شب گرمی بود، نسیمی خنک از پنجره‌های باز می‌وزید، منتظر بودیم تا شاهد اولین سنت‌شکنی در عرصه گزارشگری فوتبال ایران باشیم. بازی فوتبال رومانی و هلند در رقابت‌های جام ملت‌های اروپا ۲۰۲۴ از شبکه آپارات (وب‌سایت اشتراک ویدیو) پخش شد، فرنوش جعفری با دلی پر از امید و هیجان، پشت میکروفون نشست و صدای زنانه‌اش با جمله‌هایی پر از عشق و شور آغاز شد: «خانم‌ها آقایان سلام، عصر و شب‌تون بخیر، از اتاق گزارش آپارات اسپورتِ خوش‌نام و نشان به روی ماه‌تون سلام می‌کنم.» این صدای نرم و دلنشین، تاریخ را ورق زد؛ برای اولین بار، یک بازی فوتبال مردان با صدای زنان گزارش شد.
سنت‌شکنی در ایران
فرنوش جعفری، زنی که با اراده‌ای آهنین از پس دیوارهای مستحکم تبعیض جنسیتی عبور کرد، توانست اولین قدم‌های خود را در دنیای فوتبال مردان بردارد و به یکی از بزرگ‌ترین آرزوهایش دست یابد. او بازی‌های مهمی مانند اسپانیا-آلمان و اسپانیا-فرانسه را نیز گزارش کرد و نامش را به‌عنوان نخستین زن گزارشگر فوتبال مردان در تاریخ ایران ثبت کرد.
فرنوش با ۳۸ سال سن کار خود را از سال ۸۷ در رادیو فارس شروع کرد، در سال ۹۶ هم برای اولین‌بار بازی فوتسال زنان را گزارش کرد و پس از آن سال ۱۴۰۰ همراه تیم ملی فوتبال زنان به جام ملت‌های آسیا رفت و آن‌جا هم از نزدیک رقابت‌ها را گزارش کرد. او درباره این تجربه‌اش می‌گوید:« ایران حق پخش بازی‌های جام ملت‌های آسیا را نخریده بود و من نمی‌توانستم در جایگاه ویژه بنشینم و از تلویزیون بازی را نگاه و گزارش کنم برای همین مجبور شدم روی سکوها که فاصله دوری تا زمین داشت بنشینم اما خدا به من لطف بزرگی کرده و دو چشم عقاب به من داده، برای همین توانستم از پس آن برآیم. بازی دوم از جایگاه گزارش کردم آن‌هم به صورت یواشکی، وسط نشستم و دو نفر دیگر هم از همراهان تیم کنار من بودند تا بقیه متوجه نشوند که من دارم بازی را گزارش می‌کنم، خیلی استرس داشتم.»
فرنوش جعفری می‌گوید برای رسیدن به جایگاه امروز در چند جبهه جنگیده و از اینکه الان به یکی از آرزوهای مهم زندگی‌اش (گزارشگری بازی فوتبال مردان) رسیده، خوشحال است.
برنامه‌های ورزشی تلویزیون در انحصار آقایان
اما این اتفاق نه تنها برای فرنوش جعفری بلکه برای جامعه ایران ویژه به حساب می‌آید چون در ایران از گذشته نگاهی وجود دارد که ورزش را بیشتر برای مردان می‌دانند؛ نگاه غلطی که در طی همه این سال‌ها زن‌ها کوشیده‌اند آن را تغییر دهند اما همچنان در اکثریت مسئولان ورزش، زیر سایه صفت «مردانه» بودن، این نگاه به قوت خود باقی مانده تا جایی‌که هنوز هم زنان در برنامه‌های ورزشی تلویزیون ایران هیچ جایگاهی ندارند.
در تلویزیون ایران تاکنون یک مجری، کارشناس یا زن گزارشگر حضور نداشته چرا که مسئولین جمهوری اسلامی صحبت از ورزش را برای مردان مناسب می‌دانند نه زنان. فقط در موارد خاص زنان ورزشکار در چند برنامه حضور داشته و درباره فعالیت‌های خود صحبت کرده‌اند اما تاکنون مثلاً یک زن کارشناس نتوانسته در تلویزیون حضور یابد و درباره بازی تیم ملی فوتبال آقایان نظر بدهد یا مجری یک برنامه ورزشی باشد. بازی‌های زنان هم از تلویزیون پخش نمی‌شود.
اما فرنوش جعفری خوش‌بین است و می‌گوید:
گاهی برای اتخاذ برخی تصمیم‌ها ترسی وجود دارد که برای اولین گامش باید جسارت وجود داشته باشد. وقتی اولین قدم برداشته شود و جامعه و مسئولان متوجه بازخوردهای آن شوند، گام‌های بعدی را راحت‌تر می‌توان برداشت.
برخی‌ها شاید همچنان ملاحظات و نگرانی‌هایی برای گزارشگری خانم‌ها در تلویزیون داشته باشند اما وقتی این مسیر باز شود و ببینند که فوتبال برای خانم‌ها هم می‌تواند جدی باشد و صرفاً به‌عنوان تفریح و تفنن به آن نگاه نمی‌کنند، نگاه آنها هم می‌تواند تغییر کند.
الهام‌بخشی از پیشگامان جهانی
زنان در کشورهای دیگر نیز با مشکلاتی این چنینی روبرو بوده‌اند و با تلاش و مبارزه توانسته‌اند این حصارهای جنسیتی در ورزش را بشکنند. به طور مثال جاکی اوتلی (Jacqui Oatley) در سال ۲۰۰۷ به عنوان اولین مفسر زن، یک مسابقه فوتبال مردان را در برنامه معروف «مسابقه روز (Match of the Day)» در بی‌بی‌سی گزارش کرد.
همچنین، ویکی اسپارکس (Vicki Sparks) در سال ۲۰۱۸ اولین زنی بود که یک مسابقه فوتبال مردان (پرتقال-مراکش) را در جام جهانی به‌صورت زنده برای تلویزیون بریتانیا گزارش کرد.
مگر زن هم از ورزش می نویسد؟
جنسیتی‌کردن ورزش و اینکه آقایان باید درباره آقایان صحبت کنند و زنان هم درباره زنان یکی دیگر از معضلاتی است که در این سال‌ها آن‌طور که باید به آن توجه نشده است. در گذشته این داستان حتی در مطبوعات هم حس می‌شد اما زنان بیش از دو دهه تلاش کردند تا این حصار مردانه را در مطبوعات بشکنند. در همه این سال‌ها زنان فعال در حوزه رسانه‌های ورزشی ایران از تلویزیون و رادیو گرفته تا مطبوعات، هر جا که قدم گذاشتند با دیوارهایی از جنس تبعیض و محدودیت مواجه شده اند.
حدود دو دهه پیش زمانی که ما وارد حوزه روزنامه‌نگاری ورزشی شدیم، فضای سنگین مردانه بودن در آن‌جا هم حکم‌فرما بود، به طوری‌که تعداد زنان ورزشی نویس به اندازه انگشتان دست هم نبود. همان اوایل دهه هشتاد وقتی از من می‌پرسیدند: «شغلت چیست؟» و می‌گفتم: «روزنامه نگارم»، می‌پرسیدند: «درباره چه حوزه‌ای می نویسی؟» و من می‌گفتم: «ورزش»، بعد با تعجب می پرسیدند: «مگر زن هم از ورزش می نویسد؟»
از ورزش نوشتن هم برای مردان بود اما ما زنان در ایران سخت تلاش کردیم تا توانستیم راه باریکی برای خود و نسل‌های بعد از خود باز کنیم، ما در روزگاری در ایران درباره ورزش قلم زدیم که حق ورود به ورزشگاه‌ها را نداشتیم و با هزار و یک مشکل جنگیدیم تا [راه] این آب باریکه باز شد.
شکستن سنت‌های مردانه
در دیدگاه سنتی ایرانی‌ها و حاکمیت آن، زنانی که مثلاً در حوزه ورزش فعالیت می‌کنند دارای معیارهای سنتی زنانگی نیستند یا به عبارتی شکلی متفاوت (آلترناتیو) از زن را ارائه می‌دهند که نوعی تهدید برای ساختار مردسالارانه محسوب می‌شوند. حضور و نمود شکل‌های متفاوت از زن در ورزش موجب تغییر تعریف و معیارهای محدود و قطعی از زن و «زنانگی» در جامعه می‌شود.
در چنین جامعه‌ای میدان ورزشی صحنه‌ای می‌شود برای شکستن کلیشه‌ها و به عقب راندن ایدئولوژی‌های کنترل‌گر مردسالارانه. زنان در این فضاها دایره‌ای وسیع‌تر از تعریف زن و «زنانگی» را تجربه و تعریف می‌کنند. زنان در این میدان در مورد جایگاه خویش باید به چانه‌زنی بپردازند تا بتوانند ویژگی‌های منسوب به مردانگی را از انحصار مردان درآورده و به وسعت تعاریف «زنانگی» بیافزایند.
این چانه زنی برای ما زنان روزنامه‌نگار از مطبوعات شروع شد و به رادیو و حالا هم به تلویزیون رسیده است.
https://www.instagram.com/p/CgSB20YAz4o/
صدا همراه با سیما
در رادیو اگرچه زنان توانسته‌اند به برنامه‌های ورزشی راه پیدا کنند و نظر کارشناسی بدهند اما هنوز زنان گزارشگر نتوانسته‌اند بازی آقایان را گزارش کنند.
یکم آبان سال ۹۸ یک خبر کوتاه اما هیجان انگیز پخش شد. رادیو ورزش اعلام کرد که بازی فوتبال آژاکس و چلسی در لیگ قهرمانان اروپا را یک تیم زنانه مدیریت، اجرا، کارشناسی و نقد خواهد کرد. یک سنت شکنی بزرگ برای رسانه‌ای که خیلی در آن زنان جایگاه بالایی ندارند و مدیران آن تا توانسته‌اند سال‌ها سعی در مخفی نگه داشتن ورزش و مطالبات این قشر کرده‌اند. از پخش مستقیم و زنده مسابقات ورزشی زنان گرفته تا حضور در برنامه‌های ورزشی به عنوان کارشناس. تمام سعی رسانه ملی بر این بوده تا می‌تواند از این آتش دوری کند. اما آن روز می‌توانست فصل تازه‌ای برای مبحث «ورزش و زنان» باشد.
فرنوش جعفری قرار بود گزارشگر آن بازی هم باشد و در کنارش نیلوفر اردلان کاپیتان سابق تیم ملی فوتبال زنان ایران به عنوان کارشناس فنی و گلاره ناظمی، کارشناس داوری بنشینند. اما ناگهان ورق برگشت و اعلام شد این بازی از رادیو پخش نخواهد شد.
مجری برنامه که سعی داشت همه چیز را عادی جلوه دهد جریان برنامه را به سمت و سوی مصاحبه با مهمانان پیش برد و درباره لیگ قهرمانان اروپا، نتایج تیم‌ها، نوع مربیگری مربیان و فوتبال در کشورهای مختلف به گپ و گفت پرداخت. او حتی یک‌بار در لابه‌لای حرف‌هایی که می‌زد گفت که تهیه‌کننده برنامه در گوش من می‌گوید: «همه اشتباه فکر می‌کردند که وقتی زن‌ها دور هم جمع می‌شوند غیبت می‌کنند، ما الان دور هم جمع شدیم و داریم درباره فوتبال حرف می‌زنیم!»
قرار گرفتن یک زن پشت میکروفون رادیو در ایران مورد عجیب و تازه‌ای نیست. کافی است از ابتدای صبح رادیوی خودرو، خانه یا محل کار خود را روشن کنید تا از فرکانس‌های مختلف صداهای مختلفی از زنان شاغل در رادیو را بشنوید. هیچ اتفاق خاصی هم قرار نبود رخ بدهد. بارها و بارها در برنامه‌های مختلف رادیویی، زنان مجری هم با صدای بلند خندیده بودند و هم هیجان و خوشحالی آنها از پشت میکروفون رادیویی برای مخاطبان ملموس بود.
اما این مردانه بودن ورزش، مدت‌هاست درمانی ندارد. همیشه این سئوال مطرح بوده که چه تفاوتی میان حضور هم‌زمان زنان و آقایان در سینما و ورزشگاه وجود دارد که مجوز یکی مدت‌هاست صادر شده و برای دیگری پس از سال‌ها مبارزه به تعداد محدودی اجازه داده‌اند. حال باید پرسید در صدا و سیما چه تفاوتی میان مجریان زن در دیگر حوزه‌ها با مثلاً فرنوش جعفری وجود دارد که آنها در برنامه‌های غیرورزشی مخاطب را به وجد می‌آورند اما به جعفری حق در اختیار گرفتن میکروفون برای گزارش بازی فوتبال مردان را نمی‌دهند.
زن جنس دوم نیست
این‌طور که مشخص است زنان در ورزش به جنگ تصویر کلیشه‌ای و سنتی از زن رفته‌اند و در تلاش هستند تا این باور عمومی را ایجاد کنند که زن، به تعبیر اوریانا فالاچی روزنامه نگار ایتالیایی، دیگر جنس ضعیف و به تعبیر سیمون دوبووار فیلسوف فرانسوی، جنس دوم نیست و می‌تواند در کوچک‌ترین فرصت برابر اجتماعی، رخ نموده و قد علم کند؛ که این به مذاق مسئولان جمهوری اسلامی خوش نمی‌آید و هر بار به نوعی سنگ‌اندازی می‌کنند.
اما با همه این نامهربانی ها، تلاش زنان در حوزه ورزش برای به دست آوردن حقوق برابر با مردان ثابت کرده که آنها یکی از بازوهای قدرتمند و در عین‌حال نمادین برای دستاوردهای مطالبه‌گری در حوزه‌ای عمومی به‌نام حوزه زنان هستند.
آینده اجتماعی ایران، پیوند عظیمی با کنش‌های حوزه زنان دارد. زنان فعال در ورزش در این میان، با تمام محدودیت‌های ساختاری، همواره به جلو می‌روند.
این پیش‌روندگی اما به هیچ عنوان محصول سیاست‌های رسمی و حمایت‌های سیستماتیک نیست؛ این‌ها «گُل‌های خودرو» جغرافیایی هستند که حتی اگر در آن باران نبارد، باز از گوشه و کنار باغ سر بر آورده و می‌رویند؛ گُل‌هایی همچون فرنوش جعفری که با اراده و شجاعت خود توانست دیوارهای مستحکم تبعیض را بشکند و راهی برای زنان دیگر باز کند.
او با صدای خود، نشان داده که زنان نیز می‌توانند در عرصه‌هایی که تا کنون «مردانه» تلقی می‌شدند، بدرخشند. این تنها آغاز راه است؛ راهی که با تلاش و پایداری زنان، به آینده‌ای روشن‌تر منتهی خواهد شد.