این گزارش، ادامه سلسله گزارش‌ها در مورد وضعیت کودکان و مادران در زندان‌های ایران است که پیش از این در مورد زندان‌های کچویی (۲۷ مهر ۱۴۰۲)، سپیدار اهواز (۴ آبان ۱۴۰۲)، قرچک (۶ آذر ۱۴۰۲) و ارومیه (۲۹ دی ۱۴۰۲) در رادیو زمانه منتشر شده‌اند.
زن زندانی برای آن‌که بتواند دل قاضی را به رحم بیاورد، کودک سه سال و نیمه خود را داخل بند زنان زندان لاکان آورد تا در روز دادگاه، همراهش باشد. او چند ماه بعد با کودکش به مرخصی رفت و همراه با دو کودک دیگرش که نزد همسر سابقش بودند، در خانه‌ای مستقل مستقر شد. زن که مادر سه فرزند نوجوان و خردسال است، مجدداً با تکرار جرم به زندان افتاده است، در حالی که مشخص نیست چه بلایی سر کودکان او که در زمان دستگیری مادر در خانه تنها بودند، آمده است.
این داستان واقعی، یکی از صدها نمونه نقض حقوق کودکان و نبود سیستم حمایتی از آن‌ها در ایران است. نظام قانونی و قضایی ایران از کودکانی که تحت خشونت و سوء استفاده پدر قرار داشتند، هیچ حمایتی نکرده، اجازه داده تا کودک خردسال در موقعیت آسیب‌زای زندان قرار بگیرد و قانون نظام‌مندی برای لحاظ‌کردن داشتن فرزند در زمان رسیدگی به پرونده قضایی متهمان ندارد و تنها با جلب ترحم، ممکن است در حکم صادرشده برای مجرمان تخفیفی قایل شود.
همین نظام قانونی و قضایی، هیچ راهکاری برای ریشه‌یابی آسیب‌های اجتماعی و جلوگیری از تکرار جرم ندارد. از طرف دیگر تحقیق موسسه کودکان زندانیان، منتشر شده در بهمن و اسفند ۱۴۰۰، و مشاهدات زندانیان سابق نشان داده است که والد بودن، به خصوص مادر بودن به عنوان اهرم فشار علیه زندانی و کنترل او استفاده شده است. در گزارش پیش رو، به ارزیابی وضعیت کودکان در بند زنان زندان مرکزی رشت – لاکان – می‌پردازم. برای تهیه این گزارش علاوه بر تحقیق موسسه کودکان زندانیان، به مطالب رسمی و گزارشات نهادهای حقوق بشری و فعالان مدنی که از سال ۱۳۸۵ در دسترس بوده‌اند، استناد شده است. همچنین با فعال حقوق بشری، آتنا دائمی، زندانی سابق زندان لاکان رشت گفت‌وگو کرده‌ام.
آسمان برخی زندان‌ها تیره‌تر است
رعایت نشدن حقوق زندانیان و رفتار غیرانسانی با آن‌ها، بخش تکرار شونده در گزارش‌های حقوق بشری و روایت شاهدان عینی است. اما این تصور که نقض حقوق زندانیان در تمام زندان‌های ایران به یک شکل و اندازه اتفاق می‌افتد، تصویر دقیقی از خشونت و تبعیض سیستماتیک علیه زندانیان زندان‌های ایران نیست. زندانیان محبوس در زندان‌هایی که به هر دلیل از توجه رسانه‌ای دور بوده‌اند، بیشتر در معرض خشونت بوده‌اند. همچنین زندانیان جرایم عمومی، گاهی حتی از سوی فعالان و رسانه‌ها نیز نادیده گرفته یا به عنوان «زندانیان خطرناک» معرفی می‌شوند. ناآگاهی از حقوق زندانیان و حقوق شهروندی نیز در بین زندانیان جرایم عمومی بیشتر است. تبعیض و خشونت مبتنی بر جنسیت نیز از دیگر تفاوت‌های خشونت در زندان‌ها و علیه زندانیان است. زندان لاکان رشت و بند زنان آن (موسوم به کانون اصلاح و تربیت و زندان زنان استان گیلان) یکی از این نمونه‌هاست.
طبق گزارش‌های رسمی بند زنان زندان لاکان رشت در تیر ۱۳۸۶ افتتاح شده است. هرچند گروهی از فعالان زنان در گزارشی که در آذر ۱۳۸۵ در «بروشور روز جهانی مبارزه با خشونت علیه زنان» منتشر شده است، به این زندان اشاره کرده‌اند.
طبق این گزارش‌ها تعداد کل زندانیان در استان گیلان در سال ۱۳۸۵، بیش از ۴۵۰۰ نفر و در سال ۱۳۹۳، حدود ۸۰۰۰ نفر بوده است. آخرین عدد مرتبط با زندانیان این استان به سال ۱۳۹۷ برمی‌گردد که تنها تعداد زندانیان جرایم غیرعمد در این استان ۸۰۰۰ نفر اعلام شد. اگر درصد زندانیان زن به کل زندانیان، ثابت و حدود ۴٪ بوده باشد، احتمالا در حال حاضر بیشتر از ۵۰۰ زندانی زن در کل استان گیلان نگهداری می‌شوند. به تأیید آتنا دائمی در زمان محبوس بودن خودش در زندان لاکان در سال ۱۴۰۰، حدود ۱۲۰ نفر در این زندان به سر می‌بردند و حدود ۲۰۰ نفر در مرخصی بودند. این فعال حقوق بشری می‌گوید: «مدتی بعد از آزادی‌ام، تمام افرادی که مرخصی بودند هم به زندان برگشتند و علاوه بر آن، زندان، ورودی جدید هم دارد.» بر مبنای اظهارات در بند زنان لاکان رشت او دو برابر ظرفیت زندان، زندانی نگهداری می‌شده است. مسئولان قضایی استان نیز در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۹۳ تأیید کرده بودند که تعداد زندانیان دو برابر ظرفیت زندان‌های این استان است. آتنا دائمی در ۲۱ بهمن ۱۴۰۰ در گفت‌وگو با من فضای داخل بندها را این طور توصیف کرده بود: «بندها مثل راهروی درازی بود. که همه را تخت چیده بودند و تخت‌ها مثل قبر و با فاصله ۴۷ سانتیمتر از همدیگر قرار داده شده بودند. هیچ فضایی نبود که زندانی بتواند کاری انجام دهد.»
به گفته آتنا دائمی در چنین شرایطی مسئولان زندان لاکان رشت در زمان ورود او به این زندان که با همه گیری ویروس کرونا همزمان بود، صابون دستشویی را به صورت رایگان در اختیار زندانیان قرار نمی‌دادند. به این ترتیب کسانی که امکان خرید آن را نداشتند، رعایت بهداشت فردی نیز برایشان امکان پذیر نبود. در حال حاضر، بسته بهداشتی محدودی در اختیار زندانیان قرار می‌گیرد که همچنان برای رعایت کامل بهداشت، کافی نیست.
اما در زندان زنان لاکان، تنها دسترسی به بهداشت فردی با فقر و شرایط اقتصادی گره نخورده است. به گفته آتنا دائمی که حبس در زندان‌های اوین و قرچک را هم تجربه کرده است، گرچه کیفیت غذا در زندان لاکان بهتر از زندان قرچک است، اما مقدار وعده‌های غذایی «فوق‌العاده کم» است. برای بسیاری از زندانیان محبوس در زندان لاکان، خرید از محصولات محدود و گران فروشگاه زندان امکان پذیر نیست. آب آشامیدنی نیز تنها در زمان حضور این زندانی سیاسی سرشناس که به رسانه‌ها دسترسی داشت، با رایزنی و فشار و تهیه دستگاه تصفیه آب برای زندانیان مهیا شد. زندان زنان لاکان از یک طرف از امکانات ورزشی برخوردار نیست، از طرف دیگر به‌دلیل ناتوانی مالی بسیاری از زندانیان این زندان برای تهیه کفش و دمپایی مناسب که در زمین مرطوب و لیز حیات زندان قابل استفاده باشد، استفاده از هواخوری برای پیاده‌روی یا ورزش نیز برای این زندانیان مقدور نیست. بند زنان زندان لاکان رشت امکانات تفریحی و آموزشی هم ندارد. فعالیت‌های فرهنگی در این زندان نیز بیشتر محدود به فعالیت‌های مذهبی می‌شود.
در چنین محیطی که مستعد بروز دعوا و خشونت است، کودکان خردسال و زنان حامله، نگهداری می‌شوند. آتنا دائمی از کودک سه سال و نیمه‌ای به من گفت که شاهد دعوای بزرگسالان بود و مدتی بعد نیز فحش‌هایی را که شنیده بود تکرار می‌کرد. به گفته این فعال حقوق بشر که به دلیل فعالیت‌هایش علیه اعدام زندانی شد، تا سال ۱۳۹۷ در محوطه هشتی داخل بند زنان زندان لاکان اجرای احکام اعدام انجام می‌شده است. پس از آن نیز از این محوطه برای تنبیه زندانیان بهره‌برداری می‌شده است. در تمام این موارد، کودکانی که در بند زنان زندان نگهداری می‌شدند نیز حضور داشتند.
از بیگاری در کارگاه کارآفرینی تا فروش کودک در زندان
«زنانی آن جا هستند که باردار می‌شوند، مرتکب جرم می‌شوند، با هزینه زندان وضع حمل می‌کنند و در زندان کودکشان را می‌فروشند.» این را آتنا دائمی، زندانی سابق بند زنان زندان لاکان رشت به من گفت. موضوع فروش کودکان، که در گزارش تحقیقی موسسه کودکان زندانیان در مورد زندان قرچک هم آمده بود، تنها بخشی از موقعیت آسیب‌پذیر مادران و کودکان در لاکان است. چنانچه پیشتر اشاره شد، فقر که در مواردی با اعتیاد و خرید و فروش مواد مخدر پیوند خورده است، دامن بسیاری از زنان زندانی در لاکان رشت را گرفته است و کودکان این افراد نیز، داخل و بیرون از زندان‌ها، با همین چالش‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند.
زنان زندانی در لاکان رشت در حالی در این شرایط به سر می‌برند که به گفته مقام‌های حکومتی، استان گیلان رتبه سوم مشارکت اقتصادی زنان را دارد. همزمان این استان از نظر تعداد زندانیان زن جرایم غیرعمد نیز رتبه دوم را دارد. جرایم غیرعمد عمدتا به جرایم مالی، مرتبط است و در مورد زنان، با ناآگاهی از قوانین از جمله با بر عهده گرفتن تعهدات مالی همسران‌شان، شرایط نابرابر اقتصادی برای زنان در بازار رقابتی و با بدهکاری ارتباط دارد.
سیستم قضایی جمهوری اسلامی ایران برای حفظ یا بهبود موقعیت اقتصادی زنان، به جز زندانی کردن زنان کارآفرین و مجازات افراد فقیر، چه اقدامی انجام می‌دهد؟
اخبار مرتبط با زندان زنان لاکان رشت با کلیدواژه‌های «کارآفرینی» و «حرفه‌آموزی» پیوند خورده است. اما آتنا دائمی، زندانی سابق زندان لاکان از فعالیت اقتصادی زنان در زندان به عنوان «بیگاری» یاد می‌کند و می‌گوید در زندان لاکان تمام تلاش زندانبانان متمرکز بر «دایر ماندن کارگاه‌ها» است. به گفته این فعال حقوق بشری، زندانیانی که در کارگاه‌های نقطه‌کوبی و فرشبافی این زندان کار می‌کنند از ساعت ۸ صبح تا ۲ و نیم بعد از ظهر مشغول کارند. تا تابستان ۱۴۰۰ این زنان زندانی نهایتاً سالی یک میلیون تومان حقوق دریافت می‌کردند. بعد از افشاگری آتنا دائمی از این وضعیت، حقوق آن‌ها به ماهی ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومان افزایش پیدا کرد. آتنا دائمی به من گفت که اغلب زنان کارگر در زندان از درد کمر، دست و چشم گلایه داشتند. در حال حاضر، برخی از این زنان بعد از بازگشت به بندها، تا زمان خاموشی یعنی حدود ۹ شب به کار ظریف نقطه کوبی مشغول می‌شوند تا حقوق خود را به ماهی یک میلیون تومان برسانند.
علاوه بر مادرانی که در زمان‌های متفاوت، همراه کودکان‌شان در این زندان محبوس شده‌اند، بسیاری از زنان زندانی در این زندان فرزندانی را بیرون از زندان دارند و گروهی از آن‌ها، برای تأمین مخارج فرزندان‌شان به درآمد خود در زندان نیاز دارند.
سهم کودکان از بودن در کنار مادر: محرومیت مطلق
برخلاف توصیه اکید «مجموعه قوانین سازمان ملل متحد در مورد رفتار با زندانیان زن و اقدامات غیرتأدیبی برای زنان مجرم – قوانین بانکوک»، با کودکان در زندان‌های ایران از جمله زندان لاکان رشت، مانند زندانی برخورد می‌شود. (رجوع کنید به قانون ۴۹ از قوانین بانکوک – ترجمه در ضمیمه ۲.۳ گزارش «زنان در زندان»، منتشر شده توسط کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران).
بنا به اطلاعات موجود، در حال حاضر (بهمن ۱۴۰۲) هیچ کودک و زن حامله‌ای در بند زنان زندان لاکان رشت نگهداری نمی‌شود. هرچند به گفته مقام‌های رسمی، احتمالاً حدود نیمی از زنان زندانی در استان گیلان متاهل‌اند و حاملگی در ملاقات شرعی، یکی از اتفاقات قابل تصور در مورد زنان زندانی است. در عین حال زندان لاکان رشت نیز مانند سایر زندان‌ها، ورودی جدید هم دارد. از طرف دیگر، از بهمن ۱۴۰۰ و انتشار گزارش تحقیقی موسسه کودکان زندانیان، حداقل سه کودک زیر یک سال همراه مادران‌شان در این بند بوده‌اند؛ دو کودک همراه مادرشان آزاد شده و یک کودک و مادر نیز به زندان قرچک، جایی که به «جهنم» معروف است منتقل شده‌اند.
در گزارش‌های رسمی و غیر‌رسمی، از وجود «مهدکودک» در بند زنان زندان لاکان رشت نام برده شده است. آتنا دائمی در مصاحبه با من گفته بود که این مهدکودک، «اتاقی خیلی کوچک با سقفی کوتاه و خیلی تاریک» بود. این اتاق در بند موسوم به «بند مالی» قرار داشت. اما بعد از همه‌گیری کرونا، از این بند به عنوان قرنطینه استفاده می‌شد و از اتاق کودکان نیز در حال حاضر به عنوان اتاق ترک اعتیاد برای گروهی از زندانیان دارای اعتیاد استفاده می‌شود.
علاوه بر این، زندان وسیله آموزشی و امکانات تفریحی برای کودکان نیز نداشت. به گفته آتنا دائمی، با بسته شدن اتاق موسوم به مهدکودک، «یک سرسره خیلی کوچک و چند اسباب بازی خراب و غیرقابل استفاده» هم به انبار منتقل شده بود.
غذای کودکان و مادران شیرده و زنان حامله نیز تفاوتی با سایر زندانیان ندارد. آتنا دائمی شاهد آثار رفتاری محیط شلوغ، آلوده و بدون امکانات زندان بر روی کودک سه ساله و نیمه یک زندانی در زمان حضور خودش در این زندان بود: «اوایل که آمده بود، آرام بود. بعد از مدتی به قدری عصبی شده بود که با کوچک‌ترین اتفاقی جیغ می‌کشید و سریع گریه می‌کرد.»
اصلاح قوانین، جرم‌زدایی از آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، اصلاح زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی و همچنین در نظر گرفتن مصالح عالیه کودکان در صدور حکم علیه والدین، اقداماتی است که در گزارش‌های فعالان حقوق بشر و حقوق کودک برای پاسخ به موقعیت کودکان و پدران و مادران زندانی به آن پرداخته شده است.
یکی از راه‌های پیشنهادی برای حفظ رابطه کودک و والد و کاهش آسیب‌های زندان برای کودک، در نظر گرفتن مجازات جایگزین، مانند فعالیت اقتصادی در بیرون از زندان و تحت نظارت سازمان زندان‌ها است. اما حکومت‌ها حق ندارند از این امکان قانونی برای بهره‌کشی و نقض حقوق شهروندی استفاده کنند. گره خوردن استفاده از پابند الکترونیک با بهره‌مندی مالی زندانی و بیگاری کشیدن از «مجرم» به نام «مجازات جایگزین حبس»، سواستفاده از قانون و نقض حقوق بشر است.
حامد فرمند، فعال حقوق کودکان و مدیر موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان است.