چندی پیش در دسامبر ۲۰۲۳ در جریان بمباران و تخریب چندباره اردوگاه پناهندگان جنین به دست نیروهای اسراییلی که به تخریب گسترده «تئاتر آزادی» (The Freedom Theatre) انجامید، چند تن از اعضای تئاتر از جمله احمد طوباسی و مصطفی شتا و عده‌ای دیگر بازداشت شدند؛ اتفاقی که به واکنش بسیاری از هنرمندان در نقاط مختلف جهان انجامید و منجر به برپایی تظاهرات و جمع‌آوری امضا در راستای حمایت از این تئاتر و اعضایش گردید. این یادداشت کوتاه صرفا فتح بابی است درباره آشنایی با «تئاتر آزادی» به عنوان یکی از مهمترین جریانات تئاتری خاورمیانه که سویه ممتازی از مقاومت فلسطینی‌ها در برابر اشغال است.
«تئاتر آزادی» که یکی از برجسته‌ترین نهادهای هنری در فلسطین در اردوگاه پناهندگان جنین در کرانه باختری است، تا کنون بارها به واسطه حملات نیروهای اسرائیل تحت فشار قرار گرفته و با تهدیدها و زندانی شدن بسیاری از کارمندان و ترور یکی از بنیانگذاران خود مواجه شده است. با این حال، «تئاتر آزادی» نه تنها دوام آورده، بلکه توانسته است در طول سالیان پایگاه خود را به عنوان یکی از عرصه‌های مقاومت فرهنگی گسترش دهد. این تئاتر که در ابتدا فعالیت خود را از یک سالن کوچک و موقتی با صندلی‌های پلاستیکی اجاره‌ای آغاز کرد، اکنون به یکی از برجسته‌ترین مراکز فرهنگی هنری فلسطین بدل شده است و توانسته است در کنار آموزش هنرمندان تئاتر، عکاسان، فیلم‌سازان، تورهای گسترده‌ای را نیز در کرانه باختری برگزار کند. همچنین شبکه‌ای از شرکا و متحدان خود را نیز در سراسر جهان ایجاد کرده است.
«تئاتر آزادی» را بدون شک می‌توان بخشی از میراث آرنا مرخمیس یهودی‌تبار به حساب آورد. او انقلابی سازش‌ناپذیری بود که زندگی خود را وقف مبارزات برای آزادی فلسطین و آموزش کودکان فلسطینی کرد.
انتفاضه، برای ما و فرزندانمان، مبارزه‌ای برای آزادی است. ما پروژه فرزندانمان را «یادگیری و آزادی» می‌نامیم. اینها فقط حرف نیستند. آنها اساس مبارزه ما هستند. آزادی بدون دانش وجود ندارد. صلح بدون آزادی وجود ندارد. صلح و آزادی جدایی ناپذیرند. این دو جدایی ناپذیرند…
وبسایت رسمی «تئاتر آزادی»
ایده مندرج در این جملات در کنار چندین دهه فعالیت متعهدانه و پرشور، پایه‌گذار سنتی بود که بعدها توسط فرزند او جولینا مرخمیس ادامه یافت.
آرنا مرخمیس که در جوانی به حزب کمونیست اسرائیل پیوست و به عنوان یکی از اعضای فعال حزب کمونیست به فعالیت سیاسی پرداخت، در ادامه پس از جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۶۷، چندین بار به دلیل تظاهرات علیه اشغالگری اسرائیل در کرانه باختری به زندان افتاد. او همچنین در راستای حمایت از آموزش کودکان در کرانه باختری، «سازمان دفاع از کودکان تحت اشغال» را تأسیس کرد. آرنا در سال ۱۹۹۳ جایزه «حق معیشت» را که به عنوان جایزه نوبل جایگزین نیز شناخته می‌شد، دریافت کرد و با پول آن به ساخت تئاتری برای کودکان با نام «تئاتر سنگی» مشغول شد. تئاتر سنگی که با همراهی زنان اردوگاه و کودکان و نوجوانان کمپ اداره می‌شد، اگرچه در جریان یکی از حملات اسرائیل به اردوگاه پناهندگان جنین در سال ۲۰۰۲ ویران شد، در سال ۲۰۰۶ توسط پسر آرنا، جولیانو مرخمیس در قامتی نو با نام «تئاتر آزادی» تاسیس شد.
تولد تئاتر آزادی
جولیانو مرخمیس بنیانگذار «تئاتر آزادی» سالها پیش از تاسیس آن، به همراه مادر خود آرنا و با همراهی کودکان کمپ دست به ساخت فضایی برای اجرا و خلق تجربه‌های تئاتری زدند؛ تجربه‌هایی که از همان ابتدا در پیوندی مستقیم با آرمان آزادی فلسطین و حاصل آن نسلی از کودکان فلسطینی بود که در آینده‌ای نه چندان دور و در جریان انتفاضه دوم در مبارزات علیه اشغال نقشی اساسی ایفا کردند.
در مستند «فرزندان آرنا» ساخته جولیانا مرخمیس و دنیل دنیل، شاهدیم که جولیانا سالها پس از مرگ مادرش آرنا به جنین می‌رود و مشاهده می‌کند که چکونه کودکان «تئاتر سنگی» با گذشت حدودا یک دهه، حال به جوانانی مبارز بدل شده‌اند که در کار تاسیس هسته‌های چریکی برای نبرد مسلحانه علیه اسراییلی‌ها هستند.
جولیانا علی‌رغم شهرتی که در میان هنرمندان به عنوان یک متعهد پرشور به آرمان فلسطین داشت، به واسطه داشتن هویت دوگانه عرب-یهودی‌اش همواره در میان محافظه‌کاران محلی یک نفوذی فاسد شمرده می‌شد و فعالیتهای او نیز تحت عنوان توطئه صهیونیستی خوانده می‌شد و از سمتی دیگر اسرائیل او را به عنوان یک خائن و مزاحم همیشگی به شمار می‌آورد. امری که همواره تجربه حمل بدنی مطرود را برای او رقم می‌زد و دست آخر نیز منجر به ترور وحشیانه او شد. او در آوریل ۲۰۱۱ در حال خارج شدن از کمپ جنین با شلیک پنج گلوله توسط قاتلی ناشناس به قتل رسید. اتفاقی که گر چه ضربه‌ای مهلک برای اعضای «تئاتر آزادی» به شمار می‌رفت، اما منجر به متوقف شدن و مانع از ادامه راه آن نشد. اعضای تئاتر آزادی در واکنش به این واقعه اعلام کردند که تئاتر آزادی در راه رساندن پیام بنیانگذار خود و در راستای ترویج آزادی، نه تنها برای مردم فلسطین، بلکه برای همه انسان‌ها، ادامه خواهند داد. «ما عزادار هستیم، اما مقاومت خود را با هنر ادامه خواهیم داد، به مبارزه خود ادامه خواهیم داد. همانطور که جولیانو می گوید: انقلاب باید ادامه یابد!»
تولیدات تئاتر حرفه‌ای و برپایی کارگاه‌های تئاتر در اردوگاه پناهندگان، شهر و روستاهای جنین، آموزش بازیگری و عکاسی و برگزاری نمایشگاه‌ها و فعالیت‌هایی در زمینه ساخت فیلم کوتاه و انتشار کتاب، جملگی از فعالیتهای چند جانبه «تئاتر آزادی» به شمار می‌روند.
ما نسلی از هنرمندان و رهبران خلق کرده‌ایم که روزی در خط مقدم جنبش آزادیبخش فلسطین خواهند بود…
اتوبوس آزادی
از جمله فعالیتهای ابتکاری گروه پس از ۲۰۱۱ می‌توان به راه‌اندازی پروژه اتوبوس آزادی اشاره کرد که به زعم اعضای آن از تئاتر تعاملی و فعالیتهای فرهنگی برای افزایش آگاهی و ایجاد اتحاد در سراسر فلسطین اشغالی و فراتر از آن استفاده می‌کند. اتوبوس آزادی تا کنون چند دوره سواری سالانه به برخی از مکان‌های کلیدی سرکوب و مقاومت در کرانه باختری را برگزار کرده است. در قلب همه فعالیتهای اتوبوس آزادی باوری پررنگ در راستای همبستگی فعال و بیان خلاقانه در سفر به سوی جهانی عادلانه‌تر، صلح‌آمیزتر و برابری‌خواهانه‌تر به عنوان عنصری حیاتی به چشم می‌خورد. اتوبوس آزادی تا کنون تعدادی از چهره‌ها همچون نوام چامسکی، آنجلا دیویس، جودیت باتلر، پیتر بروک و … را همراه خود ساخته است.
جملات احمد رخ، یکی از اعضای تئاتر آزادی شاید بیش از هر چیز گویای مشی آنان در رابطه با فعالیت هنری و عدالتخواه اتوبوس آزادی باشد:
آزادی آسان نیست. آزادی کلمه‌ای نیست که بتوان آن را در مدرسه آموخت. باید آن را از افرادی که آزادیشان را از دست داده‌اند بیاموزید. آزادی را از طریق رنج آنان می‌توان فهمید. درست از قلب رنج. به خانه‌های آنها بروید، کنار کودکی بنشینید و از او بخواهید آن را به شما بفهماند.
فستیوال تئاتر فمینیستی
فستیوال تئاتر فمینیستی از رویدادهای دیگری است که توسط تئاتر آزادی برگزار گردیده است و با ایجاد پلتفرمی برای هنرمندان فمینیست و اشتراک‌گذاری آثارشان، به نمایش آثار تئاتری با مضامین و دیدگاه‌های فمینیستی می‌پردازد. این فستیوال شامل اجراهای مختلفی از جمله مونولوگ‌ها و قطعات تجربی هنرمندان است و همچنین برپایی کارگاه‌های آموزشی، بحث‌ها و پنل‌هایی درباره موضوعات مرتبط با فمینیسم و تئاتر را نیز شامل می‌شود. ایجاد زمینه‌ای برای نمایشنامه‌نویسان، کارگردانان و مجریان زن که به برجسته ساختن موضوعات مربوط به برابری جنسیتی و حقوق زنان و مسائل عدالت اجتماعی می‌پردازد، جملگی از اهداف برگزاری این فستیوال‌ها به شمار می‌رود.
صحنه آزادی
«تئاتر آزادی» از زمان تاسیس آن تا کنون همواره زیر آتش بوده است. در دسامبر ۲۰۲۳ نیروهای اسرائیلی مجهز به هواپیما و بولدوزر، باری دیگر یکی از خشن‌ترین حملات خود را به کمپ پناهندگان جنین آغاز کردند (حملاتی به مراتب سنگین‌تر از تهاجم سال ۲۰۰۲). حمله‌ای که ۱۲ کشته و بیش از ۱۰۰ نفر زخمی به جا گذاشت و تعداد زیادی از فلسطینیان اردوگاه نیز توسط نیروهای اسرائیلی دستگیر شدند. بخش‌های عظیمی از کمپ جنین بمباران و ویران شد و این در حالی بود که تنها دو هفته از کشته شدن یک نوجوان فلسطینی و یکی از شرکت‌کنندگان و بستگان اعضای تئاتر آزادی که به ضرب گلوله جان خود را از دست داده بود می‌گذشت. سربازان اسرائیلی با حمله به ساختمان تئاتر و به آتش کشیدن آن دست به تخریب دفاتر و سالن تئاتر زدند و به کارکنان آن حمله کردند. اتفاقی که باری دیگر گروه را متاثر ساخته و خشم اعضای تئاتر آزادی را برانگیخت.
تخریب اماکن فرهنگی در کرانه باختری و غزه از جمله موزه رفح و موزه فرهنگی القراره تا کنون توسط هنرمندان بسیاری در سراسر جهان محکوم شده و آن را نقض آشکار قوانین بین‌المللی دانسته‌اند. محافظت از اماکن فرهنگی خواسته‌ای است که در کنار دیگر خواسته‌ها همچون آتش بس فوری و دائمی، پایان دادن به اشغال غزه، پایان دادن به شهرک سازی در کرانه باختری و بازگشت آوارگان فلسطینی و فرزندان آنها به سرزمینشان و همچنین توقف نسل‌کشی و اشغال، تاکنون بی پاسخ مانده است.
مجبور نیستید فرزندان جنین را شفا دهید. ما تلاشی برای التیام خشونت آنها نمی‌کنیم بلکه سعی می‌کنیم آن را به روش‌های سازنده‌تر به چالش بکشیم. راه‌های مولدتر جایگزینی برای مقاومت نیستند. ما فعالیتهای تئاتریمان را جایگزینی برای مقاومت فلسطینیان در مبارزه برای آزادی نمی‌دانیم، بلکه برعکس. این باید روشن باشد. می دانم که این راه خوبی برای جمع‌آوری کمک‌های مالی نیست، چرا که من یک مددکار اجتماعی نیستم، یا یک یهودی خوب که به اعراب کمک می‌کند، یا یک فلسطینی بشردوست که برای غذا دادن به فقرا آمده باشد. ما با تمام توان به مبارزه برای آزادی مردم فلسطین می‌پیوندیم، مبارزه‌ای که آزادیبخش ماست. ما شفا دهنده نیستیم، ما مسیحیان خوبی نیستیم، ما مبارزان راه آزادی هستیم.
وبسایت «تئاتر آزادی»
با نگاهی به فعالیتهای برخی از گروه‌های تئاتری و سینمایی و هنری فلسطینی از دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی به این سو می‌توان در کنش آنها یک تفاوت معنادار با دسته‌بندی‌های رایج را تشخیص داد، دسته‌بندی‌هایی که مبتنی است بر مرزبندی قاطع مابین هنر و سیاست یا کار هنری و کار سیاسی. از این منظر، گروه «تئاتر آزادی» از آن دست گروه‌هایی است که همواره مازادی خارج از «فعالیت فرهنگی» باقی می‌گذارد و به صحنه کنش در میانه فرهنگ و سیاست بدل می‌شود. فعالیتهای آموزشی آرنا برای کودکان فلسطینی می‌تواند مثالی از این دست باشد که چگونه تئاتر به یک مدرسه انقلاب بدل می‌شود و با پداگوژی‌ای [آموزشی] رهایی‌بخش زمینه را برای خودرهایی یا خودسازمانی فلسطینی‌ها فراهم می‌کند.
تئاتر آزادی، وضعیت اردوگاهی را تبدیل به صحنه اجرا می‌کند و به واسطه روشی تعاملی آن، ساکنان اردوگاه بخشی از یک بدن جمعی می‌شوند.
اشاره به اینکه در کل « مقاومت فرهنگی» تا چه اندازه توانسته است از بالقوگی رهایی‌بخش زبان مقاومت – در پاسخ به شرایط پیچیده اشغال و با توجه به تغییرات اجتماعی در طول سالیان- بهره‌مند گردد و یا طرح پرسش‌هایی از این دست که آیا برنامه‌های فرهنگی و صلح‌ساز در نهایت منجر به تحریک یا تضعیف مبارزات گردیده است، قطعا مجال دیگری می‌طلبد.