زندان ارومیه یکی از زندان‌هایی است که طی سال‌های گذشته بارها خبر اقدام به خودکشی زندانیان آن منتشر شده است و متاسفانه آمار خودکشی‌های موفق در این زندان بالاست؛ در اسفند ۱۴۰۲ پس از خودکشی منجر به مرگ یکی از زندانیان سیاسی این زندان، بیش از ۸۰۰ زندانی زندان ارومیه طی نامه‌ای اعتراضی خواستار عزل رییس این زندان و پایان آزارها و فشارهای تحمیلی بر زندانیان این زندان شدند. در این گزارش سعی شده با استناد به اطلاعاتی که از زندانیان بندهای مختلف زندان ارومیه تهیه شده است نگاهی به وضعیت عمومی حاکم در آنجا شود؛ شرایطی که وقتی با آزار و اذیت‌های ویژه‌ای جمع می‌شود که رییس زندان تحمیل می‌کند، فشار را بر زندانیان تا سطح غیر قابل تحملی بالا می‌برد.
غذا: میوه و سبزی بی‌کیفیت و گران هم در دسترس نیست
در وعده‌های غذایی این زندان، بسیار از مواد ضروری برای سلامت و بازیابی توان جسمی غایب است؛ مثلاً هیچگونه سبزیجات و میوه‌ای در لیست مواردی که زندان به زندانی می‌دهد وجود ندارد و زندانی باید این اقلام را از فروشگاه زندان با پرداخت هزینه گزاف تهیه کند؛ در حالی که به جز عده‌ای بقیه‌ی زندانیان به دلیل نداشتن هیچگونه پشتیبانی مالی امکان خرید این اقلام را از دست می‌دهند.
در سراسر فصل بهار و تابستان فروشگاه زندان در بهترین حالت فقط دو مرتبه سبزی می‌آورد که اغلب کیفیت بسیار پایینی دارد و هزینه‌ای که بابت آن از زندانی می‌گیرند چندبرابر قیمت واقعی آن است. زندانیان می‌گویند قرار است ماهیانه یک بار امکان خرید میوه برایشان فراهم شود اما گهگاه این امکان با تاخیرهای طولانی مهیا می‌شود و درنهایت میوه‌ای با کیفیت نازل با قیمتی چند برابر بیرون از زندان، به دست آن گروه از زندانیانی که توان مالی تامین آن را دارند، می‌رسد.
به گفته زندانیانی که برای این گزارش با آنها گفت‌وگو شده است «در شرایط عادی» سالانه حداقل یک مرتبه باید گوشت قرمز و ماهی در فروشگاه عرضه شود. آنها اما می‌گویند چند سال است که گوشت قرمز و ماهی برای تهیه در فروشگاه ندیده‌اند.
بهداشت: رژه سوسک، موش و شپش
بندهای زندان ارومیه سالهاست که سم‌پاشی حشرات نشده‌اند. همچنین در این زندان زندانیان سالهاست درگیر ساس، شپش، سوسک و موش هستند؛ همین امر موجب بروز بیماری‌های پوستی برای بسیاری از زندانیان شده است.
زندانیانی که موفق شوند «هفت‌خوان» اعزام به بیمارستان بیرون از زندان را رد کنند تازه با یک مانع سخت دیگر روبرو می‌شوند؛ هزینه درمان به اضافه حق ماموریت ماموران زندان و ایاب و ذهاب. زندانیان می‌گویند تمام این هزینه‌ها، حتی حق ماموریت ماموران زندان هم بر عهده خود زندانی است.
آنها می‌گویند شوینده‌های مناسب و بهداشتی در زندان موجود نیست. حتی زندانیان در زندان امکان تهیه‌ی لباس زیر ندارند. زندانیانی که خانواده و یا نزدیکانی را که بتوانند لباسی برای آنان تهیه کنند، دارند هم باید روزها به دنبال مددکار و مسئولین زندان باشند تا مجوز دریافت لباس زیر را بگیرند.
کیفیت آب شرب زندان پایین است و به گفته‌ی زندانیان آب شرب از چاه زندان تهیه می‌شود و به دلیل املاح بالا، زندانیانی که سابقه مشکلات کلیوی نداشته‌اند هم اغلب پس از مدتی به مشکلات کلیوی دچار می‌شوند.
درمان: حق ماموریت زندانبان را بده
در زندان ارومیه هر هفته یا گاهی چند هفته یک بار پزشک زندان به بندها مراجعه می‌کند و به معاینه‌ی سطحی بیماران می‌پردازد. در حد فاصل مراجعه‌ی پزشک به بندها، زندانیان هر بیماری‌ای که داشته باشند امکانِ مراجعه به پزشک را ندارند. حتی در شرایط وضعیت بحرانی برای یک بیمار فرایند زمانی طولانی‌ای برای انتقال به بهداری زندان طی می‌شود در حالی که در آنجا امکان معاینه‌ی تخصصی وجود ندارد و بیمار بدون معالجه به داخل بند بازگردانده می‌شود.
زندانیان می‌گویند به کرات پیش آمده که یک زندانی از بیماری خاصی رنج برده است ولی پزشک به گفته‌های بیمار توجه نکرده و مواجهه‌اش با بیماری زندانی بسیار سطحی و به دور از برخورد انسانی بوده است. حتی در برخی موارد، بیماران فرایند درمان تخصصی خود بیرون از زندان را به‌همراه نسخه‌های تجویز شده یا پرونده پزشکی به پزشک زندان تحویل داده‌اند اما بدون هیچ اقدام درمانی رها شده‌اند.
پزشک زندان داروهای خارجی را تجویز نمی‌کند، حتی اگر راهی به جز تجویز آن دارو برای بیمار وجود نداشته باشد. در موارد متعددی درخصوص بیماری‌های کلیوی، مغزی و ریوی که برای تشخیص و درمان به آزمایش‌های تخصصی نیاز است، بدون هیچ آزمایش تخصصی نسخه‌ها و تجویزهای جعلی نوشته می‌شود. اگر انتقال بیمار به مراکز پزشکی بیرون از زندان ضروری باشد، فقط در صورتی که زندانی فردی را بیرون از زندان برای پیگیری و اخذ مجوزهای قضایی داشته باشد، امکان‌پذیر است.
حتی در صورت برخوردار بودن از چنین امکانی، زندانیان برای انتقال به درمانگاه بیرون از زندان باید روزهای زیادی را در بخش اداری زندان جهت دریافت تأییدیه معطل بمانند. پس از تأیید قضایی انتقال هم بیمار باید ماه‌ها در صف انتظار برای رسیدن نوبت اعزام خود باشد.
زندانیانی که موفق شوند «هفت‌خوان» اعزام به بیمارستان بیرون از زندان را رد کنند تازه با یک مانع سخت دیگر روبرو می‌شوند؛ هزینه درمان به اضافه حق ماموریت ماموران زندان و ایاب و ذهاب. زندانیان می‌گویند تمام این هزینه‌ها، حتی حق ماموریت ماموران زندان هم بر عهده خود زندانی است.
زندانیان می‌گویند برای مراجعه به دندانپزشک هم ابتدا باید پزشک عمومی بند معاینه کند و در صورت تشخیص او تاییدیه انتقال زندانی به دندان‌پزشکی زندان برای افسر نگهبانی صادر می‌شود. دندانپزشک در بهترین حالت هفته‌ای یک روز در زندان حضور دارد. گاهی پیش آمده است که دندانپزشک تا یک ماه به زندان نیاید.
اگر پزشک عمومی مراجعه به دندانپزشک را تایید کند، در آنجا کشیدن دندان بدونِ عکس‌برداری از دندان و به‌صورت چشمی صورت می‌گیرد که گاهی منجر به کشیدن اشتباهی دندان می‌شود. زندانیان می‌گویند بارها دیده شده که دندانپزشک چون عکسی از دندان نداشته یک دندان سالم را به جای دندان آسیب‌دیده کشیده است.
تماس تلفنی: به زندانبان پول بده
در زندان ارومیه به ازای هر ۱۰۰ زندانی یک کیوسک تلفن موجود است که در شرایط معمولی روزی ۱۰ دقیقه به هر زندانی زمان تماس تعلق می‌گیرد؛ البته در بسیاری موارد در همان ده دقیقه امکان برقراری ارتباط وجود ندارد.
خراب شدن کیوسک‌های تلفن مساله‌ای بسیار عادی است در حالی که مسئولان زندان پیگیر رفع خرابی نمی‌شوند و تا چند روز کیوسک‌ها خراب می‌مانند. یکی از دلایل پیگیری نکردن مشکلات مربوط به تلفن این است که سیستم افسر نگهبانی مافیای عظیمِ واردکننده‌ی موبایل و مواد مخدر به زندان هستند. آنها به زندانیانی که توان خرید دارند گوشی‌های موبایل را با بیست یا سی برابر قیمت بیرون از زندان می‌فروشند.
ورزش: جا برای راه رفتن هم نیست
برای چند هزار زندانی زندان ارومیه یک سالن ورزشی وجود دارد که فقط برای بازی فوتبال مناسب است اما عملاً غیر قابل استفاده است، زیرا جمعیت زندانی‌ها به حدی زیاد است که امکان دسترسی همه زندانی‌ها به سالن ورزشی وجود ندارد.
ظرفیت زندان مرکزی ارومیه به گفته مسئولان قضایی ظرفیت یک هزار و ۱۰۰ زندانی را دارد. دادستان عمومی و انقلاب ارومیه آبان ۱۳۹۸ گفته بود چهار برابر ظرفیت زندانی در زندان مرکزی ارومیه حبس شده‌اند. یک گزارش منتشر شده از سوی فعالان حقوق بشر در سال ۱۴۰۱ شمار زندانیان حبس شده در این زندان را بیش از پنج هزار نفر برآورد کرده و گفته بود تنها دو هزار تخت در این زندان وجود دارد.
کردپا نیز اسفند ۱۳۹۸ به نقل از یک زندانی، شمار زندانیان در این زندان را بیش از سه هزار نفر گزارش کرد. این زندانی به کردپا گفته بود:
در اکثر بندهای زندان ظرفیت ۲۰۰ تخته است که ۵۰۰ الی ۶۰۰ نفر را در بند جای می‌دهند که اکثر آنها کف بندها و حتی پله‌ها و داخل سرویس‌های بهداشتی شب را سپری می‌کنند.
تراکم بالای جمعیتی بندها موجب می‌شود که امکان هیچگونه فعالیت ورزشی در هواخوری بندها نباشد؛ برای مثال اگر چند نفر بخواهند والیبال بازی کنند بقیه زندانی‌ها از حق قدم زدن محروم خواهند شد. عملاً برای اکثریت زندانیان هیچگونه امکان فعالیت ورزشی در این زندان وجود ندارد.
راه ورود کتاب را بسته‌اند
زندانیان می‌گویند دسترسی‌شان به کتاب هم محدود است. به گفته آنها یک کتابخانه در زندان ارومیه وجود دارد که سالیان زیادی است کتاب جدیدی به آن وارد نشده است.
سخت‌گیری مسئولان زندان برای ورود کتاب سبب شده است بیشتر کتاب‌های موجود در کتابخانه «ایدئولوژیک» ــ مذهبی ــ و در تایید یا همسو با جمهوری اسلامی باشند.
پیش از این یکی از زندانیان گفته بود کتاب تنها برای دو روز امانت داده می‌شود و کتابخانه در بسیاری مواقع تعطیل است. به گفته او برای ورود کتاب باید از یک ماه قبل به مسئولان زندان درخواست داد و در بیشتر مواقع این درخواست‌ها رد می‌شوند.