حجم مطالبی که در روزهای گذشته به زبان‌ ترکی و انگلیسی و سایر زبان‌ها در واکنش به پیروزی قاطع حزب جمهوری‌خواه خلق بر حزب عدالت و توسعه در انتخابات محلی ۳۱ مارس تولید شده بسیار زیاد است. به موضوع پیروزی حزب جمهوری‌خواه خلق و تبعات آن می‌شود از زوایای متعددی پرداخت. در تحلیلی کلی می‌توان ادعا کرد که نارضایتی انباشته شده‌ای از سیاست‌های اردوغان و حکمرانی مدام و از جهاتی فرسوده‌ شده‌ی آک‌پارتی (حزب عدالت و توسعه) بر ترکیه از ۲۰۰۲ تا امروز وجود داشت که خودش را، گرچه دیرهنگام در انتخابات ۳۱ مارس ۲۰۲۴ نشان داد.
در این نوشتار برآنیم که به این پرسش پاسخ دهیم: اگر بیش از نیمی از جامعه‌ی ترکیه احتمالاً از اردوغان و سیاست‌هایش ناراضی هستند، چنان‌که نتایج انتخابات شهرداری‌های ۳۱ مارس نشان می‌دهد، چرا اپوزیسیون و مشخصاً حزب جمهوری‌خواه خلق، بر خلاف این‌بار در انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی مه ۲۰۲۳ که حدود ده ماه قبل برگزار شد نتیجه نگرفت و با نتایجی چون ۴۵٪ در برابر ۴۹٪ (رای قلیچداراوغلو برابر اردوغان در دور اول ریاست‌جمهوری، ) و ۲۵٪ در برابر ۳۶٪ (نتایج انتخابات پارلمانی ج‌ه‌پ، حزب جمهوری‌خواه خلق، در برابر آک‌پارتی) شکست خورد؟
پیش از پاسخ لازم است نگاهی جزءبینانه‌تر بیندازیم به نتایج ۳۱ مارس و شهرها و مناطقی که مدیریت‌شان با نتایج اخیر از آک‌پارتی به ج‌ه‌پ رسید.

نتایج انتخابات ۳۱ مارس شهرداری‌ها: کدام شهرها و مناطق از آک‌پارتی به ج‌ه‌پ رسید؟

در انتخابات روز یکشنبه حزب جمهوری‌خواه خلق، حزب اصلی اپوزیسیون ترکیه، توانست برای اولین بار از سال ۲۰۰۲ (یعنی زمان به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه) با کسب ۳۷,۷۹٪ (حدود ۳۸٪) آرای رای‌دهندگان در کل ترکیه، در برابر ۳۵,۴۹٪ (حدود ۳۵,۵٪) آرا که توسط آک‌پارتی/عدالت و توسعه کسب شد، حزب اول انتخابات شود. از زمان انتخابات سراسری ۱۹۷۷ ترکیه به این سو این اولین بار است که «ج‌ه‌پ»، حزبی که مصطفی کمال آتاتورک پدر ترکیه‌ی نوین در سال ۱۹۲۳ تاسیسش کرد، حزب اول از جهت کسب رای اکثریت می‌شود.

با انتخابات اخیر شهرداری ۳۵ شهر در کل ترکیه به حزب جمهوری‌خواه خلق رسید و عدالت و توسعه‌ تنها توانست در تصاحب مدیریت شهرداری ۲۴ شهر در سراسر ترکیه موفق شود که شکستی بزرگ برای حزب اردوغان است و موفقیتی شگرف برای ج‌ه‌پ در قیاس با نتایج انتخابات شهرداری‌های پنج سال قبل در ۳۱ مارس ۲۰۱۹. حزب کردی و سوسیالیست دِم (برابری و دموکراسی خلق‌ها که بیش از یکسال قبل نامش ه‌دپ، حزب دموکراتیک خلق‌ها بود) نیز البته موفق شد با کسب ۵,۷٪ (حدود ۶٪) آرا در کل ترکیه شهرداری ۱۰ شهر در شرق و جنوب شرقی ترکیه، مناطقی که به طور سنتی در آن‌ها این حزب – بر خلاف سایر مناطق ترکیه- حزب اکثریت است، را به‌دست گیرد. (البته اگر شهرداری‌های این حزب از سوی حاکمیت مصادره نشود و با اصطلاحاً قیوم مواجه نشود! )

اپوزیسیون در انتخابات محلی ترکیه پیروز شد

در کلانشهر استانبول، جایی که گمانه‌زنی در مورد نتایج آن قبل از انتخابات بیش از هرجایی داغ بود اکرم امام‌اوغلو، نامزد ج‌ه‌پ و شهردار از سال ۲۰۱۹ تاکنون، با کسب ۵۱٪ آرا برابر مراد کوروم، نامزد مورد حمایت عدالت و توسعه که توانست فقط ۳۹.۵٪ آرا را کسب کند، پیروز شد. در آنکارا، دومین شهر پرجمعیت ترکیه نیز منصور یاواش شهردار کنونی توانست با قاطعیتی باورنکردنی، با کسب حدود ۶۰,۵٪ آرا بر رقیب خود تورگوت آلتین‌اوک از آک‌پارتی پیروز شود. نامزده گزیده‌ی اردوغان تنها ۳۲٪ رای گرفت. در ازمیر، سومین کلانشهر ترکیه که البته در سال‌های گذشته مخالفان و مشخصاً ج‌ه‌پ همیشه در آن موفق بوده‌اند، جمیل توگای با ۴۹٪ آرا برابر حمزه داغ از آک‌پارتی با ۳۷٪ پیروز شد.

از میان ۳۹ منطقه‌ی کلانشهر استانبول که مناطقی بسیار وسیع با حدود ۱۶ میلیون جمعیت را تشکیل می‌دهند، حزب جمهوری‌خواه خلق در ۲۶ منطقه اول شد و عدالت و توسعه تنها توانست در ۱۳ منطقه شهرداری را از آن خود کند: مناطق بسیار مهم و استراتژیکی چون اسکودار، بی‌اوغلو و ایوب سلطان که قلعه‌ی حزب عدالت و توسعه و اردوغان محسوب می‌شدند و کنترل شهرداری همه آن‌ها برای مدت بسیار طولانی در دست عدالت و توسعه بود نیز به کنترل مخالفان و ج‌ه‌پ درآمدند. اسکودار جایی است که اردوغان رای‌اش را یکشنبه آن‌جا به صندوق انداخت، بی‌اوغلو جایی است که او دوران کودکی و نوجوانی‌‌اش را در یکی از محلاتش به اسم قاسم‌پاشا گذرانده و… نگارنده شخصاً به یاد دارد که چطور در سفری در هفته‌های گذشته به استانبول هنگام قدم‌زنی هیچ اثری جدی از ج‌ه‌پ و امام‌اوغلو در خیابان بسیار مشهور و پررفت‌وآمد استقلال در قلب منطقه بی‌اوغلو به چشم نمی‌خورد که می‌شد آن‌را به کنترل شهرداری بی‌اوغلو به‌دست عدالت و توسعه، در کنار حساسیت بسیار زیاد این خیابان در نزد دولت ترکیه و آک‌پارتی دانست.

در سراسر کشور، کلانشهرهایی که در پی انتخابات ۲۰۱۹ با مدیریت عدالت وتوسعه اداره می‌شدند اما این‌بار ج‌ه‌پ موفق شد در آن‌ها اول شود شامل بالیکسیر، بورسا، مانیسا و دنیزلی می‌شود. مانیسا در همسایگی ازمیر، زادگاه اوزگور اوزل رهبر کنونی ج‌ه‌پ است و شهری که شهرداری‌ آن برای مدت‌ها در دست ائتلاف حاکم بود. منتهی این‌بار نامزد ج‌ه‌پ توانست در مانیسا در یک پیروزی شگفت‌انگیز ۵۷٪ آرا را مقابل نامزد حزب حرکت ملی‌گرا با ۳۰٪ آرا بدست آورد. در بالیکسیر، استانی در شمال منطقه‌ی اژه/اگه، نامزد ج‌ه‌پ توانست با کسب ۵۱٪ آرا برابر عدالت و توسعه با ۴۰٪ موفق شود. آد‌یامان، شهرستانی با بافت سنتی که در زلزله‌ی ۶ فوریه ۲۰۲۳ ساختمان‌هایش بسیار آسیب دید، افیون قره‌حصار، آماسیا، بارتین، گیرسون، کاستامونو، قرق‌قلعه، کیلیس، کوتاهیه، عشاق (اوشاک) و زونگولداغ دیگر شهرداری‌هایی بودند که حزب اردوغان در گذشته همیشه در آن‌ها اول بود، منتهی این‌بار به جمهوری‌خواه خلق و مخالفان رسیدند!

عوامل موثر در پیروزی اپوزیسیون

مجموعه عواملی که سبب شد مخالفان این‌بار پیروز شوند را می‌شود به این ترتیب فهرست کرد:

۱- تغییر کادر رهبری حزب جمهوری‌خواه خلق در فاصله‌ی دو انتخابات

کمال قلیچداراوغلو در فاصله‌ی ۲۰۲۳-۲۰۱۰ برای حدود ۱۳سال رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق بود و در انتخابات سراسری ریاست‌جمهوری و مجلس مه ۲۰۲۳ نیز رهبری حزب جمهوری‌خواه خلق و نامزدی مخالفان در انتخابات ریاست‌جمهوری را برعهده داشت. اگر بخواهیم منصف باشیم، قلیچداراوغلو در دوران ریاستش که همزمان دوران اوج قدرت اردوغان و حزبش در ترکیه نیز بود، تغییرات مهمی در گفتمان ج‌ه‌پ ایجاد کرد و مشخصاً امکان بیرون رفتن ج‌ه‌پ از لاک گفتمانی خود و ارتباط گرفتن آن با بخش‌هایی در جامعه سیاسی ترکیه که به طور سنتی بیرون گفتمان سکولار ج‌ه‌پ قرار داشتند را فراهم کرد.

منتهی مشکل تصویری بود که از قلیچداراوغلو به عنوان یک فرد «همیشه بازنده» در انتخابات‌ها برابر اردوغان در افکار عمومی وجود داشت و دارد، و البته در این مورد تبلیغات جریان حاکم هم بسیار موثر بود. (به عنوان تنها یک نمونه از این تبلیغات و خبرنویسی متعلق به ۲۰۱۸ بنگرید به این لینک در ینی‌آکیت) قلیچداراوغلو مدتی قبل از برآمدن به رهبری ج‌ه‌پ، در انتخابات شهرداری‌های سال۲۰۰۹ ترکیه نیز برابر قدیر توپباش، شهردار استانبول از جناح آک‌پارتی در فاصله‌ی ۲۰۱۷-۲۰۰۴، با نتیجه‌ی ۳۷٪ برابر ۴۷٪ شکست خورده بود؛ یعنی شغل سیاسی خود را با یک شکست شروع کرده بود. اگر کسی در میان اطرافیان قلیچداراوغلو زیرک می‌بود و به اندازه کافی روانشناسی مردم ترکیه را می‌شناخت و مشاوره می‌داد، شاید می‌شد حدس زد کسی که شروع رهبری‌اش در ج‌ه‌پ را با شکست برابر اردوغان شروع کرده در ادامه نیز مستعد آن است که با قدری تبلیغات از سوی حاکمیت تصویر یک فرد همیشه بازنده از خودش ارائه کند. این اتفاق افتاد و البته علوی بودن قلیچداراوغلو و اینکه اکثریت مردم ترکیه را مسلمانان اهل سنت تشکیل می‌دهند که بخشی از ایشان در مورد دیندار بودن علویان با دیده‌ی تردید می‌نگرند، نیز در این رخداد موثر بود.

تا پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری مه ۲۰۲۳ قلیچداراوغلو هیچ ردی از برد انتخاباتی در برابر اردوغان و حزبش در کارنامه‌ی خود نداشت و پروپاگانداری جناح حاکم به بهترین نحو از این امر برای هدایت افکار عمومی و پیروزی برابر او بهره جست. مشکل قلیچداراوغلو آن بود که نمی‌خواست این دیدگاه منفی درمورد خودش در بخش مهمی از افکار عمومی ترکیه را ببیند و تاثیر ممکنش در نتیجه‌ی انتخابات را بپذیرد (البته شاید طبیعت بشری چنین است که آدمی دوست ندارد به خطاهایش اعتراف کند! ) چنانکه در نوشتاری در رادیوزمانه در آستانه‌ی دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۳ با آنالیز محتوای ویدیویی که اردوغان در روزهای منتهی به انتخابات در کمپین‌هایشان علیه قلیچداراوغلو و ج‌ه‌پ پخش می‌‌کرد نوشته بودیم، در تبلیغات رسانه‌های حاکمیت، مدیریت قلیچداراوغلو بر مؤسسه‌ی بیمه‌های اجتماعی ترکیه در فاصله‌ی سالهای ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷ نیز در اوج ناتوانی و بی‌کفایتی ترسیم می‌شد و این حس به مخاطب القا می‌شد که اگر مخالفان با رهبری او به قدرت برسند، دوباره به دهه‌ی نود میلادی بر می‌گردیم، یعنی ایام دولت‌های ائتلافی و بی‌ثباتی و ناتوانی دولت در خدمات‌رسانی عمومی؛ خصوصاً اینکه برخی مردم ترکیه خاطره‌ی خوبی از دولت‌های ائتلافی دهه‌ی نود میلادی و بی‌ثباتی ایشان نداشتند و وضعیت باثبات ولو حتی غیردموکراتیک را ترجیح می‌دادند.

با این حال وقتی تیم اوزگور اوزل (رهبر امروز ج‌ه‌پ) و اکرم امام‌اوغلو در کنگره‌ی حزب جمهوری‌خواه خلق در پاییز سال ۲۰۲۳ برابر قلیچداراوغلو ایستادند و در واکنش به شکست انتخاباتی مه ۲۰۲۳ و در پی مطالبه‌ی افکار عمومی خواستار تغییر رهبری حزب از طریق انتخابات دموکراتیک درون‌حزبی شدند، به نوبه‌ی خود راه نیز برای تغییر تصور افکار عمومی در مورد ج‌ه‌پ و کم‌اثر شدن پروپاگانداهای رایج نیز باز شد. توضیح آن‌که در سی وهشتمین کنگره حزب جمهوری‌خواه خلق ترکیه در اوایل نوامبر ۲۰۲۳، اوزگور اوزل که پیشتر و در دوران آخر قلیچداراوغلو سخنگوی حزب بود، توانست با کسب ۸۱۲ رای برابر ۵۳۶ رای به پیروزی قاطعی برابر کمال قلیچداراوغلو دست یابد و به عنوان رئیس جدید و جوان و نوگرای حزب برگزیده شود. البته که بخش مهمی از هسته‌ی قدرت در حزب همچنان متعلق به اکرم‌امام‌اوغلو است که به سبب اشتغال در مدیریت شهرداری استانبول نمی‌توانست یا نمی‌خواست در رقابت برای رهبری حزب شرکت کند.

امروز نگاه افکار عمومی ترکیه به نامزدی اکرم امام اوغلو، یا منصور یاواش شهردار کنونی آنکارا – که چنان‌که اشاره شد پیروزی شگفت‌انگیزی در انتخابات ۳۱ مارس برابر رقیبش از آک‌پارتی بدست آورد – برای رقابت احتمالی در انتخابات آینده‌ی ۲۰۲۸ برابر اردوغان یا جانشین او بسیار متفاوت است با تصویری که از نامزدی قلیچداراوغلو به عنوان فرد همیشه بازنده وجود داشت. پس از پیروزی ۳۱ مارس اپوزیسیون ترکیه و ج‌ه‌پ از نظر روحیه در وضعیت بسیار بالاتر و بهتری قرار دارد و طلسم شکست‌ناپذیری اردوغان یکبار برای همیشه شکسته شده است.

۲-القای ترس از تجزیه و ناامنی کشور با قدرت گرفتن مخالفان این‌بار جواب نداد

چنانکه در مقاله‌‌ای به تاریخ ۲۲ مه ۲۰۲۳، یعنی در فاصله‌ی دور‌های اول و دوم انتخابات ریاست‌جمهوری با عنوان «پروپاگاندای رسانه‌ای اردوغان علیه قلیچداراوغلو چگونه کار می‌کند؟» توضیح داده بودیم، یکی از دلایل موفقیت اردوغان و «ائتلاف جمهور» (آک‌پارتی و م‌ه‌پ و…) در انتخابات ۲۰۲۳ موفقیت دستگاه پروپاگاندای ائتلاف حاکم در تاثیر بر رأی مردم با ترویج ترس از تجزیه کشور و ناامنی در صورت به قدرت رسیدن مخالفان بود. در ایام انتخابات رسانه‌های دولتی «ائتلاف شش‌تایی» (ائتلاف ملت) با رهبری قلیچداراوغلو و حمایت مرال آکشنر از ایی‌پارتی یا حزب نیک را ائتلافی توصیف می‌کردند که نتیجه‌ی آن در صورت رسیدن به قدرت، آشوب و ناامنی و پرروشدن «تروریست‌ها» خواهد بود. در تبلیغات، حزب کُرد و سوسیالیست دموکراتیک خلق‌ها (که به سبب برخی موانع این‌بار با نام حزب دِم در انتخابات ۳۱ مارس شرکت کرد) با جدایی‌طلبان پ‌ک‌ک و قندیل یکی‌ معرفی می‌شد و وانمود می‌شد پ‌ک‌ک به قدرت رسیدن ج‌ه‌پ را فرصتی تاریخی برای خود می‌داند. رسانه‌های حکومتی مثلا مردم را از آن می‌ترساندند که اگر قلیچداراوغلو با حمایت کُردها قدرت بگیرد، ابتدا در شمال سوریه به کُردها خودگردانی داده می‌شود (با فعالیت گروه‌هایی چون ‌ی‌پ‌گ که در نظر ترکیه ادامه‌ی پ‌ک‌ک محسوب می‌شود که ترکیه گروه تروریستی می‌خواند)، بعدش هم حقوق خودگردانی مشابهی برای کُردها در جنوب شرق ترکیه مطالبه خواهد شد و در نهایت تجزیه‌طلبی کشور! این القای ترس ولی در انتخابات اخیر، از جمله به واسطه‌ی تصمیم این حزب برای شرکت در انتخابات به تنهایی و بدون ائتلاف با هر حزبی نقش بر آب شد. حمایت دِم و ایی‌پارتی از ج‌ه‌پ در این انتخابات تنها به صورت غیررسمی و از طریق بدنه‌های مردمی این احزاب صورت گرفت، نه از طریق دفاتر احزاب. چنانکه در آستانه‌ی انتخابات ۳۱ مارس هم نوشتیم، دقت در نتایج نظرسنجی‌های معتبر در روزهای منتهی به انتخابات نشان می‌داد که بخش مهمی از رأی‌دهندگان به دم و ایی‌پارتی در استانبول به اکرم‌امام‌اوغلو نامزد مورد حمایت ج‌ه‌پ رای خواهند داد. به بیان دیگر، در این دور از انتخابات شهرداری‌ها با اینکه ایی‌‌پارتی و حزب دم در ظاهر در انتخابات نامزد جدا معرفی کرده بودند، بخش مهمی از هواداران ایشان از منظری استراتژیک در استانبول به اکرم امام‌اوغلو و در آنکارا به منصور یاواش و…. رای دادند.

اگر این تحلیل‌ها را بپذیریم، این تصور که مردم ترکیه در انتخابات ۲۰۲۳ به راست افراطی گرایش پیدا کرده بودند نیز تصوری غلطی از کار در می‌آید. گرایش به راست افراطی در انتخابات بهار گذشته زودگذر و ساختگی بود، و نشان از تغییری جدی در فضای سیاسی ترکیه نداشت، چنانکه رای حدود یک و نیم درصدی حزب راست افراطی و ضد مهاجرت «ظفر» در انتخابات ۳۱ مارس و عدم موفقیت این حزب در تصاحب هیچ کرسی شهرداری نیز این واقعیت را نشان می‌دهد.

بررسی انتخابات محلّی ترکیه و درسی که برای ما ایرانیان دارد

۳- ناکامی اردوغان در برآوردن وعده‌های اقتصادی، یا برافتادن پرده‌ی پوپولیسم اقتصادی

رجب طیب اردوغان در ماه‌های منتهی به انتخابات ۲۰۲۳ توانست با پول‌پاشی و کارهایی چون فراهم آوردن بازنشستگی پیش از موعد برای هزاران نفر (EYT) و معافیت‌هایی از این دست، رای بخش‌هایی از مردم را جلب خود و حزبش کند. این امکان ولی در انتخابات اخیر شهرداری‌ها وجود نداشت چون اصولا پولی در خزانه برای این‌کار نمانده بود و ثانیا محمت شیمشک، وزیر کنونی اقتصاد و تیم او در بانک مرکزی که طرفدار شیوه‌های عقلانی و ریاضتی اقتصادی برای کاهش تورم هستند از تداوم چنین شیوه‌هایی استقبال نکردند. پرسشی که امروز مطرح است آن است که آیا ممکن است اردوغان بخواهد کاسه وکوزه‌ی شکست در انتخابات ۳۱ مارس را بر سر وزیر اقتصاد، رئیس بانک مرکزی و تیم ایشان خراب کند؟ یا با همان شیوه‌ی ریاضت اقتصادی که ترکیه از مه ۲۰۲۳ به این سو پیش گرفته پیش خواهد رفت؟ واکنش اولیه محمت شیشک به نتایج، نشان می‌دهد تغییری بنیادین در شیوه‌ی اقتصادی ترکیه در دستور کار نیست.

۴-ظهور حزب جدید اسلامگرای «رفاه نو» که رقیب عدالت و توسعه است

در این زمینه در مقاله‌ی پیش از انتخابات توضیح دادیم و در اینجا نکاتی را به اختصار می‌آوریم:

حزب رفاه نو با رهبری فاتح اربکان (فرزند نجم‌الدین اربکان، پدراسلامگرایی ترکیه) حزبی است که پایگاه اجتماعی‌اش دقیقا از جنس عدالت وتوسعه است. این حزب تازه‌تاسیس در انتخابات اخیر نیز توانست به عنوان حزبی عمل کند که قادر است از منطقه آناتولی داخلی از سبد رای اردوغان و عدالت و توسعه کم کند و به رای خویش بیافزاید. رفاه نو در انتخابات اخیر درمجموع ۶ درصد از کل آرا در ترکیه را کسب کرد و پس از ج‌ه‌پ و آک‌پارتی سوم شد، و توانست شهرداری کلانشهر شانلی‌اورفه و شهر محافظه‌کار و مذهبی یوزگات را از آن خود کند. ۶ درصد با این‌که رقم چندان بزرگی نیست، در دوم شدن عدالت و توسعه برابر ج‌ه‌پ در سراسر ترکیه تاثیر مهمی داشته است. در آستانه‌ی انتخابات نوشتیم که حزب رفاه نو با رهبری فاتح اربکان که در انتخابات ریاست‌جمهوری مه ۲۰۲۳ رسما از اردوغان حمایت کرده و به عنوان بخشی از ائتلاف حاکم (ائتلاف جمهور)، پنج کرسی در پارلمان را به دست آورده بود، پس از کش‌و قوس‌هایی در انتخابات ۳۱ مارس از ائتلاف جمهور و نامزدش مراد کوروم در استانبول حمایت نکرد و در عوض با نامزدهای خودش در انتخابات شرکت کرد. وضعیت بد اقتصادی و تورم شدید در کنار تداوم تجارت ترکیه با اسرائیل تنها دوتا از موضوعاتی بودند که موجبات زاویه‌دار شدن فاتح اربکان با آک‌پارتی را فراهم کردند. فاتح اربکان می‌خواست با انتخابات شهرداری‌ها خودش را از سایه رجب طیب اردوغان و آک‌پارتی خارج کند و شیوه‌ی مدیریت پدرش، نجم‌الدین اربکان در شهرداری‌های ترکیه با «حزب رفاه» را به عنوان جایگزینی برای عدالت وتوسعه نزد رای‌دهندگان دیندار و محافظه‌کار ترکیه تعریف کند. حالا نتایج ۳۱ مارس نشان می‌دهد که این استراتژی تاحدودی موفق عمل کرده است. البته باید دید واکنش اردوغان به این سرکشی و جدایی‌طلبی رفاه نو از اسلامگرایان حاکم در ماه‌های پیش رو چه خواهد بود.