چه اتفاقی افتاده است؟
مجموعه بازار وکیل یا وکیل‌الرعایا یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است که به فرمان کریم خان زند به گرته بازار قیصریه لار ساخته شده و در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهرداری) قرار دارد. در کنار بازار مکان‌های دیگر چون مسجد و حمام تاریخی وکیل نیز قرار گرفته‌اند. بنای بازار وکیل از سال ۱۱۳۷ خورشیدی آغاز شد و تا سال ۱۱۵۶ توسعه و تکمیل آن به طول انجامید. این اثر در تاریخ ۱۷ تیر ۱۳۵۱ با شماره ثبت ۹۲۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. از بازار جهرم به عنوان خواهر دوقلوی این بازار یاد می‌شود.
مصالح ساختمانی این بازارها گچ و آجر و آهک بوده که روی پایه‌هایی از تخته سنگ‌های تراشیده قرار گرفته‌است. سقف چهار سوق که از چهار طرف آن چهار بازار منشعب می‌شود بسیار بلند و با سبک ساختمانی دلپسندی بنا شده‌است. بخش‌های گوناگون این بازارها، بر پایه صنایعی که در آن انجام می‌گرفته بنام‌های ویژه خود خوانده می‌شوند مانند: بازار بزرگ که انواع کالاها در آن یافت می‌شد. بازار بزازان، بازار بلور فروشان، بازار خیاط‌ها، بازار کلاهدوزها، بازار سراج‌ها و بازار شمشیرگرها.
سامانه تهویه هوا به علت بلندای زیاد سقف طاق و تویزه‌ای بازار کامل بوده است. این امر به وسیله بادگیرهایی ساده انجام می‌گرفته است. همچنین دریچه‌ها و روزنه‌هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف جاسازی شده بوده که هوا و نور کافی را به بازار می‌رساندند. اما هم اینک پس از بازسازی، این روزنه‌ها بسته شده‌اند.
در یک اقدام تازه، میراث فرهنگی از محل بودجه اجتماعی وزارت نفت، سقف بازار وکیل را ایزوگام کرده است. غافل از آنکه ایزوگام فرآیند دفع رطوبت در بناهای آجری را مختل می‌کند و سبب ایجاد شوره در آجرهای سقف و جداره‌های بنا می‌شود.
برای جلوگیری از نفوذ رطوبت داخل بناهای تاریخی باید از روش‌های مناسب منطقه جغرافیایی این بناها استفاده کرد. برای مثال می‌توان از روش‌های جدید و مصالح نانو روی سقف آثار تاریخی استفاده کرد و از این طریق مانع نفوذ آب به بنا شد. از این گذشته استفاده از چنین مصالحی اصالت تاریخی و هویت آثار قدیمی را نیز به مخاطره می‌اندازد.
مدتیست که مسئولان میراث فرهنگی در تلاش‌اند که مجموعه زندیه را در فهرست جهانی یونسکو به ثبت برسانند. چنین اقدامات غیراصولی این پرونده را هم به مخاطره می‌اندازد.
تأکید در بازسازی بناهای تاریخی برخلاف سایر بناها بر حفظ مختصات تاریخی بناست. حفظ شخصیت و ساختار اصلی یک بنا، توجه به قوانین و مقررات مرمت بناهای تاریخی و اطمینان از اینکه مصالح و روش‌ها مطابق با دوره ساخت بنا باشد، از چالش‌های مهم مرمت آثار تاریخی‌ست. در اغلب مواقع، به ویژه هنگام تغییر کاربری بناها، تمایل پنهان و آشکاری به مدرن‌سازی اثر مشاهده می‌شود که بر اساس ملاک‌های یونسکو برای ثبت نادرست است. مرمت تاریخی اصولی شامل حفظ ساختار/فرم و شخصیت ساختمان است. علاوه بر این، زمانی که یک عنصر در بنا نیاز به توجه دارد، هنگام مرمت باید به جای تعویض آن عنصر به دنبال تعمیر آن با توجه به بافت، جنس، طرح، رنگ، اندازه و سایر ویژگی‌ها بود چنانکه با اصل مطابقت داشته باشد. در ایزوگام سقف بازار وکیل شیراز هیچکدام از این موارد رعایت نشده. از وقتی که هفته گذشته ایزوگام بازار وکیل با انتشار تصاویری در اینستاگرام افشا شد مسئولان میراث فرهنگی از این اقدام غیرکارشناسی دفاع می‌کنند، کارشناسان میراث فرهنگی اما هشدار می‌دهند. در حالی که راه حل کاملاً مشخص است: استفاده از مصالح نانو که مانع از نفوذ رطوبت می‌شوند و در مرمت بناهای تاریخی به کار می‌روند.
محمدحسن محبعلی، فعال میراث فرهنگی و پیشکسوت مرمت در ایران در گفت‌و گو با خبرگزاری دولت گفته است:
متأسفانه وضعیت بدنه کارشناسی میراث فرهنگی خوب نیست و بدون آنکه کار کارشناسی اصولی صورت گیرد برخی پیمانکاران اقدام به مرمت در مهم‌ترین بناهای تاریخی می‌کنند که نتیجه‌ای جز تخریب به‌دنبال ندارد.
مهدی پارسایی، استاد دانشگاه و پژوهشگر میراث فرهنگی در مصاحبه با «تجارت‌نیوز» به نکته‌ای اشاره کرده است که قاعدتاً هر بنایی با آن آشناست: بناهای آجری می‌توانند رطوبت را دفع کنند. ایزوگام اما این فرآیند را مختل می‌کند و سبب ایجاد شوره در آجرهای سقف و جداره‌های بنا می‌شود.
مصالح ساختمانی بازار وکیل که بر گرته بازار لار ساخته شده، گچ و آجر و آهک بوده که روی پایه‌هائی از تخته سنگ‌های تراشیده قرار گرفته است. سقف چهار سوق که از چهار طرف آن چهار بازار منشعب می‌شود بسیار بلند و با سبک ساختمانی دلپسندی بنا شده است.
مهدی پارسایی در ادامه مصاحبه یاد شده گفته است اینگونه مرمت‌های غیراصولی و مقطعی پیش از این نیز انجام شده بود. برای مثال مرمت سقف بازار وکیل با ایزوگام در دوره‌های پیشین هم سابقه دارد:
مسئولان بعدی میراث منتقدان این اقدام بودند اما حالا خود آنها سقف را ایزوگام کرده‌اند. ضمن اینکه در آن زمان بنا بر صورت اضطراری مرمت شده بود اما در این مرحله کار در فرصت و با بودجه کافی انجام شده است و چنین اشتباهی از آنها پذیرفتنی نیست.
این کارشناس مرمت در ادامه افزوده است:
مهم‌تر از هر مسأله‌ای این است که بازار وکیل به تدوین یک طرح جامع مرمت نیاز دارد. این طرح باید انواع آسیب‌ها را شناسایی و برای برطرف کردن هر کدام از آنها، روشی اصولی را پیشنهاد کند.
یکی از این آسیب‌ها دوده‌گرفتگی سقف بازار پس از آتش‌سوزی در آبان ۱۴۰۱ است که به مرمت اصولی نیاز دارد که این موضوع هم معطل دعوای حقوقی میان میراث و کسبه بازار با مالک مغازه‌ای‌ست که منشاء آتش‌سوزی بوده است. تدوین یک طرح جامع از این نظر هم اهمیت دارد که بازار وکیل در محور زندیه قرار دارد و میراث فرهنگی مدتیست که در تلاش است محور زندیه را در فهرست جهانی یونسکو به ثبت برساند.
پافشاری میراث فرهنگی، پاسخ کارشناسان
افشین ابراهیمی، سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان فارس در دفاع از مرمت غیراصولی سقف بازار وکیل گفته است:
از آخرین‌باری که بام بازار وکیل شیراز با ایزوگام پوشانده شده دست کم دو دهه می‌گذرد و در این فاصله هیچ عارضه‌ای که ناشی از کاربرد ایزوگام باشد، ملاحظه نشده است. در تعدادی از بناهای موجود در مجموعه زندیه شیراز هم در دهه‌های گذشته از ایزوگام استفاده شده که با توجه به کیفیت مناسب اجرا، آسیبی به دنبال نداشته است. تهویه مناسب به واسطه وجود روزنه‌های متعدد در زیر طاق‌ها و نقاط مختلف راسته بازار، ماندگاری رطوبت و دم‌کردگی را به حداقل ممکن می‌رساند و به همان نسبت احتمال عوارض و آسیب‌های ناشی از مکث رطوبت را کاهش می‌دهد.
افشین ابراهیمی در ادامه ادعا کرده است در حین عملیات مرمت تعداد زیادی از روزنه‌هایی که تاکنون مسدود بوده‌اند، مجددا بازگشایی می‌شوند و این امر به تهویه بهتر و کامل‌تر بازار کمک شایانی می‌کند و در واقع عایق رطوبتی ایزوگام چنانچه به درستی اجرا شود این امکان را فراهم می‌سازد که دست کم برای یک دهه، بام در برابر برف و باران مصون بماند و مانع از سرایت رطوبت به بام بازار و همچنین سطح تزئینات شود.
مهدی پارسایی، استاد دانشگاه و پژوهشگر میراث فرهنگی در ادامه گفت‌وگو با تجارت نیوز ادعای معاونت میراث فرهنگی استان فارس را به چالش کشیده و یادآوری کرده است که هیچ مستندنگاری دقیقی حتی در حد تهیه نقشه در مورد بازار وکیل وجود ندارد و در چنین شرایطی مسئولان نمی‌توانند مدعی باشند اقدامات پیشین تأثیر منفی بر این سازه نگذاشته است. او گفته است:
زمانی می‌توان چنین ادعایی کرد که وضعیت سازه، قبل و بعد از اجرا و در طول زمان به طور دقیق پایش شده باشد اما در مورد بازار وکیل چنین اقداماتی انجام نشده است.
ذات‌الله نیکزاد، کارشناس مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، در مصاحبه با روزنامه جهان صنعت نیز مانند مهدی پارسایی تأکید کرده که در ساخت اولیه آثار تاریخی از مصالحی استفاده شده است که خلل و فرج دارند و باعث تبادل هوا می‌شوند. به این ترتیب در صورت گرمای زیاد در داخل بنا، این تبادل رطوبت و دما باعث می‌شود اثر در مرور زمان دچار آسیب نشود؛ بنابراین ایزوگام کردن سقف بناهای تاریخی اقدام اشتباهی است و قاعدتاً نباید صورت گیرد.
نیکزاد پیشنهاد داده که برای جلوگیری از نفوذ رطوبت داخل بناهای تاریخی باید از روش‌های مناسب منطقه جغرافیایی این بناها استفاده کرد. برای مثال می‌توان از روش‌های جدید و مصالح نانو روی سقف آثار تاریخی استفاده کرد و از این طریق مانع نفوذ آب به بنا شد.
در پژوهش درباره استفاده از مصالح نانو در مرمت آثار میراث فرهنگی، فهرستی از این مصالح که مانع از نفوذ رطوبت می‌شوند ارائه شده است. ایزوگام از ارزان‌ترین و دم‌دستی‌ترین مصالحی‌ست که ممکن است در مرمت یک اثر به کارگرفته شود. معاونت میراث فرهنگی استان فارس اما اصولاً به مصالح نانو نمی‌اندیشد، چه بسا بی خبر هم باشد. افشین ابراهیمی به ایرنا گفته است:
منابع مالی و نیروی انسانی، همیشه در اختیار نیستند که بتوان به اقدامات حفاظتی و مرمتی سالیانه با روش‌هایی مانند «اندود کاهگل» اقدام کرد، آن هم در شرایطی که با حجم خیره کننده‌ای از آثار تحت مراقبت مواجه هستیم.
داوود اسد‌الله‌وش‌عالی، کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی به جنبه دیگری از آسیب‌های ناشی از استفاده از ایزوگام و ایجاد ساختار غیرمرتبط در مرمت اثر تاریخی اشاره کرده است: استفاده از چنین مصالحی اصالت تاریخی و هویت آثار قدیمی را نیز به مخاطره می‌اندازد.
عملیات مرمت بازار وکیل شیراز با اعتباری معادل ۱۰۰ میلیارد تومان از محل مسئولیت اجتماعی نفت در قالب ۱۴ پروژه با حضور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به طور رسمی در ۱۴ تیرماه امسال آغاز شد که از این تعداد هفت قرارداد نهایی شده و مابقی نیز در مراحل پایانی عقد قرار داد است.
این پروژه‌ها شامل مرمت اردو بازار، بازار حاجی، بازار وکیل جنوبی، راسته ترکش دوزها و راسته علافه بندان، بازارهای شمالی و نو، سراهای احمدی، روغنی، گمرک، فیل و راسته شمشیرگرها و سرای مشیر، بازار نو و حمام مشیر، مرمت بازار مسگرها و گاراژفردوسی و تزیینات بازارهای وکیل شمالی و جنوبی و راسته ترکش‌دوزها و علاقه‌بندان است.