یک سال پس از زلزله‌ای که جنوب شرقی ترکیه را ویران کرد و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری این کشور آن را «فاجعه قرن» خواند، هنوز بسیاری از قربانیان در شوک هستند.
براساس آخرین گزارش‌های مقامات ترکیه که روز جمعه گذشته منتشر شد، در آن سحرگاه ۵۳ هزار و ۵۳۷ نفر در خواب غافلگیر شدند و در مدت چند ثانیه زیر آوار ماندند. در کشور همسایه، سوریه نیز این زلزله فاجعه آفرید و شش هزار نفر کشته شدند. بدین ترتیب کل تلفات رسمی این زلزله به حدود ۶۰ هزار نفر کشته و بیش از ۱۰۰ هزار نفر مجروح می‌رسد.
چغلا دمیرل، ۳۱ ساله که به یکی از شهرهای کانتینری در انتاکیه پناه برده است، به خبرگزاری فرانسه گفت: «یک سال از این زلزله گذشته است، اما [مشکلات آن] ما را رها نمی‌کند». انتاکیه، مرکز استان ختای، هم‌مرز با سوریه در زلزله سال گذشته ۹۰ درصد ویران شد. دمیرل افزود:
تمام علایق زندگی از دست رفته است. من دیگر خانواده‌ای برای دیدار ندارم، دیگر دری وجود ندارد که آن را بزنم، جای مناسبی برای زندگی ندارم. هیچ ندارم.
در ترکیه، حدود ۱۴ میلیون نفر از زلزله ۶ فوریه که ۱۱ استان فقیر این کشور را لرزاند، متأثر شدند.
نارضایتی بازماندگان
ژان مارکو، پروفسور علوم سیاسی در گرنوبل فرانسه و پژوهشگر مؤسسه فرانسوی مطالعات آناتولی در استانبول، می‌گوید:
این فاجعه‌ای است که ما به‌تدریج با مشاهده دشواری راه‌اندازی مجدد برخی فعالیت‌های اقتصادی از عظمت آن آگاه شدیم. به نوعی، فاجعه‌ای است که هنوز پایان نیافته است.
در مجموع بیش از ۱۰۰ هزار ساختمان ویران شده است. ۲,۳ میلیون نفر آسیب دیده‌اند و ۷۰۰ هزار نفر به دلیل کمبود مسکن در کانتینرها یا چادرها زندگی می‌کنند. با گذشت یک سال از زلزله، ساخت ساختمان‌های جدید که دولت وعده داده بود به کندی پیش می‌رود و تنها تقریباً آوارها به‌طور کامل پاک‌سازی شده‌اند.
این در حالی است که یک روز پس از زلزله، اردوغان وعده ساخت ۶۵۰ هزار واحد مسکونی جدید برای آسیب‌دیدگان داد. اما ۱۲ ماه بعد، ساخت نیمی از آن‌ها آغاز شده است و به‌گفته وزارت محیط زیست و شهرسازی، ۴۶ هزار واحد آن آماده تحویل است.
رئیس دولت در سفر شنبه ۱۴ بهمن / ۳ فوریه به استان ختای، کلید هفت هزار خانه را به خانواده‌هایی که به قید قرعه انتخاب شده بودند، تحویل داد و این بسیار کمتر از ارقامی است که در کارزار انتخاباتی اردوغان اعلام شده بود.
وضعیتی که به دشواری زندگی بازماندگان دامن می‌زند. آن‌ها از کندی امدادرسانی در روزهای پس از فاجعه آسیب دیدند. بازماندگان انتاکیه برای نشان دادن این‌که فراموش شده‌اند در فراخوانی با عنوان «پلتفورم ۶ فوریه» قرار گذاشتند که در ساعت ۴ و ۱۷ دقیقه بامداد سه‌شنبه ۱۷ بهمن / ۶ فوریه، زمان وقوع زلزله، جمع شوند و فریاد بزنند: «کسی صدای ما را می‌شنود؟» و به‌طور نمادین ناامیدی خود را بار دیگر بازگو کنند.
گریز کارمندان دولت از پیگرد قانونی
اردوغان به‌نوبه خود در تلاش است تا به بی‌صبری جمعیت آسیب‌دیده پاسخ دهد و اکنون وعده ارائه «۱۵ هزار تا ۲۰ هزار واحد مسکونی در ماه» را می‌دهد و از هموطنان خود می‌خواهد که «به او و دولت اعتماد کنند».
اما کارنامه ضعیف دولت در بازسازی مناطق زلزله‌زده تنها عامل خشم بازماندگان نیست. پس از زلزله، نقش سازندگان املاک که اتهام آن‌ها مبنی بر استفاده از مصالح بی‌کیفیت در مناطق زلزله‌خیز ثابت شد، در کانون بحث‌های عمومی قرار گرفت.
در هفته‌های پس از زلزله، ۲۶۰ نفر از آن‌ها دستگیر شدند. برخی از آن‌ها در حال فرار از ترکیه بازداشت شدند. اما وکیلان خانواده‌های قربانیان از آن بیم دارند که بسیاری‌شان از عدالت بگریزند، زیرا برخی شواهد علیه آن‌ها زیر رد بولدوزرها از بین رفته است.
عمر گوده‌اوغلو، وکیل مدافع خانواده‌هایی که علیه توفیق تپه‌باشی، یکی از سرمایه‌گذاران اصلی شهرک ابرار شهرستان قهرمان‌مرعش شکایت کرده بودند، گفت: «در حالی که همه بر عزیزان کشته‌شده خود متمرکز بودند، شواهد [کلاهبرداری‌ها] حذف و آوارها پاک شدند.» در جریان زلزله سال گذشته حدود ۲۸ ساختمان هشت طبقه‌ای در این شهرک فروریخت و یک‌هزار و ۴۰۰ نفر کشته شدند.
در دادگاه، تپه‌باشی به‌عنوان مدیر شرکت ساختمانی گفت بی‌گناه است و حتی در دفاع از خود ادعا کرد که «هیچ چیز» در مورد قوانین ساخت‌وساز نمی‌داند و تقصیر را به گردن تیم‌های خود انداخت. موضوعی که در دادگاه جنجال به‌پا کرد. او که در چندین تحقیقات مرتبط با زلزله تحت پیگرد قانونی قرار گرفته است، در صورتی که مجرم شناخته شود به‌دلیل دست داشتن در مرگ یا جراحت مردم از طریق سهل‌انگاری، با ۲۲ سال‌ونیم زندان روبه‌رو خواهد شد.
از سوی دیگر، در پیگردهای نادری که در ۱۲ ماه گذشته آغاز شده است، هیچ یک مقامات فاسد یا سیاستمدارانی که مجوزهای ساخت‌وساز را با نادیده گرفتن قوانین شهرسازی صادر کرده‌اند، هدف قرار نگرفته‌اند.
چشم‌انداز انتخابات محلی
مسئولیت اردوغان در این فاجعه از سوی مخالفان او مطرح می‌شود. رئیس دولت ترکیه در سال ۲۰۱۹ در نشستی در قهرمان‌مرعش، از قانون بحث‌برانگیز عفو که سال قبل از آن تصویب شده بود، استقبال کرد و نزدیک به شش میلیون خانه غیرقانونی ساخته‌شده در سراسر کشور را قانونی کرد. قانونی که گفته می‌شود به افزایش شمار قربانیان کمک کرده است.
در کمتر از یک سال پس از پیروزی بزرگ اردوغان در انتخابات پارلمانی، ۳۱ مارس سال جاری انتخابات شهرداری‌ها برگزار خواهد شد. آیا اردوغان که با وجود انتقادها علیه حزب حاکم «عدالت و توسعه» و مدیریت بحران توسط مقامات، در ماه مه ۲۰۲۳ برای سومین دوره به‌عنوان رئیس جمهوری انتخاب شد، می‌تواند هزینه‌های سیاسی پیامدهای زلزله را بپردازد؟
ژان مارکو در این‌باره می‌گوید:
مطمئناً خشم وجود دارد، اما دشوار است که بدانیم در انتخابات [این خشم] چگونه بیان خواهد شد. حتی اگر با بحران اقتصادی زمینه برای حزب عدالت و توسعه چندان مساعد نباشد، اپوزیسیون در این نبرد برخلاف انتخابات قبلی پراکنده است.
در سال ۲۰۱۹، حزب حاکم در انتخابات شهرداری‌ها آنکارا، پایتخت و استانبول، بزرگترین شهر کشور که اردوغان در دهه ۱۹۹۰ شهردار آن بود را از دست داد.
ژان مارکو، پژوهشگر مؤسسه فرانسوی مطالعات آناتولی در استانبول می‌افزاید:
افزون بر این، مرکزی‌ترین منطقه فاجعه زلزله به سود دولت عمل کرد. در جریان انتخابات ریاست جمهوری در استان قهرمان‌مرعش ۷۰ درصد شرکت‌کنندگان به اردوغان رأی دادند. وقتی به این نتایج نگاه می‌کنیم نمی‌توانیم بگوییم که زلزله تأثیری در آرا داشته است. فراتر از خشم، نوعی تقدیر‌گرایی و انعطاف‌پذیری بزرگ نیز از سوی مردم ترکیه دیده می‌شود.