«مجمع همکاری چین و آفریقا» (FOCAC) که در سال ۲۰۰۰ تأسیس شده نهمین دوره خود را چهارشنبه ۱۴ شهریور / ۴ سپتامبر در پکن آغاز کرد. در این نشست شرکت‌های تجاری چینی و آفریقایی گرد هم خواهند آمد تا راه‌های جدیدی را برای تعمیق همکاری‌های صنعتی دو کشور بررسی کنند.
گفته می‌شود که نمایندگان بیش از ۴۰۰ شرکت، انجمن تجاری و سازمان‌های مختلف از ۵۳ کشور آفریقایی در این نشست حضور دارند. این شرکت‌ها در زمینه‌های مختلف از جمله انرژی، معدن، ساخت‌وساز، تجارت، الکترونیک، ماهواره‌ها و داروسازی فعالیت می‌کنند.
وعده ۵۰ میلیارد دلاری
شی جین‌پینگ، رئیس جمهوری چین، پنج‌شنبه ۱۵ شهریور / ۵ سپتامبر در مراسم افتتاحیه «مجمع همکاری چین و آفریقا» گفت روابط چین و آفریقا در «بهترین دوره تاریخ» خود است. او گفت:
چین آماده تعمیق همکاری با کشورهای آفریقایی در صنعت، کشاورزی، زیرساخت، تجارت و سرمایه‌گذاری است.
شی جین‌پینگ اعلام کرد که در سه سال آینده، دولت چین می‌خواهد ۳۶۰ میلیارد یوان یا ۵۰,۷ میلیارد دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کند. او همچنین وعده داد که در ایجاد «دست‌کم یک میلیون شغل در آفریقا» کمک کند.
آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد نیز در سخنرانی خود در این اجلاس اطمینان داد که چین و آفریقا با همکاری یکدیگر می‌توانند «انقلاب انرژی‌های تجدیدپذیر را رهبری کنند». او گفت:
سابقه توسعه قابل توجه چین، به‌ویژه در ریشه‌کنی فقر، منبع بزرگی از تجربه و تخصص است.
همکاری‌های بیشتر
به‌گفته رسانه‌های رسمی چین، این کشور با ۱۶۷,۸ میلیارد دلار (۱۵۱,۸ میلیارد یورو) تجارت دوجانبه با آفریقا در نیمه اول سال ۲۰۲۴، در حال حاضر بزرگترین شریک تجاری این قاره است.
چین طی دو دهه گذشته صدها هزار کارگر و مهندس را برای پیشبرد پروژه‌های بزرگ به آفریقا فرستاده و دسترسی چشمگیری به منابع طبیعی عظیم آفریقا از جمله مس، طلا و لیتیوم به‌دست آورده است.
وام‌های بانک‌های دولتی چین، تأمین مالی زیرساخت‌های متعددی را که برای تقویت رشد آفریقا در نظر گرفته شده‌اند، از جمله در ایجاد راه‌آهن، بنادر، جاده‌ها و غیره، ممکن ساخته است. اما افزایش بدهی برخی کشورها مسائل تازه‌ای ایجاد کرده است.
با این حال، میزان وام‌های اعطایی چین به کشورهای آفریقایی در سال گذشته میلادی در مقایسه با اوج پرداخت این‌گونه وام‌ها در سال ۲۰۱۶ شش برابر کمتر و به ۳۰ میلیارد دلار (۲۷ میلیارد یورو) نزدیک شد.
به‌گفته تحلیلگران، رکود اقتصادی چین در شرایط حاضر، پکن را وادار می‌کند تا با وجود رقابت فزاینده با ایالات متحده آمریکا در این قاره، از نظر نفوذ سیاسی و دسترسی به منابع طبیعی، سرمایه‌گذاری‌های خود را در آفریقا کاهش دهد.
در حاشیه اجلاس «مجمع همکاری چین و آفریقا»، رهبر چین در روزهای اخیر با ده‌ها تن از سران آفریقا گفت‌وگوهای رو در رو داشته و وعده همکاری‌های بیشتر در مجموعه کاملی از پروژه‌ها را داده است.
قطارها و جاده‌ها
هاکاینده هیچیلما، رئیس جمهوری زامبیا، روز چهارشنبه از توافقی بین شرکت ملی برق زامبیا (ZESCO) و گروه چینی «پاورچینا» (PowerChina) برای گسترش استفاده از پنل‌های خورشیدی قابل نصب بر روی سقف‌ها در این کشور آفریقایی خبر داد.
نیجریه و چین برنامه‌هایی را برای تقویت همکاری در زیرساخت‌ها، به‌ویژه «حمل و نقل، بنادر و مناطق آزاد تجاری» اعلام کرده‌اند. نیجریه یکی از کشورهای آفریقایی است که بیشترین وام را از چین گرفته است.
سامیه صولحو حسن، رئیس جمهوری تانزانیا نیز از شی جین‌پینگ تعهدی برای پیشبرد پروژه قطار بین کشورش و زامبیا دریافت کرده. این برنامه عقب افتاده است.
به‌گزارش رسانه‌های زامبیا، پکن برای این پروژه که در بخش غنی از منابع طبیعی قاره آفریقا است، قول یک میلیارد دلار داده است.
بر اساس بیانیه مطبوعاتی مشترک، زیمبابوه نیز وعده تقویت همکاری در زمینه‌های «کشاورزی، معدن، انرژی پاک و زیرساخت‌های حمل و نقل» را به‌دست آورد.
ویلیام روتو، رئیس‌جمهوری کنیا نیز گفت همتای چینی‌اش قول داده است که بازار چین را به روی محصولات کشاورزی کشورش بگشاید.
دو طرف همچنین در مورد گسترش خط راه آهن استاندارد گاج (SGR) که نایروبی، پایتخت کنیا را به بندر مومباسا واقع در جنوب این کشور متصل می‌کند به توافق رسیدند. وام این پروژه برعهده بانک صادرات و واردات چین است.
چین همچنین متعهد به همکاری بیشتر در ساخت بزرگراهی در کنیا شده است که به‌گفته رسانه‌های کنیایی انتظار می‌رود هزینه آن ۱,۲ میلیارد دلار باشد.
سال گذشته، ویلیام روتو از چین خواست تا در پرداخت وام‌های میلیارد دلاری تغییراتی ایجاد کند. کنیا در حال حاضر باید بیش از هشت میلیارد دلار به چین بازپرداخت کند.
نفوذ بیشتر چین در آفریقا
روزنامه «اشتاندارد» اتریش در مطلبی در باره روابط چین و کشورهای آفریقایی نوشته است که می‌توان فکر کرد شمال زامبیا کاملاً در دست چینی‌هاست. جاده بزرگ شمال به‌طول صدها کیلومتر که از لوساکا، پایتخت این کشور تا استان کوپربلت می‌گذرد، پُر از رستوران‌های چینی، بارهای کارائوکه، مغازه‌های ماساژ و البته معادن طبیعی است. این استان که از شمال با جمهوری دموکراتیک کنگو همسایه است، یکی از مهم‌ترین مناطق مواد خام معدنی در جهان است.
پکن از دهه ۱۹۷۰ روابط خوبی با این کشور آفریقای مرکزی داشته است. در آن زمان، شرکت‌های چینی یک مسیر قطار به سمت شرق ایجاد کردند و به این کشورِ محصور در خشکی و بدون دسترسی به دریا امکان آن را دادند که مس خود را صادر کند.
همه این‌ها همچنان در زامبیا نقش مهمی ایفا می‌کنند. با این حال، اخیراً دخالت چین در قاره آفریقا دوباره در کانون توجه قرار گرفته است. این امر از یک سو به دلیل پروژه بزرگ ژئواستراتژیک چین به نام جاده ابریشم جدید و از سوی دیگر به دلیل تنش‌های فزاینده بین چین و آمریکا است.
برای نمایندگان ۵۳ کشور آفریقایی که این هفته به پکن سفر می‌کنند، همکاری، اغلب، اما نه همیشه، سودآور است و احتمالاً در پایان نشست‌ها دوباره میلیاردها سرمایه‌گذاری اعلام خواهد شد. در واقع، این قاره نقش مهمی برای چین ایفا می‌کند. در سال ۲۰۲۳ تجارت چین و کشورهای آفریقایی با ۱,۵ درصد رشد به ۲۸۲ میلیارد دلار رسید.
دسترسی به مواد اولیه
از منظر پکن، این نشست‌ها چندین هدف را به‌طور همزمان دنبال می‌کنند. از یک سو «ظرفیت مازاد» عظیمی وجود دارد که به دلیل رونق سال‌های اخیر در چین انباشته شده است. در حالی که ایالات متحده آمریکا یا اتحادیه اروپا این را در قالب خودروهای الکتریکی ارزان می‌بینند، در آفریقا بیشتر به سرمایه‌گذاری‌های کلان مانند ساخت جاده‌ها، پل‌ها، بنادر و فرودگاه‌ها مربوط می‌شود.
چین با گسترش زیرساخت‌های خود به مواد خام این قاره نیز دسترسی پیدا می‌کند. برای مثال در زامبیا افزون بر مس، اورانیوم و طلا نیز وجود دارد. از سوی دیگر، بزرگترین معادن کبالت در جهان در شمال هم‌مرز کنگو واقع است. این فلز به عنوان مثال برای تولید باطری تلفن همراه مورد نیاز است. پکن همچنین در سال‌های اخیر روی «قدرت نرم» سرمایه‌گذاری کرده است: چین برای ترویج تبادل فرهنگی هزاران بورسیه تحصیلی به دانشجویان آفریقایی اعطا کرده است.
رسانه‌های چینی برگزاری نشست «مجمع همکاری چین و آفریقا» را بسیار مورد توجه قرار داده‌اند. آن‌ها تلاش می‌کنند کشور خود را به‌عنوان شریکی با حقوق مساوی معرفی کنند که با کشورهای آفریقایی «در شرایط برابر» مذاکره می‌کند. هدف از این کار جدا دانستن خود از جنایت‌های تاریخی استعمار اروپاست که هنوز در بسیاری از کشورهای این قاره وجود دارد. در همین حال، چنین تأکید می‌شود که برخلاف سرمایه‌گذاری‌های بانک جهانی یا صندوق بین‌المللی پول، سرمایه‌گذاری‌های چینی به شرایطی مانند خصوصی‌سازی گره نخورده‌اند.
کوه بزرگ بدهی
در واقع، بسیاری از رهبران آفریقایی نیز چنین برداشتی دارند. اما بدون نظر گرفتن این مسائل، پول چینی همچنان جریان ندارد. این را پروژه‌های متعدد مربوط به جاده ابریشم جدید نشان می‌دهند. به‌عنوان مثال، در کنیا، پکن طرحی برای نوسازی خط راه آهنی که به دوران استعمار بازمی‌گردد و گسترش آن به داخل قاره در دست دارد. با این حال، در حال حاضر، قطار جایی در پشت نایروبی پایتخت کنیا، در ساوانا یا گرم‌دشت آفریقا به پایان رسیده است. سودآوری این طرح بسیار کمتر از حد انتظار بود و دولت کنیا اکنون با کوهی از بدهی‌ها که حدود ۷,۵ میلیارد دلار است روبه‌روست و در بازپرداخت پول با مشکل مواجه است.
این وضعیت در بسیاری از کشورهای آفریقایی که در مسیر جاده ابریشم جدید چین قرار دارند، مشابه است. اما این‌که آیا این استراتژی آگاهانه‌ای برای سوق دادن کشورها به وابستگی به بدهی است یا خیر ـ چنان‌چه گاهی چنین فرض می‌شود ـ روشن نیست. احتمال قوی‌تر در این زمینه، برنامه‌ریزی و اجرای ضعیف پروژه‌ها و همچنین وجود رهبران فاسد در کشورهای آسیب‌دیده است.
اقتصاد چین در حال ضعیف شدن است
به‌طور کلی، احتمال می‌رود که قاره آفریقا حدود ۱۶۰ میلیارد دلار به پکن بدهکار باشد؛ مبلغی که پس از پایان «مجمع همکاری چین و آفریقا» باز هم افزایش خواهد یافت البته بسیار کُندتر از پیش. اما پول در پکن دیگر آن‌قدر زیاد نیست. در آخرین مجمع که در سال ۲۰۲۱ در داکار، پایتخت سنگال برگزار شد بودجه از ۶۰ میلیارد به ۴۰ میلیارد کاهش یافت. یکی از دلایل این امر تضعیف اقتصاد چین است.
در همین حال، علاقه غرب به مواد اولیه این کشورها افزایش یافته است. فلزات زیادی از آفریقا برای انتقال انرژی ضروری هستند. آنتونی موکویتا که سفیر زامبیا در چندین کشور اروپایی بود و نویسنده کتاب «چین در آفریقا – تاریخ زامبیا» است، می‌گوید بسیاری از کشورهای این قاره می‌توانند از این رقابت سود ببرند. موکویتا می‌گوید:
رقیب جدیدی در کنار چین ظهور کرده است و این برای کشورهایی مانند زامبیا یک پیشرفت مثبت محسوب می‌شود. برای بسیاری از کشورهای آفریقایی، این به معنای خودمختاری و حاکمیت بیشتر است، زیرا آن‌ها خود می‌توانند تصمیم بگیرند که با چه کسانی کار کنند.