تولد دخترم به‌خاطر کمبود شیرخشک همزمان برایم به تروما بدل شد. در بیمارستان بخش نوزادان و زایمان اصلا شیرخشکی وجود نداشت. من دیابت بارداری داشتم و بچه موقع تولد افت قند داشت و شیری نداشتم که به او بدهم. وقتی مرا از ریکاوری به بخش آوردند، متوجه شدم که دو ساعتی که در ریکاوری بودم به بچه‌ام آب قند دادند. اینقدر گریه کردم. توقع نداشتم که شیرخشک در بیمارستان موجود نباشد. می‌توانستند شیرخشک به بچه بدهند و به هزینه‌های بیمارستان اضافه کنند. اگر در بیمارستان دو قوطی شیرخشک داشتند، حتی آزاد و بدون سوبسیدی آن را تهیه می‌کردند قیمتش می‌شد ۳۰۰ هزار تومان. مگر سالانه در بیمارستان چند بار نوزادی متولد می‌شود که با افت قند مواجه باشد یا مادرش شیر نداشته باشد؟
پروانه(نام مستعار) در اسفند ۱۴۰۲ در بیمارستان ارتش مشهد زایمان کرد. پروانه به رادیو زمانه گفت زمانی که او در اتاق عمل بود و هنوز دخترش به دنیا نیامده بود همسرش به داروخانه رفته و سعی کرده بود شیرخشک بخرد. اما داروخانه به او شیرخشک نفروخته و گفته بود برای فروش به کد ملی نیاز دارند. همسر پروانه چون رفته بود تا برای فرزندشان پیش از به دنیا آمدن شیرخشک تهیه کند، توانست سه چهار ساعت بعد از اینکه او و دخترش از اتاق ریکاوری بیرون آمده بودند، همسر و دخترش را ببیند.
بارداری پروانه به‌علت دیابت دوران بارداری تجربه دشوار و پرهراسی بود. حتی دکترش به او گفته بود احتمال مرگ نوزاد وجود دارد. روند زایمان سزارین و دردهای جسمانی یک‌طرف، نبودن همسرش بلافاصله پس از زایمان و یافته نشدن شیرخشک هم مضاف بر علت شده و سبب شده بود پروانه به جای تجربه شادی، ساعت‌ها گریه کند.
مورد زایمان پروانه نشان می‌دهد که اگر پس از زایمان، مادر به هر دلیلی نتواند به نوزاد شیر دهد، در شرایطی که بیمارستان ذخیره شیرخشک نداشته باشد، مجبور می‌شوند نوزاد را با آب قند تغذیه کنند. فرآیند شناسنامه گرفتن و کدملی گرفتن هم در سریع‌ترین زمان ممکن برای یک شهروند ایرانی دست‌کم یک روز طول می‌کشد.
همسر پروانه همان روز تولد برای دخترش شناسنامه گرفته بود و نوزاد پس از یک روز کد ملی داشت و پدرش می‌توانست برایش شیرخشک بخرد.
دختر پروانه اکنون چهار ماهه است و همسرش توانسته با آشنایی یکی از داروخانه‌های مشهد با اطمینان بیشتری برای دخترشان شیرخشک بخرد. با وجود این، شیرخشک مناسب نوزاد خریدن بدون کد ملی همیشه ساده نیست.
پروانه می‌گوید داروخانهها تنها برخی از برندهای شیرخشک را بدون کد ملی می‌فروشند مثل برند «آپتامیل». اما این برند شیرخشک ممکن است به بدن نوزاد نسازد و نوزاد یبوست یا اسهال بگیرد. پروانه می‌گوید دخترش در حال حاضر شیرخشک «نان» را می‌نوشد و این به بدنش می‌سازد و این برند را بدون کد ملی نمی‌توان از داروخانه خرید.
پروانه می‌گوید با کد ملی به هر نوزاد ماهانه ۸ شیرخشک تعلق می‌گیرد. قیمت شیرخشک نان با کد ملی و سوبسید ۸۰ هزار تومان و به‌صورت آزاد ۱۳۰ هزار تومان است.
نوزادان افغان و معضلات یافتن شیرخشک
فرآیند دریافت شیرخشک از داروخانهها برای اتباع افغانستانی در ایران چه بسا دشوارتر است. در وبسایت سامانه خدمات دولت روند ثبت تولد یک نوزاد افغان را چنین توصیف کرده است: ثبت ولادت و صدور گواهی ولادت فرزندان اتباع خارجه در ایران براساس گواهی ولادت صادره از مراجع پزشکی ذیصلاح یا ماما راجع به ولادت طفل در ایران و با تائید پلیس اطلاعات و امنیت نیروی انتظامی در خصوص اقامت قانونی پدر طفل. متقاضی با در دست داشتن مدارک مورد نیاز می‌تواند به ادارات شهرستان‌ها مراجعه کند. نکته: در صورت عدم وجود گواهی ولادت، شهادت ۲ نفر شاهد الزامی است.
نوزادانی که پدرشان اقامت قانونی ندارند از چرخه شناسنامه دار شدن و تهیه شیرخشک با کد ملی از داروخانهها خارج می‌شوند. شیوا (نام مستعار) که ساکن تهران است درباره مشکلاتی که والدین افغانستانی برای خرید شیرخشک با آن مواجه‌اند به رادیو زمانه می‌گوید:
خواهرم می‌گفت یک کارگر در مجموعه‌شان دارند که افغانستانی است. او از کپسول‌های تزریقی ضد بارداری استفاده می‌کرده ولی با این‌حال حامله شده. زایمان کرده شیر نداشته، داروخانه به او شیرخشک نداده چون فقط با کد ملی بچه شیرخشک می‌دهند.
شیوا می‌گوید پروسه برگه هویت گرفتن برای نوزاد با والد و به‌ویژه پدر افغانستانی در ایران حدود سه تا چهار ماه طول می‌کشد. و ادامه می‌دهد:
حالا بچه این زن افغانستانی بدون شیر مانده. خواهرم گفت که به داروخانه رفته و توانسته با دعوا و جار و جنجال یک قوطی شیرخشک برای او بخرد.
او به زمانه می‌گوید یکی از کارگرهایی که در کارخانه آنها به کار مشغول است نیز مدام از او می‌خواهد که برایش شیرخشک تهیه کند.
چرایی کمبود شیرخشک
در چند سال گذشته بحران کمبود شیرخشک به‌تدریج در کشور شکل گرفت. مقامات اعلام کردند که افزایش جمعیت، تحریم‌های اقتصادی، احتکار و قاچاق شیرخشک از دلایل کمبود شیرخشک هستند. بر اساس گزارشی که وبسایت فرارو در مهر ۱۴۰۲ منتشر کرده بود، در نیمه اول سال گذشته، در اخبار رسمی گلایه‌های مردم درباره کمبود شیرخشک و به‌طور خاص شیرخشک رژیمی در سیستان‌وبلوچستان، فارس، خوزستان، اصفهان، بوشهر، یزد، کرمان، قزوین و… منتشر شده بود. برخی مقامات کمبود شیرخشک را بر گردن قاچاق و سوءاستفاده یا مصرف بی‌رویه انداختند. بخش عرضه با تاکید بر اینکه خروجی خط تولیدشان دو برابر میزان نیاز کشور است، خودش را کنار کشید و اشکالات احتمالی را به بخش توزیع و مصرف منتسب کرد.
بر اساس گزارشی از خبرگزاری ایسنا در آبان ۱۴۰۲، بنابر اعلام سازمان غذا و دارو، ایران ماهانه به ۵٬۵ میلیون قوطی شیرخشک معمولی نیاز دارد اما سازمان غذا و دارو از اول آبان تا ۲۴ آبان سال گذشته بیش از ۶ میلیون و ۸۰۰ هزار قوطی شیرخشک در سراسر کشور توزیع کرده بود. همچنین برای رفع نیاز بازار، یک میلیون و ۱۰۰ هزار عدد قوطی شیرخشک نیز وارد کشور شده بود.
خبرگزاری ایرنا ۱۷ دی ۱۴۰۲ در گزارشی نوشته بود که بر اساس آمار بانک مرکزی از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا نوزدهم آبان در مجموع ۹۸ میلیون و ۲۰ هزار دلار برای واردات شیرخشک و مواد اولیه آن با ارز ترجیحی تامین شده که این رقم حاکی از رشد ۷۷ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته بوده است. این بانک سال ۱۴۰۱ در همین مدت نزدیک به ۴۹ میلیون و ۷۵ هزار دلار برای واردات شیرخشک و مواد اولیه آن ارز تخصیص داده بود.
بر اساس همین گزارش در نیمه نخست ۱۴۰۲ واردات شیرخشک نوزاد نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ ارزشی افزایش ۵۰ درصدی و به لحاظ وزنی افزایش ۳۵ درصدی داشته است. همچنین در این بازه زمانی از اتریش، امارات متحده عربی، ایرلند، ایتالیا، آلمان، بلژیک، ترکیه، لهستان و هلند واردات صورت گرفته بود اما بیشترین میزان واردات از کشور ترکیه بوده است.
به گفته رئیس انجمن تولیدکنندگان شیرخشک حدود ۲۰ هزار تن از مواد اولیه تولید شیرخشک اطفال سالانه از طریق واردات به کشور تأمین می‌شود؛ یعنی حدود ۸۰ درصد ماده اولیه شیرخشک وارداتی است و تخصیص نیافتن ارز مورد نیاز به واردات ماده اولیه، تولید این محصول را متوقف می‌کند.
در سال ۱۴۰۱ دولت ۱۳۰ میلیون یورو ارز برای واردات شیرخشک و غذای ویژه نوزادان تخصیص داده بود. با وجود این، بحران شیرخشک برطرف نشد. دکتر بهرام عین‌اللهی وزیر بهداشت در گفت‌وگویی با ایسنا در آبان سال گذشته گفته بود قاچاق شیرخشک به‌ویژه در استان‌های مرزی به‌دلیل اختلاف شدید قیمتی و مصارف نابجای شیرخشک در برخی صنایع و همچنین مصارف عمومی، منجر به کمبود آن در بازار می‌شد.
طرح خرید شیرخشک با کد ملی چیست؟
برای حل کمبود شیرخشک، دولت طرح فروش شیرخشک با کد ملی را اجرا کرد. این طرح از ۲۰ مهر ۱۴۰۲ آغاز شد. پس از آن متصدیان داروخانهها موظف شدند هنگام فروش شیرخشک، کد ملی و تاریخ تولد نوزاد را از خریدار دریافت و در سامانه «تی‌تک» (ttac) ثبت کنند. این سامانه را سازمان غذا و دارو راه‌اندازی کرده و اطلاعات مربوط به تولید، توزیع و فروش شیرخشک را در خود ذخیره می‌کند.
گرچه این طرح کوشیده بازار شیرخشک را تعادل ببخشد و از کمبود آن جلوگیری کند اما این بحران هنوز از بین نرفته است. در گزارشی که روزنامه شرق پایان دی ۱۴۰۲ منتشر کرد برخی از مردم به‌طور مشخص گفته بودند که این طرح هزینه‌های خرید شیرخشک را افزایش داده است. همچنین، برخی دیگر نیز گفته بودند که این طرح به ازدحام و صف‌های طولانی در داروخانهها انجامیده است.
داروخانه‌داران نیز از این طرح چندان راضی نیستند. مشکلات فنی ثبت هر شیرخشک برایشان دردسر زا و زمان‌بر است و سود چندانی هم نصیبشان نمی‌شود. در همان گزارش شرق آمده بود که داروخانه‌داران گفته بودند شیرخشک فقط برای متصدیان داروخانه دردسر ایجاد کرده زیرا فروش شیرخشک سود بسیاری کمی برای آنها دارد و نهایت سودی که به دست می‌آورند بین ۴ تا ۷ درصد است. داروخانه‌داران گفته بودند که این سود کم، ارزش این حجم کاری را برای ثبت و نگهداری ندارد. از طرفی به گفته آنها ثبت هر شیرخشک در سامانه «تی تک»(ttac) بسیار زمان‌بر است و حتی گاهی قطعی سایت هم پیش می‌آید.
سهم یارانه ارزی که باید توسط سازمان هدفمندی یارانه‌ها به حساب داروخانهها واریز شود با فاصله چند ماه واریز می‌شود و این مساله موجب شده است پول در یک جا و آن هم در سازمان هدفمندی یارانه‌ها دپو شود و امکان تولید و تامین شیرخشک سخت شده است.
مسعود مهدوی نیا
اگر داروخانه‌دارها شیرخشک‌ها را در سامانه ثبت نکنند و شیرخشکی با همان بارکد در یکی از کشورهای همسایه یافت شود مسئولیت آن با مسئول فنی داروخانه است. اگر مشخص شود که داروخانه شیرخشک را در سامانه تی تک ثبت نکرده است، سهمیه شیرخشک داروخانه قطع می‌شود. به این دلیل است که اغلب داروخانه‌داران ترجیح می‌دهند سهمیه این محصول را نداشته باشند.
از اواخر آبان سال گذشته نیز ارز ترجیحی یا همان یارانه شیرخشک به بیمه‌ها منتقل شد و به شیرخشک یارانه تعلق گرفت، اما شیرخشک رژیمی مشمول یارانه نشده بود.
رییس اداره امور فراورده‌های طبیعی سنتی و مکمل معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مشهد ۱۱ تیر سال جاری به خبرگزاری ایرنا گفت که «عدم شفافیت در پرداخت سهم ارز انواع شیرخشک و عدم پرداخت به موقع آن می‌تواند موجب اختلال در میزان توزیع شیرخشک شود».
دکتر جواد دانایی با بیان اینکه در مشهد ماهانه ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار قوطی شیرخشک برای ۴۲ تا ۴۵ هزار کد ملی کودک در داروخانهها تحت پوشش دانشگاه توزیع می‌شود گفت: در حال حاضر۷۰ درصد داروخانهها استعلام شیرخشک دریافت می‌کنند. دانایی این را به این معنی دانست که دسترسی مردم به شیرخشک تسهیل شده است.
۲۹ فروردین سال جاری مسعود مهدوی‌نیا در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به وضعیت کمبود شیرخشک در خوزستان گفت بعد از اینکه سازمان هدفمندی یارانه‌ها ارز شیرخشک را از ارز ۴۲۰۰ تومان به ۲۸ هزار و ۶۰۰ رساند، قیمت شیرخشک تقریبا دو برابر شد اما سازوکاری تعیین کردند و گفتند باید شیرهای خشک را در سامانه تی‌تک ثبت کنند تا مشتری شیرخشک را با همان ارز ۴۲۰۰ تومانی دریافت کند و ما به‌تفاوت آن توسط سازمان هدفمندی یارانه‌ها به حساب داروخانهها واریز شود.
به گفته مهدوی‌نیا سهم یارانه ارزی که باید توسط سازمان هدفمندی یارانه‌ها به حساب داروخانهها واریز شود با فاصله چند ماه واریز می‌شود و این مساله موجب شده است پول در یک جا و آن هم در سازمان هدفمندی یارانه‌ها دپو شود و امکان تولید و تامین شیرخشک سخت شده است. او ادامه داد:
در مجموع به دلیل عقب افتادن سهم دارویی طرح دارویار و همچنین عدم پرداخت سازمان هدفمندی یارانه‌ها به مدت چهار ماه، نقدینگی داروخانهها به حداقل رسیده است و توان مالی لازم برای تامین شیرخشک را ندارند.
معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور با بیان اینکه کمبود شیرخشک مربوط به اهواز و استان خوزستان نیست و برای تمام کشور صدق می‌کند گفت:
کمبود شیرخشک از دی‌ماه سال ۱۴۰۱ آغاز شد و در نتیجه ذخایر شیرخشک در داروخانهها و منازل کمتر شد بنابراین هر چه شیرخشک در کارخانه تولید می‌شود، مستقیم از تولید به مصرف است و ذخیره نمی‌شود بنابراین با تعطیل شدن چند روزه یا کمبود ماده اولیه و متوقف شدن تولید شیرخشک برای چند روز هم، کمبود شیرخشک خود را نشان می‌دهد.
داروسازان کماکان ناراضی‌اند
با وجود اجرای طرح کد ملی در جهت رفع بحران شیرخشک وضعیت هنوز وضعیت خرسندکننده نیست. ۲۵ تیر انجمن داروسازان ایران، خطاب به سید حیدر محمدی، رئیس سازمان غذا و دارو نامه‌ای نوشت و خبرگزاری مهر آن را منتشر کرد. آنها در این نامه نوشتند:
به دلایل عمدتاً اقتصادی توان داروخانه‌های کشور در عرضه شیرخشک‌های رگولار روز به روز در حال کاهش بوده و عده کثیری از موسسین داروخانهها تنها به احترام بخشنامه‌های صادره و تأکیدات آمیخته به تهدید مکرر معاونت‌های غذا و دارو در حد بضاعت اقدام به خرید شیرخشک می‌نمایند.
انجمن داروسازان در این نامه هشدار دادند که ادامه این روند ضمن ایجاد مشکل برای مصرف کننده نهایی و خانواده‌ها می‌تواند سازمان غذا و دارو و معاونت‌های مربوطه را در شهرستان‌ها در مرحله ثانوی دچار چالش کند و در نهایت منجر به ایجاد نارضایتی و تنش در داروخانه‌های کشور گردد. آنها در بخش دیگری از نامه نوشتند:
اگرچه داروخانهها با در نظر گرفتن شرایط کشور و تنگناهای سازمان غذا و دارو، نهایت همکاری و همراهی را با مدیران آن سازمان به عمل آورده‌اند و در شرایط بسیار سخت سال گذشته سازمان غذا و دارو را تنها نگذاشتند لیکن الزام داروخانهها به ثبت مشخصات دریافت‌کنندگان شیرخشک و بارکد شیرخشک، موجب تحمیل هزینه‌های بسیاری شامل سخت‌افزار، نرم‌افزار، اینترنت، نیروی‌انسانی و…، بر داروخانهها گردیده است. حال آنکه در مورد سایر مشاغل، سازمان تنظیم مقررات رادیویی برای هر عملی اجرتی در خور آن عمل تعیین می‌کند؛ فلذا لازم است تا برای جبران این هزینه‌ها نیز تعرفه‌ای متناسب اعلام گردد.
انجمن داروسازان در بخشی دیگر نوشت که به دلیل افزایش قیمت شیرخشک و قرار گرفتن سهم ارز در مطالبات بیمه‌ای، بخشی از سرمایه داروخانهها به این امر اختصاص پیدا کرده و با توجه به اقتصاد شکننده و ناچیز داروخانه‌های بخش خصوصی، فشار مضاعفی را در کنار سایر مطالبات بیمه‌ای به این بخش وارد می‌کند. این انجمن ادامه داد:
حاشیه سود اندک شیرخشک به هیچ وجه جوابگوی هزینه‌های مختلف تحمیلی بر داروخانه و خواب سرمایه در سازمان‌های بیمه گر نیست و عملاً شیرخشک را به یک فرآورده سلامت‌محور زیان‌ده تبدیل نموده است.
اعضای این انجمن در بخشی دیگر نوشت که از بهمن ۱۴۰۲ تا کنون در کارتابل داروخانه در سامانه بیمه سلامت و سامانه تی تک امکان دریافت هیچ‌گونه صورت‌حساب و گزارشی از تعداد شیرخشک عرضه شده و مبالغ سهم ارز ترجیحی پرداخت شده و مورد مطالبه وجود ندارد و ادامه داد:
بیمه سلامت به جای ایجاد ساز و کار مربوطه همکاران ما را به سازمان هدفمندی یارانه‌ها ارجاع می‌دهد و از آنجا که هیچ‌گونه قراردادی برای اجرای این طرح با این بیمه منتشر نشده است؛ لذا بیمه سلامت خود را موظف به پاسخگویی، ایراد شفافیت و روشنگری در این خصوص نمی‌داند. عدم پاسخگویی و شفافیت در سازمان هدفمندی یارانه‌ها و لحاظ اینکه با گذشت ۴ ماه از سال جاری، هنوز مطالبات سهم ارز شیرخشک امسال از ابتدای سال تسویه نگردیده است.
اجرای طرح فروش شیرخشک با کد ملی نشان می‌دهد دولت برای رفع این بحران چشم‌انداز مشخصی نداشته است. مسئولان به جای برداشتن گام‌های اساسی همچون سرمایه‌گذاری بر روی تولید مواد اولیه شیرخشک و راه‌اندازی کارخانه‌های تولید این مواد و موارد اینچنینی، با اجرای این طرح مسئولیت و بار سنگینی را بر گردن داروخانهها انداخته‌اند، بدون اینکه آنها را حمایت کند، برایشان زیرساخت تهیه کند و سهم ارز را به موقع به آنها اختصاص دهد.