مرگ تحمیلی، شکنجه و نقض حقوق بازداشتیان: گزارش عفو بین‌الملل درباره نقض سیستماتیک حقوق بشر در شمال شرق سوریه

سازمان حقوق بشری «عفو بین‌الملل» در گزارشی که چهارشنبه ۱۷ آوریل / ۲۹ فروردین منتشر کرده است می‌گوید افراد پرشماری که در پی شکست و عقب‌نشینی سرزمینی «دولت اسلامی عراق و شام» (داعش) بازداشت شده‌اند، به خاطر آنچه نویسندگان این گزارش «شرایط غیرانسانی» بازداشت در شمال شرقی سوریه عنوان کرده‌اند، با نقض سیستماتیک حقوق بشر مواجهند. 

این گزارش با عنوان «پیامدها: بی‌عدالتی، شکنجه و مرگ در بازداشتگاه‌های شمال شرق سوریه» مستنداتی ارائه می‌کند مبنی بر این‌که مقام‌های این منطقه‌ی خودگردان مسئول نقض گسترده‌ی حقوق بیش از ۵۶هزار انسانی هستند که در اختیار نیروهای حاکم بر آن منطقه‌اند.

«نیروهای دموکراتیک سوریه» (اس‌دی‌اف) به رهبریِ اکثریت کُرد، در ائتلاف با اقلیت عرب، مناطق خودگردان شمال شرق سوریه را اداره می‌کنند. علاوه بر مقام‌های اس‌دی‌اف، نیروهای امنیتی وابسته به آن و «اداره‌ی خودگردان دموکراتیک شمال و شرق سوریه» – شاخه‌ی غیرنظامی اس‌دی‌اف – نیز در مدیریت این سیستم بازداشتگاهی مشارکت دارند.

بر اساس این گزارش، این جمعیت زندانی شامل ۱۱هزار و ۵۰۰ مرد، ۱۴هزار و ۵۰۰ زن و سی‌هزار کودک می‌شود که در ۲۷ بازداشتگاه و دو اردوگاهِ «الهول» و «روژ» نگهداری می‌شوند.

مقام‌های این منطقه‌ی خودگردان متحد اصلی دولت ایالات متحده و دیگر اعضای ائتلافی بودند که داعش را در شمال شرق سوریه شکست دادند. به گفته‌ی نویسندگان این گزارش، ایالات متحده نیز در سیستم بازداشتگاهی این منطقه نقش دارد.

سازمان عفو بین‌الملل می‌نویسد:

بیش از پنج سال از شکست سرزمینی داعش می‌گذرد و ده‌ها هزار نفر به طور خودسرانه و نامحدود همچنان در بازداشت هستند. بسیاری از آن‌ها در شرایط غیرانسانی نگهداری می‌شوند و در معرض شکنجه، از جمله کتک‌زدن شدید، موقعیت‌های پرفشار، شوک‌های الکتریکی و خشونت جنسیتی قرار می‌گیرند. هزاران نفر دیگر نیز قربانی ناپدیدسازی قهری شده‌اند. زنان را به طور غیرقانونی از فرزندانشان جدا کرده‌اند.

بنابر این گزارش، حتی بسیاری از قربانیان داعش، از جمله شمار قابل‌توجهی از اقلیت دینی ایزدی، زنانی که به‌اجبار به عقد مردان داعشی درآمده و کودکان و نوجوانانی که به‌اجبار به عنوان نیروی نظامی به استخدام داعش درآمده بودند نیز در میان بازداشتیان حضور دارد.

بازداشتیان شامل سوری‌ها، عراقی‌ها و شهروندان دست‌کم ۷۴ کشور دیگر می‌شوند. اکثریت این افراد در مرحله‌ی نهایی جنگ علیه داعش در اوایل سال ۲۰۱۹ بازداشت شده‌اند.

برای تهیه‌ی این گزارش، پژوهشگران عفو بین‌الملل از سپتامبر ۲۰۲۲ تا اوت ۲۰۲۳ در سه نوبت به شمال شرق سوریه رفته‌اند و با افراد بازداشت‌شده در دو اردوگاه و ۱۰ بازداشتگاه مصاحبه کرده‌اند. در مجموع، پژوهشگران با ۳۱۴ نفر مصاحبه کردند از جمله ۱۲۶ نفر مظنون به همکاری با داعش که اکنون در بازداشتند یا سابقه‌ی بازداشت داشته‌اند، ۳۹ مقام منطقه‌ی خودگردان، ۵۳ کارمند سازمان‌های غیردولتی ملّی و بین‌المللی و ۲۵ نماینده‌ی سازمان ملل متحد.

شکنجه و مرگ بازداشتیان: «پنکه را که خاموش کردند، ۱۷ نفر از گرما مردند»

پژوهشگران از جمله با هشت مردی مصاحبه کرده‌اند که بین سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۳ در بازداشتگاه سینی در حومه‌های شهر الشدادی در فرمانداری حسکه محبوس بودند.

به گفته‌ی این شاهدان، بازداشتیان به طور معمول در معرض شکنجه یا دیگر بدرفتاری‌ها از جمله کتک‌زدن، شلاق با سیم برق، آویزان‌کردن از مچ دست در وضعیت پرفشار، خشونت جنسی و شوک‌های الکتریکی قرار گرفته‌اند.

همه‌ی این هشت نفر گفته‌اند که مقام‌های مسئول آب و غذا و امکانات بهداشتی کافی را از آنان دریغ کرده‌اند و آن‌ها را سلول‌های پرجمعیت، گرم و بدون تهویه‌ی هوا نگهداری می‌کردند. به گفته‌ی آنان، این وضعیت به مرگ صدها نفر منجر شده است.

یکی از این مصاحبه‌شوندگان با نام مستعار یوسف می‌گوید:

هیچ روز، ساعت و یا روش مشخصی برای شکنجه وجود نداشت…. بدتر از همه این بود که آن‌ها با لوله‌های پلاستیکی، کابل برق، لوله‌های فولادی … می‌آمدند داخل اتاق، و هرجا می‌شد ما را کتک می‌زدند…. هر ۱۵ روز، ما را لخت به حیاط می‌بردند… و [نگهبانان] با یک چوب‌دستی به افراد تجاوز می‌کردند… یک‌بار مرا با یک نفر دیگر بیرون بردند…. یک کابل برق آوردند که به یک مولّد برق وصل بود و مدام ما را با برق شکنجه می‌کردند…. فکر کنم آدم بغلی من [از شکنجه] مرد [چون] حرکت و فریادش قطع شد…. من هم به وضعیتی رسیدم که نمی‌توانستم فریاد بزنم.

یکی دیگر از بازداشتیان هم می‌گوید که یک روز در سال ۲۰۲۰، وقتی مسئولان بازداشتگاه پنکه‌ی فرسوده را خاموش کردند، ۱۷ نفر در سلول او مردند. به گفته‌ی سه زندانی، اجساد افرادی که در بازداشتگاه سینی جان باختند در گور دسته‌جمعی‌ای که به آن «چاله» می‌گفتند ریخته شدند.

کودکان بازداشتی: «اگر قدش بلندتر بود، او را با خودشان می‌برند»

عفو بین‌الملل تخمین می‌زند که دست‌کم هزار پسر کودک و نوجوان سوری و خارجی در بازداشتگاه و مراکز «بازپروری» جوانان نگهداری می‌شوند و آنان نیز در معرض موارد نقض حقوق بشر مشابه با بزرگسالان، از جمله در برخی موارد شکنجه بوده‌اند.

بنا بر این گزارش، شمار پسران بازداشتی رو به افزایش است. پسران سوری همچنان به اتهام ادعایی وابستگی به داعش، و گاهی با کمک ائتلاف تحت رهبری آمریکا، بازداشت می‌شوند.

مقام‌های منطقه‌ی خودگردان همچنین پسران تبعه‌ی خارجی را از مادران یا سرپرستانشان جدا می‌کنند. پژوهشگران می‌نویسند که این جداسازی نه بر اساس ارزیابی فرد به فرد منافع پسران، بلکه بنا به میل مقام‌های منطقه در جهت مقابله با جمعیت فزاینده و به لحاظ سنی در حال بزرگ‌شدن اردوگاه‌ها صورت می‌گیرد.

دختری که در یکی از اردوگاه‌ها بازداشت بوده است به عفو بین‌الملل می‌گوید:

به خاطر این سیاست مدام کله‌ی برادرم را به پایین فشار می‌دهم تا رشد نکند…. اگر قدش بلندتر بود، او را با خودشان می‌بردند.

زنان بازداشتی: «می‌خواهم مجبورت کنم بچه‌ات را بندازی»

تا دسامبر ۲۰۲۳، مقام‌های منطقه‌ی خودگردان فقط در دو اردوگاه الهول و روژ بیش از ۴۶هزار نفر را که حدود نود و چهار درصدشان زن و کودک بودند، حبس کرده بودند.

در اردوگاه الهول، سطوح بالایی از خشونت جنسیتی گزارش شده است، از جمله حمله‌ی اعضای داعش به زنان به خاطر به اصطلاح «تخلف‌های اخلاقی» و استثمار جنسی زنان از طرف نیروهای امنیتی منطقه و افراد خصوصی.

شمار زیادی از زنان سوری و شمار اندکی از دختران از اردوگاه‌ها به بازداشتگاه‌ها منتقل شده‌اند. بسیاری از زنانی که به اتهام همکاری با داعش محکوم شده‌اند می‌گوید برای اعتراف شکنجه شده‌اند.

هشت نفر از زنان می‌گویند در زمان بازداشت در معرض خشونت جنسیتی در حد شکنجه یا دیگر بدرفتاری‌ها قرار گرفته‌اند. یکی از این زنان می‌گوید:

به من شوک الکتریکی دادند. آن زمان باردار بودم. [بازجو] می‌دانست و به من گفت «می‌خواهم مجبورت کنم بچه‌ات را بندازی» و همان کار را هم کرد.

زنان دیگر نیز از تجربه‌ی تهدیدهای جنسی و تحقیرهای جنسی گفته‌اند. همچنین، زنان سوری و خارجی می‌گویند وقتی از اردوگاه به بازداشتگاه منتقل می‌شدند، مجبورشان کرده‌اند کودکان خود را رها کنند.

قربانیان فراموش‌شده: ایزدیان، پسربچه‌ها و بردگان جنسی داعش

پژوهشگران می‌نویسند که با وجود تلاش‌های مقام‌های منطقه‌ی خودگردان برای شناسایی و بازگرداندن قربانیان ایزدیِ نسل‌کشیِ داعش، شمار زیادی از آنان همراه با شماری از قربانیان قاچاق انسان و دیگر جرم‌های داعش در میان بازداشتیان قرار دارند.

ایزدیان یک اقلیت دینیِ کُرد در شمال عرق، سوریه، جنوب شرق ترکیه و ارمنستان هستند. در سال ۲۰۱۴، داعش جنایات جنگی گسترده‌ای را علیه ایزدیان انجام داد، از جمله با کشتار هدفمند، به بردگی گرفتن زنان و تخریب نیایشگاه‌ها. سازمان ملل اقدامات داعش علیه ایزدیان را «نسل‌کشی» با هدف نابودی کامل این دین یا مسلمان‌کردن اجباری پیروان آن خواند.

یک زن زندانی با نام مستعار امل می‌گوید که ابتدا چطور فریب خورد و به سرزمین‌های تحت کنترل داعش سفر کرد. امل توضیح می‌دهد که داعشیان چطور او را در یک مهمانخانه‌ی زنانه محبوس کردند تا زمانی که او به ازدواج اجباری با یک داعشی تن داد. امل می‌گوید مردی که به‌زور با او ازدواج کرد او را مورد خشونت جنسی و دیگر بدرفتاری‌ها قرار می‌داد.

بیست‌وهفت زن و کودک دیگر نیز که حالا در بازداشت نیروهای دموکراتیک سوریه‌اند می‌گویند داعش آن‌ها را قاچاق کرده است. بسیاری از پسران مجبور به کار یا جنگیدن برای داعش شده‌اند.

عفو بین‌الملل می‌گوید با وجود قاچاق انسان گسترده از سوی داعش، هیچ سیستمی برای شناسایی این قربانیان و ارائه‌ی خدمات مراقبتی به آنان وجود ندارد.

محاکمه‌های پُر ایراد با برچسب «تروریسم»

مقام‌های منطقه‌ی خودگردان می‌گویند که دادگاه‌های ویژه در ۱۰ سال اخیر، پرونده‌ی ۹هزار و ۶۰۰ شخص مرتبط با داعش را نهایی کرده‌اند.

با این‌حال، عفو بین‌الملل می‌گوید این محاکمه‌ها به‌شدت متأثر از اقدامات ناقض حقوق بشر، از جمله اتکا بر اعتراف‌گیری برای صدور حکم بوده‌اند.

این دادگاه‌ها زنان را به خاطر جرم‌های شوهرانشان و به اتهام «اطلاع‌ندادن به مقام‌ها» به «تروریسم» محکوم کرده‌اند. دادگاه کودکان بدون حضور والدین یا سرپرست انجام شده است.

هیچ‌کدام از بازداشتیان در شمال شرق سوریه بر اساس حقوق بین‌المللی محاکمه نشده‌اند. تعقیب افراد صرفاً به خاطر اتهام‌های مرتبط با «تروریسم»، آن‌ها با تعریفی وسیع، صورت گرفته است.

گزارشگران همچنین می‌گویند که مقام‌های منطقه هیچ‌یک از جرم‌های جدی داعش، از جمله به بردگی گرفتن جنسی را اصلاً بررسی نکرده‌اند.

ایالات متحده‌ی آمریکا چه نقشی دارد؟

اگنس کالامار، دبیرکل عفو بین‌الملل با بیان این‌که «مقام‌های منطقه‌ی خودگردان مرتکب جنایات جنگی از جمله شکنجه و برخورد بی‌رحمانه و احتمالاً جنایت جنگیِ قتل شده‌اند» می‌گوید:

کودکان، زنان و مردانی که در این اردوگاه‌ها و بازداشتگاه‌ها نگهداری می‌شوند از بی‌رحمی و خشونت شوکه‌کننده‌ای رنج می‌برند. دولت ایالات متحده نیز در ساخت و نگهداری این سیستم بازداشتگاهی که در آن صدها نفر به مرگ‌های قابل‌پیشگیری مرده‌اند نقشی مرکزی داشته و باید در تغییر آن نیز نقش داشته باشد.

وزارت دفاع ایالات متحده در سال ۲۰۱۴ شکل‌گیری ائتلافی را برای «تحقیر و انهدام» داعش به راه انداخت – ائتلافی متشکل از ۲۹ کشور، اما با رهبری و نقش‌آفرینی عمده‌ی ایالات متحده.

اعضای ائتلاف، با دریافت بودجه از کنگره‌ی آمریکا، بازداشتگاه‌های موجود در شمال شرق سوریه را بازسازی کردند، چند بازداشتگاه نو ساختند و مرتب از این بازداشتگاه‌ها بازدید می‌کردند.

به نوشته‌ی گزارش، وزارت دفاع آمریکا همچنین «صدها میلیون دلار» به اس‌دی‌اف و نیروهای امنیتی‌اش داده است و در عملیات مشترک برای انتقال افراد به بازداشتگاه‌های اس‌دی‌اف یا انتقال آنان به کشورهای سوم از جمله عراق، با اس‌دی‌اف همکاری کرده است.

پاسخ مقام‌های آمریکا و منطقه‌ی خودگردان

عفو بین‌الملل می‌گوید در فرایند انجام این تحقیق با مقام‌های منطقه‌ی خودگردان و مقام‌های دولت ایالات متحده از نزدیک در ارتباط بوده است.

بر این اساس، مقام‌های منطقه‌ی خودگردان در پاسخ به تحقیقات عفو بین‌الملل بر «شرایط دشواری» که با آن روبرو هستند، از جمله منازعات مسلحانه‌ی جاری، دست می‌گذارند.

این مقام‌ها همچنین از «جامعه‌ی بین‌المللی و شریکان جهانی» خود به خاطر «عمل‌نکردن به وظایف حقوقی و اخلاقی‌شان» انتقاد کرده و می‌گویند جامعه‌ی بین‌المللی و کشورهایی که تبعه‌شان در بازداشت هستند این مقام‌ها را «در مدیریت پیامدهای جنگ با داعش» تنها گذاشته‌اند.

مقام‌های وزارت خارجه‌ی آمریکا نیز در پاسخ به این تحقیقات به اقدامات آمریکا برای مقابله با «چالش‌های امنیتی و بشردوستانه‌ی ترسناک» در شمال شرق سوریه تأکید کردند.

وزارت خارجه همه‌ی بازیگران فعال در سوریه از جمله اس‌دی‌اف را به «رعایت حقوق بشر» فراخوانده و می‌گوید با گروه‌ها و افرادی در اس‌دی‌اف که «سابقه‌شان به طور مناسبی بررسی شده» همکاری می‌کند. این نهاد همچنین «بازگرداندن اشخاص بی‌جا شده و بازداشتیان به کشور مبدأ» آن‌ها را تنها راه‌حل این مسئله دانست.