چه اتفاقی افتاده است:
محمدجواد ظریف، رئیس شورای راهبری انتخاب اعضای کابینه چهاردهم در پیامی در شبکه ایکس اعلام کرد که «برای هر دستگاه لااقل ۸ نامزد تعیین شده و به رئیس‌جمهور محترم تقدیم شده است.»
ظریف ابتدا این گزینه‌ها را در اختیار محمدرضا عارف، معاون اول قرار می‌دهد و سپس بعد از برگزاری مراسم تحلیف، نام‌ها با مسعود پزشکیان، رئیس دولت نیز به بحث گذاشته می‌شود. طبعاً نظر خامنه‌ای هم بر اساس یک توافق نانوشته فراقانونی، دست‌کم در مورد پنج وزارتخانه از جمله وزارت ارشاد اسلامی تعیین کننده است و به یک معنا حرف آخر را اوست که می‌زند.
در همان حال محمدمهدی اسماعیلی، وزیر ارشاد اسلامی در دولت رئیسی به تقلا افتاده است: مظلوم‌نمایی، دستاوردسازی و تلاش برای جا انداختن دستگاه‌های غیرقانونی و سرکوبگر مانند آیین‌نامه ضوابط صدور پروانه فیلمسازی در آخرین روزهای یکی از سیاه‌ترین و ناموفق‌ترین دوره‌های ارشاد اسلامی، غافل از آنکه چنین رویکردهایی حاصلی جز حاکمیت‌گریزی سینماگران نداشته است. چنانکه در سال گذشته در دولت چهاردهم دست‌کم ۳۷ فیلم بدون مجوز ساخته شده و در جشنوارههای سینمایی به نمایش درآمدند. اسماعیلی دوشنبه ۷ تیر در یکی از آخرین اظهاراتش گفته است «اینها فیلم‌هایی هستند که مجوز ساخت نگرفته‌اند. عدد فیلم‌ها این قدرها نیست و در مورد آن اغراق می‌کنند.»
در همان حال از هم‌اکنون در رسانه‌های نزدیک به حکومت نام‌هایی به عنوان گزینههای تصدی وزارت ارشاد اسلامی مطرح شده است. این اشخاص به ترتیب اولویت و اهمیت عبارت‌اند از: حسین انتظامی، حجت‌الله ایوبی، محمدمهدی حیدریان، محمدمهدی عسگرپور، سیدعباس صالحی، احمد مسجدجامعی، سیدمحمد هاشمی، رسول جعفریان، سیدرضا صالحی امیری، محمد اله‌یاری فومنی، علیرضا تابش، خسرو نشان، سیدمحمد مجتبی حسینی و سرانجام فاطمه مهاجرانی.
در مجموع نام‌ها مهم نیستند. رویکردها اهمیت دارد و اینکه تا چه حد نیروهای در سایه و سهم‌خواهان در کمین اجازه بدهند وزیر ارشاد اسلامی در دولت چهاردهم به اهدافش دسترسی پیدا کند. این را هم نباید فراموش کرد که چنین اهدافی قطعاً در چارچوب‌های مورد تأیید حاکمیت قرار دارد که آن هم معمولاً تابعی‌ست از نیازهای جمهوری اسلامی، نیروهای دخیل، پول‌هایی که جابجا می‌شود و روابط بین‌المللی.
. محمد فاضلی، همان کارشناسی که پزشکیان را در میزگرد فرهنگی همراهی می‌کرد، دوشنبه ۸ مرداد در کانال تلگرام خود نوشته بود:
برخی مدعی هستند که اسب زین کرده تحویل پزشکیان داده‌اند پس باید دندان‌هایش را شمرد.
این تصویر به اندازه کافی گویاست.
علیرضا سلیمی سخنگوی هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی صبح سه شنبه ۹ مرداد گفت: رئیس جمهور از روز تحلیف ۲ هفته فرصت دارد تا هیأت وزیران خود را به مجلس معرفی کند و سپس مجلس نیز یک هفته فرصت دارد تا در کمیسیون‌های تخصصی برنامه‌ها و صلاحیت وزیران پیشنهادی را بررسی کرده و در نهایت جلسات رای اعتماد به وزرا در صحن مجلس برگزار شود. در همان حال دوشنبه ۸ مرداد آخرین جلسهٔ شورای راهبری برگزار شد و این شورا به کارش پایان داد. به گفته ظریف، برای هر دستگاه ۸ نامزد فهرست شده و در اختیار پزشکیان قرار گرفته است.
رویه ثابت در همه دولت‌ها، هماهنگی با علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در انتخاب وزیران دفاع، امور خارجه و اطلاعات و ارشاد اسلامی بوده است. در سال ۱۳۹۶ دفتر خامنه‌ای با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرده بود:
رویه ثابت در همه دولت‌ها، هماهنگی با رهبری در انتخاب وزیران دفاع، امور خارجه و اطلاعات بوده است، و این هم، حسب تکالیفی است که در قانون اساسی برای رهبری در امور سیاست خارجی و دفاعی- امنیتی تعیین شده است.
در ادامه این بیانیه آمده بود که «در خصوص برخی وزارتخانه‌ها مثل علوم، آموزش‌وپرورش و ارشاد اسلامی، رهبر انقلاب حساسیت‌هایی دارند.»
نخستین بار در مرداد ۱۳۸۸ بود که حمیدرضا حاجی بابایی، عضو وقت هیات رئیسه مجلس، نزدیک به جبهه پایداری درباره میزان دخالت خامنه‌ای در تعیین اعضای هیأت دولت گفته بود:
انتخاب وزیران اطلاعات، کشور، امورخارجه، دفاع و فرهنگ و ارشاد اسلامی باید با هماهنگی مستقیم رهبر معظم انقلاب باشد.
از آن زمان تاکنون این رویه فراقانونی به یک روند ثابت تبدیل شده است. آنچه که در این میان تازگی دارد، این است که به اسم «وفاق ملی» اما در واقع برای پاسخ به سهم‌خواهی‌های جناح‌های مختلف فرآیند «شورای راهبری» هم در انتخاب وزیران فعال شده است. در این میان سفره وزارت ارشاد اسلامی خوان چندان گسترده و رنگینی نیست، اما به هر حال در دوران رئیسی بودجه آن چندین برابر افزایش یافت و حالا قرار است عده تازه‌ای بر سر این سفر بنشینند. از هم‌اکنون در رسانه‌های نزدیک به حکومت نام‌هایی به عنوان گزینههای تصدی وزارت ارشاد اسلامی مطرح شده است. برخی از این نام‌ها را به ترتیب اهمیت بررسی می‌کنیم.
انتظامی و مخالفت محتاطانه با رویکردهای امنیتی
حسین انتظامی متولد ۱۰ اردیبهشت ۱۳۴۶ است در رشته مهندسی شیمی تحصیل کرده اما بعد از تحصیل به سمت فعالیت‌های مطبوعاتی رفته و به تدریج به سمت علی لاریجانی و علی اکبر ولایتی متمایل شده و مدتی هم سخنگوی شورای امنیت ملی بوده که از رویکرد امنیتی او نشان دارد.
انتظامی در سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶، معاون امور مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی وزارت ارشاد اسلامی و از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶، دستیار ارشد وزیر ارشاد اسلامی و در سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸، رئیس سازمان سینمایی کشور بود.
در سال ۹۶ که او از معاونت مطبوعاتی ارشاد اسلامی جدا شد یک دوره آرامش، تقویت رسانه‌های تخصصی و حمایت مبنایی از نشریات در چارچوب‌های حکومتی به سر آمد. زمانی هم که ریاست سازمان سینمایی را به عهده گرفت به طرز محتاطانه‌ای با رویکردهای تخریبی نسبت به هنرمندان مخالفت می‌کرد. برای مثال زمانی که رخشان بنی‌اعتماد برای برپایی تجمع یادبود جان‌باختگان سانحه هواپیمای اوکراینی فراخوان داده بود، محمدصادق کوشکی از مدرسان دانشگاه تهران در یک برنامه تلویزیونی که از شبکه افق پخش شد به او توهین جنسی کرد و انتظامی هم واکنش نشان داد و اظهارات کوشکی را محکوم کرد. یا وقتی که فیلم «خانه پدری» ساخته کیانوش عیاری برای دومین بار توقیف شد و عوامل آن تحت پیگرد قرار گرفتند، انتظامی در نامه‌ای به ابراهیم رئیسی، رئیس وقت قوه قضائیه خواهان رفع توقیف این فیلم شده بود.
با توجه به مشکلات بزرگ امنیتی که در سینمای ایران وجود دارد، از جمله ممنوعیت فعالیت دست‌کم ۲۰ بازیگر زن سرشناس، و همچنین حاکمیت‌گریزی سینماگران ایرانی، اگر قرعه به نام انتظامی بیفتد، در این صورت تصدی او بر وزارت ارشاد اسلامی به معنای اراده حاکمیت برای تسلط مجدد بر سینمای ایران است.
در سال گذشته حدود ۳۰ تا ۴۰ فیلم در دولت سیزدهم بدون مجوز ساخته شدند و در جشنوارههای خارجی به نمایش درآمدند. محمدمهدی اسماعیلی، وزیر وقت ارشاد دوشنبه ۸ مرداد در یکی از آخرین اظهاراتش در دفاع از پروانه ساخت گفته است:
اینها فیلم‌هایی هستند که مجوز ساخت نگرفته‌اند. عدد فیلم‌ها این قدرها نیست و در مورد آن اغراق می‌کنند.
در همان حال در آستانه تشکیل دولت چهاردهم متنی با سربرگ شورای عالی انقلاب فرهنگی و با عنوان «آیین‌نامه ضوابط صدور پروانه فیلمسازی و نمایش فیلم» منتشر شده بود که اگر به امضای ریاست جمهوری برسد به اجرا درمی‌آید. بر اساس این آئین‌نامه برخلاف قوانین جمهوری اسلامی سازمان سینمایی از برخی اختیارات قوه قضائیه در تنبیه و مجازات سینماگران معترض برخوردار می‌شود. برای این منظور ابزاری در قالب یک «هیأت عالی» متشکل از ۹ نفر طراحی شده است که به گفته کامبیز نوروزی، حقوقدان سینمای ایران را به یک «پادگان» تبدیل می‌کند.
تأکید بر گزینه‌هایی با سابقه فعالیت در سازمان سینمایی با توجه به این واقعیت که سینما در حال حاضر بزرگ‌ترین چالش دولت چهاردهم است به نظر منطقی می‌آید.
ایوبی و مسأله دیپلماسی فرهنگی
حجت‌الله ایوبی که متولد ۱۳۴۲ در کلاردشت مازندران است استاد دانشگاه تهران، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران و رئیس سازمان سینمایی کشور بوده است. ایوبی در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۴۰۳ به‌عنوان رئیس ستاد انتخاباتی مصطفی پورمحمدی منصوب شد.
ایوبی در سال ۱۳۷۷، به ریاست دانشکده علوم سیاسی دانشگاه امام صادق منصوب شد. او از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در فرانسه بود. معاون اجتماعی، فرهنگی وزارت کشور(۱۳۸۵)؛ ریاست مؤسسهٔ فرهنگی اکو (۱۳۸۹) و قائم مقام بنیاد سعدی (۱۳۹۲)، از سمت‌های دیگر او بوده است. از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵، سمت معاون وزیر فرهنگ و رئیس سازمان سینمایی را بر عهده داشت. حجت‌الله ایوبی، از اردیبهشت سال ۱۳۹۷ تا مرداد سال ۱۴۰۱ دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران بود. او هم‌اکنون ریاست مؤسسه آمریکای شمالی و اروپای دانشگاه تهران را بر عهده دارد.
از اقدامات او در دوران ریاستش بر سازمان سینمایی، انحلال شورای عالی سینما و بازگشایی خانه سینما، تشکیل گروه سینمایی هنر و تجربه و اکران برخی فیلم‌های توقیفی از جمله «قصه‌ها»ی رخشان بنی اعتماد بود. اما در ادامه و با فشار مراجع غیر سینمایی و توقیف فیلم‌های «خانه پدری»، «عصبانی نیستم»، «کاناپه» و «رستاخیز» انتقاد سینماگران از نحوه مدیریت او بالا گرفت و سرانجام نحوه برگزاری جشنواره سی‌و‌پنجم فیلم فجر مدیریت او را به چالش کشید.
اختلاف‌نظر با برخی مدیران زیردست و فشار صدا و سیما با برنامه «هفت»، در دوران جشنواره فیلم فجر به حدی رسید که کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی ایوبی را برای پاسخگویی فراخواند و سرانجام هم این فشارها سبب برکناری او از سازمان سینمایی شد.
بعید به نظر می‌رسد که حجت‌الله ایوبی از گزینههای در اولویت پزشکیان برای تصدی وزارت ارشاد اسلامی باشد. اما اگر چنین شود، قطعاً سینما و دیپلماسی فرهنگی در اولویت قرار خواهد گرفت. اینکه تا چه حد گروه‌های فشار، آتش‌به‌اختیار یا خودسر و عوامل در سایه یا هر اسم دیگری که روی آنها بگذاریم مانع‌تراشی کنند، بحث جداگانه‌ای‌ست.
حیدریان و مسأله تجارت و سلطه
محمدمهدی حیدریان که در سال ۱۳۴۰ در تهران متولد شده در یک رشته صنعتی تحصیل کرده. عمده فعالیت‌های او اما در وزارت ارشاد اسلامی و در صدا و سیما بوده است: مدیر کل همکاری‌های سمعی بصری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مدیر کل نظارت و ارزشیابی امور سینمایی و سمعی و بصری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مدیر عامل سیما فیلم، مدیر شبکه جهانی جام جم، معاون وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور سینمایی و سمعی و بصری، رئیس گروه تخصصی سینما فرهنگستان هنر، معاون ریاست فرهنگستان هنر، رئیس سازمان سینمایی کشور، مشاور رئیس سازمان صداوسیما، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و …
او که از طرفداران سینمای دینی و عرفانی‌ست، همواره به عنوان یک فرد در سایه در سازمان سینمایی ایران حضور داشته است. تمرکز او بر حضور سینمای ایران در جشنوارههای خارجی و اقتصاد سینماست که در دولت رئیسی زمین‌گیر بود.
در دوران مدیریت او بر سازمان سینمایی بازار تولید در اختیار گروه‌ها و جریان‌هایی قرار گرفت که اهداف اصلی آنها تجارت و سلطه بود.
یکی از اقدامات او درخواستش از وزیر ارشاد وقت برای صدور اجازه فعالیت هنرمندان پیش از انقلاب در سینما بود که بی‌نتیجه ماند.
انتخاب او به عنوان وزیر ارشاد به معنای تأکید دولت بر دیپلماسی فرهنگی و بازاریابی برای سینما و سایر محصولات فرهنگی در داخل و خارج از کشور است.
سایرین: چند مهره سوخته و چند مهره تازه
محمدمهدی عسگرپور، سیدعباس صالحی، احمد مسجد جامعی، سیدمحمد هاشمی، رسول جعفریان، سیدرضا صالحی امیری، محمد اله‌یاری فومنی، علیرضا تابش، خسرو نشان، سید محمد مجتبی حسینی، و سرانجام فاطمه مهاجرانی از اشخاصی‌اند که نام آنها به عنوان گزینه تصدی وزارت ارشاد اسلامی مطرح شده است.
سید عباس صالحی و رضا صالحی امیری، هر دو از مدیران شناخته شده ارشاد اسلامی‌اند. انتخاب آنها به معنای آن است که دولت پزشکیان مایل است وزارت ارشاد اسلامی با کمترین حاشیه و در همان حال با کمترین میران تأثیرگذاری، در خلوت و در آرامش اداره شود.
محمدمهدی عسگرپور، تهیه‌کننده و مدیر عامل سابق خانه سینما و در چارچوب‌های حکومتی فعال صنفی‌ست. با آغاز همه‌گیری کرونا و استفاده بیشتر از شبکه نمایش خانگی و پلتفرم‌های پخش اینترنتی فیلم و سریال (VOD) انجمن صنفی «وی او دی» تشکیل و عسگرپور دبیر این انجمن شد. انتخاب او به معنای کاهش تصدی‌گری وزارت ارشاد اسلامی و برون‌سپاری‌ها و حمایت از تشکل‌های صنفی مورد وثوق وزارت ارشاد اسلامی‌ست.
در مجموع نام‌ها مهم نیستند. رویکردها اهمیت دارد و اینکه تا چه حد نیروهای در سایه و سهم‌خواهان در کمین اجازه بدهند وزیر ارشاد اسلامی در دولت چهاردهم به اهدافش دسترسی پیدا کند. این را هم نباید فراموش کرد که چنین اهدافی قطعاً در چارچوب‌های مورد تأیید حاکمیت قرار دارد که آن هم معمولاً تابعی‌ست از نیازهای جمهوری اسلامی، نیروهای دخیل، پول‌هایی که جابجا می‌شود و روابط بین‌المللی.
بنابراین و با توجه به شعار «جوان‌گرایی» پزشکیان و یارانش این احتمال هم وجود دارد که وزیر ارشاد در دولت چهاردهم نه از بین چهره‌های آشنا و نه از بین مهره‌های سوخته، بلکه از بین جوان‌ترها که متولد سال‌های دهه ۱۳۵۰ هستند انتخاب شود. در این صورت سیاست‌گزاران اصلی می‌توانند خط و ربط‌ها را به وزیر جوان و بی‌تجربه دیکته کنند، بدون آنکه در معرض حمله جناح مقابل و عوامل جبهه پایداری قرار بگیرند. محمد فاضلی، همان کارشناسی که پزشکیان را در میزگرد فرهنگی همراهی می‌کرد، دوشنبه ۸ مرداد در کانال تلگرام خود نوشته بود:
برخی مدعی هستند که اسب زین کرده تحویل پزشکیان داده‌اند پس باید دندان‌هایش را شمرد.
این تصویر به اندازه کافی گویاست.