اسرائیل و فلسطین از دریچه سینما

از هفتم اکتبر ۲۰۲۳ جنگ میان اسرائیل و فلسطین در نوار غزه، تیتر خبری بسیاری از رسانه‌های دنیا شد، جنگی که طی هفت ماه اخیر، جان هزاران تن بی‌گناه را گرفت. این درگیری‌ها از روز هفتم اکتبر با حمله حماس به اسرائیل و گروگان گرفتن گروهی از شهروندان غیرنظامی آغاز شد و با واکنش خونبار ارتش اسرائیل ادامه یافت. حمله اسرائیل از شمال غزه آغاز شد و به زودی دامان دیگر نقاط این باریکه مصیبت‌زده را نیز گرفت.

آنچه پیش‌رو دارید، معرفی هفت فیلم در مورد مسأله تاریخی فلسطین-اسرائیل است.

❗️با خواندن این مطلب داستان فیلم‌ها برای شما آشکار می‌شود.

اکنون بهشت (هانی ابواسد ، ۲۰۰۵)

اکنون بهشت درامی روانشناسانه است که داستان دو مرد فلسطینی، به نام‌های سعید و خالد را روایت می‌کند که خود را آماده حمله‌ای انتحاری در اسرائیل می‌کنند. این دو نه سیاسی هستند نه مذهبی، نه متعصب و نه تندرو؛ آن‌ها دو دوست هستند که می‌خواهند واپسین روزهای عمرشان را با هم بگذرانند. با این حال، در نزدیکی مرز اسرائیل زمانی که از یکدیگر جدا می‌شوند نقشه‌شان لو می‌رود، همین باعث می‌شود در درستی تصمیم‌شان شک کنند. 

هانی ابواسد، فیلمساز فلسطینی- هلندیِ فیلم «اکنون بهشت» موفق شده است زاویه دید یک بمب‌گذار انتحاری را به‌گونه‌ای ظریف، پرتعلیق، تأثیرگذار و کم‌نظیر به تصویر بکشد. تماشای این فیلم مخاطب را وادار می‌کند قضاوت‌های سطحی را کنار بگذارد و در عقاید پیش‌داورانه خویش تجدیدنظر کند. فیلم درصدد است زمینه‌ساز شنیده‌شدن صدای فلسطینی‌هایی شود که مخالف خشونت هستند. 

اکنون بهشت جایزه بهترین فیلم خارجی‌زبان گلدن گلوب را از آن خود کرد و نخستین فیلم فلسطینی‌ای بود که نامزد دریافت جایزه اسکار شد. همین امر به برانگیخته شدن اعتراض‌ها دامن زد. بسیاری، از آکادمی اسکار خواستند این فیلم را که از نظر آنان مشوق کشتن غیرنظامی‌ها در عملیات تروریستی بود از جایزه محروم کند. با این حال چنین وصله‌ای به فیلم نمی چسبید. کارگردان فیلم وقتی برای دریافت جایزه گلدن گلوب بالای سکو رفت ابراز امیدواری کرد که اعطای این جایزه به معنای به رسمیت شناخته شدن این حقیقت باشد که فلسطینی‌ها بدون قید و شرط استحقاق آزادی و برابری را دارند. امیر هارل تهیه‌کننده اسرائیلی فیلم نیز در مورد آن چنین گفت:

اگر این فیلم توانسته باشد آگاهی عموم را افزایش دهد و جنبه دیگری از واقعیت را به تصویر بکشد، رسالت خود را انجام داده است.

ابواسد در یکی دیگر از فیلم‌هایش نیز به موضوع فلسطین می‌پردازد. فیلم «عمر» (۲۰۱۳) در مورد نانوایی فلسطینی است که از دیوار مرزی کرانه باختری بالا می‌رود تا به دیدار زنی برود که عاشقش است. فیلم، داستانی عاشقانه را به تصویر می‌کشد که خیلی زود بدل به درام جنایی نفس‌گیری می‌شود که ارزش تماشا دارد. فیلم عمر نیز توانست به لیست نامزدهای نهایی جوایز اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان راه یابد.

والس با بشیر (آری فولمن، ۲۰۰۸)

این انیمیشن، مستند داستانی جنگی‌ای است که آری فولمن آن را نگاشته و کارگردانی کرده است. فولمن در این اثر خاطرات سرکوب شده‌اش را در گفت‌وگو با همرزمان سابقش واکاوی می‌کند و تجربیاتش را از زمانی که در جنگ سال ۱۹۸۲ لبنان به عنوان سرباز حضور داشته یادآوری می‌کند. فیلم به زمانی می‌پردازد که شبه‌نظامیان حزب فالانژ لبنان به انتقام کشته‌شدن رهبرشان، بشیر جمیل، دست به کشتار غیرنظامی‌های فلسطینی‌ در اردوگاه‌های صبرا و شتیلا زدند و سربازان اسرائیلی با وجود اطلاع از آنچه در حال وقوع بود گامی جدی برای متوقف ساختن کشتارها برنداشتند. فیلم طی این کاوشِ خاطرات به مفاهیمی دست می‌یابد که در نهایت پوچی و سبعیت جنگ را به نمایش می‌گذارد و آسیب‌های روحی آن را حتی پس از گذر سال‌ها یادآور می‌شود. 

سکانس آغازین فیلم، بیست‌وشش سگ وحشی را به تصویر می‌کشد که در خیابان‌های تل‌آویو در حال دویدن هستند و هر آنچه جلوی راهشان است نابود می‌کنند. به زودی مشخص می‌شود که این سگ‌های هار، کابوس تکراریِ کهنه‌سربازی به نام بواز رین بوسکیلا هستند. بواز رین بوسکیلا که از دوستان کارگردان فیلم است پس از بیست سال همچنان هر شب سگ‌هایی را که در زمان جنگ کشته به خواب می‌بیند.

پویانمایی‌های نوآورانه دیوید پولونسکی والس با بشیر را بدل به فیلمی متفاوت، وهم‌آلود و کابوس‌وار کرده است که غرابت و موحش بودن واقعیت را به تصویر می‌کشد و به ذهن تماشاگران تلنگری فراموش‌نشدنی می‌زند.

والس با بشیر توانست موفقیت‌های بسیاری کسب کند. جایزه بهترین فیلم خارجی‌زبان گلدن گلوب را دریافت کرد و نخستین انیمیشنی بود که نامزد دریافت اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان شد و در بخش مسابقه اصلی (نخل طلا) جشنواره کن شرکت کرد. والس با بشیر همچنین نامزد دریافت جایزه بهترین فیلم انیمیشن و بهترین فیلم خارجی بفتا، نامزد دریافت جایزه بهترین انیمیشن از انجمن منتقدان فیلم شیکاگو و نامزد دریافت جایزه بهترین کارگردانی از اتحادیه کارگردانان آمریکا شد. همچنین یکی از امتیازهای مهم فیلم، موسیقی متن مسحورکننده مکس ریچتر(ریشتر) است که برای او جایزه بهترین آهنگساز را در بیست‌ویکمین جوایز سینمای اروپا به ارمغان آورد.  

درخت لیمو (اِران ریگلیس، ۲۰۰۸)

درخت لیمو به کارگردانی و تهیه‌کنندگی فیلمسازی اسرائیلی داستانی ساده اما جذاب دارد که تمثیلی‌ست از روایتی در کتاب عهد عتیق، قصه پادشاه اسرائیل که چشم طمع به تاکستان همسایه‌اش دوخته بود.

فیلم به سلما (با بازی درخشان هیام عباس) می‌پردازد، بیوه زنی در روستایی فلسطینی که خرج زندگی‌اش را از باغ لیمویی در می‌آورد که نسل اندر نسل در مالکیت خانواده‌اش بوده است. این باغ تنها ممر درآمد اوست، اما وقتی ناوون، وزیر دفاع اسرائیل به همسایگی او نقل مکان می‌کند نیروهای حفاظتی وزیر از سلما می‌خواهند که درختان باغش را قطع کند؛ چرا که تروریست‌ها می‌توانند در پناه شاخ‌وبرگ درختان باغ پنهان شده و به جان وزیر دفاع اسرائیل و همسرش سوءقصد کنند. اما سلما از باغش دست نمی‌کشد و وکیلی استخدام می‌کند تا پرونده‌اش را به دیوان عالی ببرد. بدین ترتیب توجه مردم دنیا به پرونده سلما جلب می‌شود و بسیاری از مردم از جمله میرا، همسر ناوون با او همدردی کرده و از او حمایت می‌کنند.

درخت لیمو، در کنار هیچ‌کدام از طرفین دعوا نمی‌ایستد. در بطن فیلم، داستانی بسیار انسانی وجود دارد که تفرقه بین دو ملت را آشکار می‌سازد. درخت لیمو به اندازه فیلم والس با بشیر که در همان سال به نمایش درآمد چشمگیر نیست، اما روایت روراست و تاثیرگذارش تحسین‌برانگیز است. 

شلیک به توماس هرندال (روآن جافی، ۲۰۰۸)

شلیک به توماس هرندال به کارگردانی روآن جافی و نویسندگی سایمون بلاک به واقعه مرگ توماس هرندال در یازده آوریل ۲۰۰۳ می‌پردازد. هرندال، جوان بیست‌ودوساله انگلیسی‌ و دانشجوی عکاسی و روزنامه‌نگاری بود که درحالی‌که در نوار غزه به عنوان فعال حقوق بشر حضور داشت هدف گلوله قرار گرفت، به اغما رفت و نه ماه بعد در بیمارستانی در انگلیس جان سپرد.

 فیلم به آنتونی و ژاکلین، والدین توماس می‌پردازد ‌که پس از این اتفاق برای یافتن حقیقت وارد اسرائیل می‌شوند. آن‌ها که از مقام‌ها و ارتش اسرائیل انتظار همدردی و همکاری دارند خیلی زود ناامید می‌شوند و ناگزیر خودشان دست به کار شده و برای برقراری عدالت تلاش می‌کنند. حقیقت تلخ در نهایت مشخص می‌شود: زمانی که تام و همراهانش در خیابانی در رفح تجمع کرده بودند تا جلوی پیشروی تانک‌های اسرائیلی را بگیرند تک‌تیراندازهای اسرائیلی شروع به تیراندازی به سمت کودکان می‌کنند. توماس برای نجات کودکان اقدام می‌کند، اما تک‌تیراندازی اسرائیلی به نام تَیسیر هیِب با وجود دیدن جلیقه نارنجی بر تن توماس (که نشانه داوطلب و غیرمسلح بودن است) او را هدف قرار می‌دهد.

«شلیک به توماس هرندال» برنده جایزه بهترین درام و بهترین بازیگر نقش اول مرد در جوایز آکادمی تلویزیون بریتانیا شد و در دو شاخه بهترین نویسندگی و بهترین کارگردانی نامزد دریافت جایزه شد.

بطری‌ای در دریای غزه (تییِغی بینیستی،۲۰۱۱)

این فیلم، داستانی عاشقانه را با الهام از رمان تحسین‌شده والری زانتی روایت می‌کند؛ رمانی که ماجراهایش در اسرائیل و غزه و در جریان درگیری‌های سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ رخ می‌دهد. تال، دختر هفده ساله فرانسوی‌اسرائیلی‌ای است که پس از بمب‌گذاری انتحاری در کافه‌ای در تل‌آویو، به دنبال یافتن دلیل این حادثه است. او  نامه‌ای می‌نویسد، آن را درون یک بطری می‌گذارد و از برادر بزرگترش می‌خواهد آن را به دریای مدیترانه بیندازد. نعیم، پسری بیست‌ساله که ساکن غزه است بطری را پیدا می‌کند و به این ترتیب مکاتبه‌ای ایمیلی میان این دو آغاز می‌شود. اگرچه آن‌ها کمتر از صد کیلومتر با هم فاصله دارند، اما هرگز نمی‌توانند یکدیگر را ببینند. با وخیم شدن اوضاع سیاسی و بالا گرفتن تنش‌ها، ارتباط میان آن‌ها عمیق‌تر می‌شود. اگرچه تال در آسایش و رفاه نسبی به سر می‌برد و نعیم در فقر، اما فیلم نشان می‌دهد که چگونه هر کدام از آن‌ها گرفتار شرایط و موقعیت خود هستند. دوستی میان آن‌ها کورسوی امیدی نسبت به آینده در دلشان روشن می‌کند و جرئت رویارویی با جهان و تغییر اندک آن را در آن‌ها بیدار می‌کند.

فاکسترات (شمیوئل مائوز، ۲۰۱۷)

داستان فیلم فاکسترات در سه قسمت روایت می‌شود. در قسمت اول به میخائیل و دافنا فلدمن، زوجی متمول که ساکن تل‌آویو هستند، اطلاع داده می‌شود که پسرشان، یوناتان، هنگام انجام وظیفه کشته شده است. آن دو از شنیدن این خبر بسیار منقلب می‌شوند. در قسمت دوم فیلم، سربازان اسرائیلی را می‌بینیم که مشغول گشت‌زنی در مرز هستند و تلاش می‌کنند دلزدگی و ملال جنگ را از خود دور کنند. چیزی نمی‌گذرد که یوناتان و همقطارانش به اشتباه چهار فلسطینی را می‌کشند و ارتش شبانه با بولدوزر تمامی آثار این واقعه را از بین می‌برد. در قسمت سوم فیلم، بار دیگر به زوج داغدار، تأثیری که این وقایع بر زندگی‌شان گذاشته و حسرت ابدی‌ای که بر زندگی‌شان سایه انداخته است پرداخته می‌شود.

فاکسترات که در جشنواره ونیز به نمایش در آمد و برنده جایزه شیر نقره‌ای هیأت داوران شد دومین فیلم بلند شمیوئل مائوز است، کارگردانی اسرائیلی که پیش‌تر فیلم تحسین‌شده لبنان را ساخته بود.

 قطعات فیلم همچون پازلی به‌تدریج سر جای خود قرار می‌گیرند تا تأثیری کوبنده و میخکوب‌کننده بر مخاطب بگذارند. این تراژدی خانوادگی اثری است موجز و طنزآمیز که نامزد دریافت جایزه اسکار نیز شده است، با این حال میری رِگِو، وزیر فرهنگ دولت بنیامین نتانیاهو از فیلم انتقاد کرد و آن را سیاه‌نمایی و خودزنی توصیف کرد. اما فیلم بیش از هر چیز بیانیه‌ای انسان‌دوستانه علیه بیهودگی جنگ است.

عشق من غزه (طرزان ناصر، عرب ناصر، ۲۰۲۰)

عشق من غزه که نماینده رسمی فلسطین برای رقابت‌های اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان ۲۰۲۲ بود و در چند جشنواره بین‌المللی نامزد دریافت جایزه شد، درامی جذاب است که نگاهی به درون فلسطین معاصر می‌اندازد. این فیلم به زندگی ماهیگیر شصت‌ساله‌ای ساکن غزه به نام عیسی می‌پردازد که روزی در تور ماهیگیری‌اش مجسمه برهنه آپولو، خدای یونانی را می‌یابد. او که تصور می‌کند از این به بعد زندگی‌اش از این رو به آن رو خواهد شد جرئت پیدا می‌کند تا عشقش را به سیهام، زنی خیاط که در بازارچه به همراه دخترش کار می‌کند ابراز کند. با این حال وقتی مقام‌های محلی متوجه می‌شوند چنین مجسمه‌ای در خانه اوست دردسرها شروع می‌شود.

عشق من غزه لحنی طنزآمیز و در عین حال گاه تاریک و تلخ دارد و آمیزه‌ای است از عناصر کمدی پوچ‌گرایانه و اندکی واقع‌گرایی جادویی. این فیلم، هوشمندانه به محدودیت‌هایی انتقاد می‌کندکه اسرائیل، جامعه بین‌المللی و گاهی حتی مقام‌های محلی برای زندگی فلسطینی‌ها ایجاد کرده‌اند.