بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی می‌گوید دسترسی فقرا به آموزش عالی، با وجود هزینه پایین شهریه دانشگاه‌های دولتی به دلیل هزینه‌های جنبی از جمله بالا رفتن هزینه زندگی و از دست رفتن درآمد احتمالی حین تحصیل کمتر شده است.
یافته‌های گزارش «بررسی وضعیت عدالت آموزش عالی در ایران فصل اول: داده ها و شواهد آماری» مرکز پژوهش‌های مجلس که ۲۶ شهریور منشر شد، بیانگر سهم دو برابری دهک‌های نهم و دهم نسبت به دهک‌های اول و دوم به دانشگاه و آموزش عالی است، چرا که در دو دهک نخست تنها ۲۷ درصد از فرزندان ۱۸ تا ۲۴ وارد دانشگاه شده‌اند در حالی که ۵۷ درصد فرزندان این گروه سنی در دهک‌های نهم و دهم به دانشگاه راه یافته‌اند.
به بیان دیگر در فقیرترین لایه‌های جامعه یک تا دو تن تحصیلات دانشگاهی دارند. این نسب در دهک نهم و دهم سه نفر از پنج نفر است.
بر پایه این داده‌ها دسترسی به آموزش عالی و درآمد خانوار رابطه مستقیمی دارند و هرچه که میزان درآمد افزایش می‌یابد، سهم افراد دانش‌آموخته دانشگاهی بیشتر می‌شود. در دهک‌های سوم و چهارم ۳۸٬۹ درصد فارغ التحصیل دانشگاه هستند. این نسبت در دهک‌های پنجم و ششم به ۴۰ درصد و در دهک‌های هفتم و هشتم به ۵۰٬۸ درصد می‌رسد
نرخ فارغ‌التحصیلی فرزندان ۱۸ تا ۲۴ ساله به تفکیک دهک‌های درآمدی هم نشان می‌دهد در دهک‌های نهم و دهم به عنوان ثروتمندترین لایه جمعیتی نرخ پایان تحصیلات مقطع کارشناسی ۲٬۵ برابر دهک‌های اول و دوم است. تنها ۲۰ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۴ سال در دو دهک نخست مدرک کارشناسی دارند در حالی که در دو دهک پردرآمد بیش از نیمی از این گروه (۵۱٬۲) دانش‌آموخته مقطع کارشناسی هستند. این شاخص برای دهک‌های هفتم و هشتم ۴۴٬۲ درصد، پنجم و ششم ۳۴٬۲ درصد و سوم و چهارم ۳۲ درصد برآورد شده است.
این گزارش می‌گوید در میان فرزندان ۱۸ تا ۲۴ ساله که دارای مدرک دیپلم هستند هم روند نابرابر مشابهی دیده می‌شود و نرخ نابرابر پوشش تحصیلات دانشگاهی در بین دهک‌ها ممکن است به جهت عدم حصول آموزش دوره متوسطه و ابتدایی به طور خاص برای دهک‌های پایین‌تر باشد.
شمار بازماندگان از تحصیل و دانش‌آموزانی که ترک تحصیل کرده‌اند حدود یک میلیون تن برآورد شده است. مرکز پژوهش‌های مجلس پیشتر، ۱۷ دی ۱۴۰۱ از افزایش ۱۷ درصدی نرخ بازماندگی از تحصیل در یک دوره شش ساله منتهی به سال تحصیلی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ خبر داده و گفته بود نرخ ترک تحصیل در مقطع متوسطه افزایش یافته است. به روایت آموزش و پرورش نیز در سال تحصیلی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ بیش از ۹۰۰ هزار تن از جمعیت در سن آموزش از تحصیل بازماندند.
در آستانه سال تحصیلی ۱۴۰۴- ۱۴۰۳ معاون ابتدایی وزیر آموزش و پرورش از شناسایی ۲۱۶ هزار کودک بازمانده از تحصیل در مقطع ابتدایی خبر داد و گفت ۳۱ هزار تن آنها به چرخه آموزش بازگردانده شده‌اند؛ یعنی ۱۴ درصد کودکان خارج از چرخه آموزش.
یافته‌های پژوهش‌های مختلف و همچنین سخنان کارشناسان «فقر» را یکی از عوامل مهم و موثر در بازماندگی یا ترک تحصیل می‌دانند. رضا امیدی، پژوهشگر و استاد اخراج شده دانشگاه تهران گفته بود داده‌های وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی که بر اساس تماس تلفنی با والدین کودکان بازمانده از تحصیل به دست آمده بود، نشان می‌دهد ۱۰ درصد آنها به علت فقر از تحصیل بازمانده‌اند.
یافته‌های گزارش دبیرخانه شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی در سال ۱۳۹۹ نشان می‌داد ۵۸ درصد از کودکان بازمانده از تحصیل بازه سنی ۶ تا ۱۱ سال، مربوط به پنج دهک درآمدی اول هستند. وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز در همان سال نتایج یک پژوهش را منتشر کرد که فاش می‌کرد «حدود ۷۰ درصد از کودکان بازمانده از تحصیل در دهک یک تا پنج قرار دارند».
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در باره بازماندگان از تحصیل در سال ۱۴۰۰ نیز با تاکید بر «مرتبط بودن بازماندگی از تحصیل با رفاه اجتماعی خانوار» آمده بود: «خانوارهایی که در دهک‌های پایین، فاقد بیمه، فقیر و فاقد درآمد ثابت هستند بیشتر در معرض بازماندگی از تحصیل قرار دارند».
همچنین محمد جواد صالحی در پژوهشی که با سفارش موسسه برنامه‌ریزی آموزش عالی انجام داد، با تحلیل هزینه و درآمد خانوار به این نتیجه رسیده بود که سهم آموزش ابتدایی در سبد هزینه خانوارهای فقیر به نسبت کل هزینه از دهک‌های پردرآمد بیشتر و در سبد هزینه ثروتمندان و لایه‌های مرفه‌تر طبقه متوسط نسبت هزینه آموزش ابتدایی و متوسطه نسب به کل هزینه‌ها کوچکتر از فقیران است.
دانشگاه در اشغال ثروتمندان
نابرابر بودن آموزش عالی در ایران و سهم بالای ثروتمندان در رتبه‌های برتر و پذیرش در دانشگاه‌های نامدار و رشته‌هایی چون پزشکی، مهندسی و آی‌تی در سال‌های اخیر همزمان با اعلام اسامی پذیرفته شدگان آزمون سراسری برای همگان فاش شده است.
گزارش کارشناسی بازوی پژوهشی مجلس بر اساس نسبت دانشجویان دانشگاه‌های دولتی، آزاد و غیرانتفاعی و شبانه به تفکیک دهک‌های درآمدی نشان می‌دهد دهک‌های اول و دوم ۱۰ درصد دانشجویان دانشگاه‌های دولتی را تشکیل می‌دهند. سهم دو دهک پردرآمد در دانشگاه‌های دولتی بدون شهریه یا شهریه اندک اما ۱۷٬۸ درصد برآورد شده است.
در دانشگاه‌های غیردولتی، اعم از آزاد، غیرانتفاعی و پیام‌نور که دانشجویان به پرداخت هزینه مکلفند فاصله فقیرترین لایه‌ها با ثروتمندان بزرگتر است و به سه برابر می‌رسد. ۲۵ درصد دانشجویان دانشگاه‌های آزاد و علمی کاربردی از دهک‌های نهم و دهم هستند و ۸٬۸ درصد از دهک‌های اول و دوم. در دانشگاه‌های غیرانتفاعی، پیام نور و شبانه هم این نسبت ۱۴ درصد از دهک‌های نهم و دهم در برابر ۸ درصد از دهک‌های اول و دوم است.
| دانشگاه/ دهک | ۱-۲ | ۳-۴ | ۵-۶ | ۷-۸ | ۹-۱۰ |
| دولتی | ۱۰ | ۱۴ | ۱۲ | ۱۲٬۷ | ۱۷٬۸ |
| شبانه، پیام‌نور، غیرانتفاعی | ۸٬۴ | ۱۳ | ۱۲٬۱ | ۱۳٬۳ | ۱۴ |
| آزاد، علمی کاربردی | ۸٬۸ | ۱۱٬۹ | ۱۵٬۷ | ۲۴٬۸ | ۲۵٬۱ |
بر اساس داده‌های این گزارش کارشناسی نیمی از دانشجویان دانشگاه آزاد و علمی و کاربردی و نزدیک به یک سوم دانشگاه‌های دولتی از چهار دهک هفتم تا دهم هستند. این چهار دهک یک چهارم ظرفیت دانشگاه‌های پیام نور و غیرانتفاعی را هم اشغال کردند.
کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی میزان تحصیلات فرزندان ۱۸ تا ۲۴ ساله نتیجه گرفته‌اند ۷۰ درصد جوانانی که والدینشان دانش‌آموخته دانشگاهی هستند، به مرحله آموزش عالی رسیده‌اند. این نسبت برای جوانان با والدین دارای دیپلم ۶۰٬۲ درصد و والدین با تحصیلات زیر دیپلم ۲۸٬۸ درصد است.
در بخش دیگری از این پژوهش سهم فرزندان ۱۸ تا ۲۴ ساله در حال تحصیل در دانشگاه به تفکیک دهک بررسی شده است که نشان می‌دهد تنها هفت درصد دانشجویان از دهک‌های اول و دوم هستند در مقابل سهم ۳۷ درصدی دهک‌های نهم و دهم؛ یعنی ثروتمندان پنج برابر فقیران صندلی‌های آموزش عالی را اشغال کرده‌اند.
۲۴٬۵ درصد، معادل یک چهارم جمعیت دانشجویان ۱۸ تا ۲۴ ساله نیز از دهک‌های هشتم و نهم هستند. دهک‌های پنجم و ششم ۱۷٬۷ و سوم و چهارم ۱۳٬۷ درصد جمعیت دانشجویان را تشکیل می‌دهد.
این داده‌ها فاش می‌کنند ۶۱ درصد جمعیت دانشجویان ۱۸ تا ۲۴ ساله از چهار دهک پردرآمد هستند و سهم شش دهک دیگر ۳۹ درصد است.
رتبه‌های برتر در اشغال بچه پولدارها
بر اساس یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ۵۴ درصد پذیرفته‌شدگان با رتبه زیر ۳۰۰۰ از دو دهک ۹ و ۱۰ هستند، ۲۱٬۱ درصد از دهک هفتم و هشتم، ۱۳٬۹ درصد از دهک‌های پنجم و ششم، ۷٬۶ درصد از دهک سوم و چهارم و ۳٬۴ درصد از دهک اول و دوم.
نمودار زیر سهم دهک‌های مختلف در میان پذیرفته شدگان دانشگاه‌ها را نشان می‌دهد.
پذیرفته‌شدگان رتبه‌های برتر به تفکیک رشته‌های ریاضی، تجربی و انسانی هم نشان می‌دهد بیشتر پذیرفته‌شدگان با رتبه زیر سه هزار در علوم ریاضی ۶۱٬۸ درصد و علوم تجربی ۵۲٬۱ درصد از دو دهک ثروتمند هستند. در حالیکه سهم دو دهک اول در علوم ریاضی هفت دهم درصد و علوم تجربی ۴٬۵ درصد است.
نویسندگان این گزارش با بررسی هزینه خانوار برای آموزش دوره پیش‌دانشگاهی و متوسطه هم با بیان اینکه دهک‌های نهم و دهم حدود سه برابر دهک‌های اول و دوم است، گفته‌اند دسترسی به آموزش عالی و آموزش متوسطه با کیفیت با رفاه اجتماعی خانوار نسبت مستقیم دارد.
در پایان این گزارش هم نسبت به پولی شدن دانشگاه‌های دولتی که به گفته نویسندگان دسترسی فرودستان به آموزش عالی را محدودتر خواهد کرد، هشدار داده شده و در عین حال گفته شده است برای برقراری عدالت آموزشی حکومت باید از دهک‌های با درآمد بالا شهریه دریافت کند و به دانشجویان دهک‌های پایین یارانه شهریه بپردازد.