواهد داد.
گوران در ادامه به گستردگی دامنه هوش مصنوعی در نشر کتاب اشاره می‌کند و می‌گوید:
این تغییر تنها به زبان و ترجمه محدود نمی‌‌شود، بلکه در تمامی عرصه‌‌های دیگر، چاپ و انتشار، تصویرگری جلد و محتوا و پخش کتاب، ترجمه و رابطه نویسندگان و مترجمان با هوش مصنوعی، حقوق چاپ و نشر (کپی رایت) و همچنین نقش آن در کتابفروشی‌‌ها و مراکز پخش نیز باعث خواهند شد که ما در آینده شاهد تحولات عمده‌ای در حوزه ادبیات، ترجمه و چاپ کتاب و پخش آن باشیم. این تغییرات هم‌اکنون آغاز شدهاند و در آینده با تکامل این فناوری، نتایج شگرف‌‌تری به همراه خواهند داشت.
نویسنده کیست؟
یک پرسش کلیدی درباره هوش مصنوعی و کتاب این است که نویسنده متن کیست؟ از نظر قانونی، در این بحث «سطح خلاقیت» را باید در نظر گرفت. جنیفر بکر، پژوهشگر ادبی که در زمینه داستان‌نویسی با هوش مصنوعی تحقیق و تدریس می‌کند، در بررسی‌های خود دریافته است که متن‌های ادبی حاصل از هوش مصنوعی بسیار کلیشه‌ای و سطحی‌اند و در مجموع رمان‌های پیچیده را هنوز نمی‌توان با هوش مصنوعی تولید کرد. بنابراین فعلا نگرانی درباره این مسأله هم موضوعیت ندارد. اما متن‌هایی هم هستند که به طور مشترک تولید شدهاند. مالکیت اینگونه متن‌ها فاعدتاً باید در فرآیند تولید و میزان مداخله انسان – هوش مصنوعی مشخص شود.
با آغاز عصر روشنگری در غرب و پیدایش صنعت چاپ بود که مالکیت ناشر/نویسنده بر اثر به شکل کنونی مطرح شد. دلایل آن هم بیش از آنکه فرهنگی باشد، به سبب هزینه‌های هنگفت چاپ در آن ایام یک امر اقتصادی بود. باید یادآوری کرد که چنانچه در عصر روشنگری قانون کپیرایت در مفهوم امروزین آن معتبر می‌بود، ممکن بود پروتستانتیسم که بر مبنای تکثیر انجیل مارتین لوتر شکل گرفت و به سلطه کلیسا در معنای قرون وسطایی آن پایان داد، هرگز اتفاق نمی‌افتاد. اکنون هم همچنان نگرانی مشابهی وجود دارد: آیا سیاست‌های تنظیم‌گرانه هوش مصنوعی، جنوب جهان را از دسترسی به اطلاعات محروم می‌کند؟
نمایشگاه کتاب فرانکفورت درباره این موضوع سکوت می‌کند.