جایزه مهرگان: تجلیل از مردم‌نهادها و ترویج علم در شرایط سرکوب

«مهرگان» جایزه‌ای مستقل و غیردولتی است که از سال ۱۳۷۸ به مدیریت علیرضا زرگر در مهر هر سال برگزار می‌شود. آنچه که این جایزه را از سایر جوایز ادبی متمایز می‌کند، علاوه بر قدمت و اعتبار، توجه به مسائل محیط‌زیستی و علم و فن‌آوری‌ست.  

علیرضا زرگر، بنیانگذار و مدیر این جایزه در مصاحبه با زمانه در توضیح گستردگی این شاخه از جایزه می‌گوید:

باید بگویم هرچند عمر من با عشق به ادبیات سپری شده اما در این بیست و چند سال کار با کنشگران محیط زیست، هر سال شگفت‌زده می‌شوم که این انسان‌های شریف و بی‌ادعا چگونه با کمترین امکانات این چنین کارهای بزرگ و بی‌نظیری را به انجام می‌رسانند، کاستی‌ها و محدودیت‌ها برای آنان معنایی ندارد. همین برگزیدگان امسال مهرگان علم در بخش برترین تشکل‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی با دست بسته ولی به مدد جوامع کوچک محل آنچنان کارهای مؤثری در عرصه طبیعت و حیات وحش ایران انجام داده‌اند که هیأت داوران برای گزینش یکی از میان آن‌ها با تردید زیاد روبرو بودند.

در ۱۱ آبان سال جاری و پس از یک‌سال تأخیر، برگزیدگان بیست‌ویکمین و بیست‌ودومین دوره جایزه مهرگان ادب، شانزدهمین و هفدهمین دوره جایزه مهرگان علم، و دومین و سومین دوره مهرگان ادب زبان مادری معرفی شدند.

در مراسم پایانی جایزه مهرگان که با حضور هیات‌ داوران هر بخش، فعالان حوزه علم و محیط‌ زیست، اهل قلم، منتقدان و صاحب‌نظران در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، رمان «اپرای خاموشی صدا در تالار رودکی» نوشته جمشید ملک‌پور (نشر افراز) و مجموعه‌داستان «چیدن یال اسب وحشی» نوشته علی صالحی بافقی (نشرمرکز) در بخش مهرگان ادب، و «چشمان کهربایی درخت مُر» (نوشته رقیه کبیری به زبان ترکی آذربایجانی) و رمان «گنطره» (نوشته هادی هیالی به زبان عربی) در بخش مهرگان ادب زبان مادری به عنوان آثار ادبی برگزیده معرفی شدند.

علیرضا زرگر می‌گوید انجمن سبز چیا برگزیده امسال جایزه مهرگان علم و شایسته دریافت تندیس مهرگان، اعتبار بسیار زیادی در نزد  مردم مریوان کردستان دارد. برای حل هر مشکل زیست‌محیطی که فراخوان می‌دهد اعضای پرشمار آن با از خودگذشتگی و جان‌فشانی پاسخ می‌دهند.

در بخش‌ تشکل مردم‌نهاد (NGO) «انجمن سبز چیا» در مریوان کردستان به عنوان تشکل برگزیده، و کتاب «دوزیستان ایران» از باربد صفایی مهرو (به همراه دکتر هانیه غفاری) (انتشارات دانشگاه کردستان) به عنوان اثر برگزیده اعلام شد. همچنین دو کتاب «سیل نفرین نیست، بخشش است در جامه‌ای ناشناخت» و «یاد جنگل دور: فرضیه ساوانا و انتخاب زیستگاه در انسان» شایسته دریافت نشان مهرگان علم عنوان شدند. علیرضا زرگر درباره فعالیت‌های زیست‌محیطی انجمن سبز چیا و اعتبار این انجمن در کردستانِ ایران می‌گوید:

انجمن سبز چیا برگزیده امسال جایزه مهرگان علم و شایسته دریافت تندیس مهرگان، چنان اعتباری در میان مردم مریوان کردستان دارد که باورنکردنی است و برای حل هر مشکل زیست‌محیطی که فراخوان می‌دهد اعضای پرشمار آن با از خودگذشتگی و جان‌فشانی پاسخ می‌دهند و همین چندی پیش بود که چهارتن از اعضای صدیق و برجسته چیا، جان شریف خود را در راه خاموش کردن آتش جنگل‌های منطقه از دست دادند. جایزه مهرگان علم با کمک داوران و دبیرخانه جایزه در سراسر ایران به کار و تلاش بی‌وقفه این تشکل‌های مردم‌نهاد نگاه می‌کند و با انتخاب اثرگذارترین تشکل‌ها ادای احترام کوچکی به کوشش مؤثر آنان دارد.

در بخش مهرگان‌علم که برای بهترین کتاب‌ علمی زیست‌محیطی، بهترین تشکل‌ مردم‌نهاد، و تلاش یک عمر در عرصه محیط زیست، به فعالان علمی و زیست‌محیطی جایزه اهدا می‌کند، جایزه مهرگان در سال جاری فعالیت چشمگیری داشت. هیات داوران این بخش (متشکل از هوشنگ ضیایی، عبدالحسین وهاب‌زاده، محمد درویش، زهرا قلیچی‌پور، بهرام معلمی، محمدرضا داهی و مژگان جمشیدی) بیژن فرهنگ دره‌شوری را به عنوان شخصیت برگزیده دوره‌های شانزدهم و هفدهم جایزه مهرگان انتخاب کرده و او را شایسته تندیس مهرگان علم، لوح سپاس، و جایزه مهرگان برای «یک عمر تلاش در عرصه محیط زیست» دانستند.  هیات داوران همچنین مهدی تیموری (فرمانده و رئیس پارک‌ملی‌گلستان) را به عنوان محیط‌بان برگزیده در این دوره جایزه انتخاب کرد.

در بخش «یک عمر تلاش در عرصه محیط زیست» علیرضا زرگر همچنین از اهمیت نقش بیژن فرهنگ دره‌شوری (شخصیت برگزیده)، مهدی تیموری (محیط بان برگزیده) و سه شخصیت برجسته محیط زیست ایران، بهمن ایزدی، عبدالله اشتری و مظفر افشار نام می‌برد و می‌گوید:

اثرگذاری و نقش هر یک از این پنج شخصیت و کنشگر محیط زیست ایران و عملکرد آنان در راه حفاظت و نگه‌داری طبیعت و حیات وحش نزد عموم دوستداران محیط زیست ایران زبانزد است.

علیرضا زرگر در ادامه به افزایش تعداد عناوین کتاب‌های علمی و زیست‌محیطی، افزایش تعداد آثار تالیف شده، و همچنین حضور پررنگ‌تر ناشران بخش خصوصی در زمینه انتشار کتاب‌های محیط زیستی که برای عموم مردم قابل درک باشد، اشاره می‌کند و آن را پیشرفتی نسبی برمی‌شمرد. زرگر یادآور می‌شود که به دنبال نام جایزه مهرگان علم، عبارت «علم برای همه» آمده و کتاب‌های تخصصی و دانشگاهی که به مفاهیم و موضوعات کاملاً علمی و خاص می‌پردازند، تحت پوشش جایزه مهرگان و بررسی و داوری قرار نمی‌گیرد، بلکه کتاب‌های علمی- زیست‌محیطی مناسب برای استفاده عموم مردم مورد نظر داوران است.

زیر تأثیر همه‌گیری کرونا و جنبش زن زندگی آزادی

جایزه مهرگان در سال جاری بعد از یک وقفه یک ساله برگزار شد. اگر همه‌گیری ویروس کرونا بر محتوای برخی آثار اثر گذاشته بود، اعتراضات گسترده و جو امنیتی حاکم، برگزاری این دوره از جایزه را تحت تاثير قرار داده بود. علیرضا زرگر در شرح ویژگی‌های جایزه امسال می‌گوید:

این دوره جایزه مهرگان (دوره‌های بیست‌ویکم و بیست‌ودوم) از جهاتی با دوره‌های قبلی جایزه مهرگان متفاوت بود؛ از یک سو آثار نویسندگان در دوران سخت و پرالتهاب کرونا نوشته شده بود و از سویی تشکل‌ها و کنشگران محیط زیست نیز در دوران همه‌گیری امکان کار و دورهم جمع شدن را نداشتند و بسیاری از آن‌ها خصوصاً در شهرهای کوچک حتی از ادامه فعالیت خود بازماندند، ولی کار و تلاش فرهنگی و اجتماعی توقف‌پذیر نیست و به همین دلیل در همین دوران سخت حدود ۲هزار عنوان کتاب ادبی و علمی داوری شد و عملکرد ۷۷ تشکل مردم‌نهاد نیز مورد ارزیابی داوران مهرگان و دبیرخانه جایزه قرار گرفت.

علیرضا زرگر یادآوری می‌کند که به دنبال نام جایزه مهرگان علم، عبارت «علم برای همه» آمده و از این‌روی نه کتاب‌های دانشگاهی که کتاب‌های علمی- زیست‌محیطی مناسب برای استفاده عموم مردم مورد توجه داوران قرار می‌گیرد.

مهر سال گذشته دبیرخانه جایزه مهرگان در بیانیه‌ای که به امضای مدیر و ۲۴ نفر از داوران جایزه مهرگان ادب و مهرگان علم و محیط زیست رسید اعلام کرده بود که در پیِ مشکلات اخیر، مراسم اختتامیه جایزه که قرار بود در ۲۹ مهر ۱۴۰۱ (۲۱ اکتبر ۲۰۲۲) برگزار شود لغو شده است دبیرخانه مهرگان یادآوری کرده بود که در آن روزهای پرالتهاب که جامعه در «کشاکش از دست دادن زنان شجاع و جوانان برومند» خود خروشیده بود برگزاری یک جایزه ادبی بی‌معناست و به همین سبب «در اعتراض به خشونت کور و ناروایی» که موجب پدید آمدن شرایط پرتنش در قیام شد، مراسم اختتامیه جایزه مهرگان را برگزار نخواهد کرد. زرگر درباره این بیانیه می‌گوید:

ما با شوق آماده برگزاری مراسم نهایی جایزه در مهر سال گذشته بودیم که حوادث تلخ و غمبار پائیز گذشته سبب شد با تصمیم جمعی داوران و دبیرخانه برگزاری مراسم جایزه را به تعویق بیندازیم و پس از گذشت یکسال در اوایل آبانماه امسال مراسم معوق‌مانده را برگزار کنیم. به یک معنا هم روند برگزاری جایزه با کندی و اخلال روبرو بود و هم حضور و مشارکت گروه بزرگی از اهالی ادبیات و هنر و محیط زیست در مراسم پایانی و سخنان پرشور و امیدوارکننده برگزیدگان نشان از رونق بیشتر عرصه فرهنگ و تلاش‌های محیط‌زیستی داشت و این که مهرگان پس از سه دهه فعالیت هر سال بیشتر از قبل به عنوان یک نهاد مدنی مستقل مورد اعتماد مخاطبان قرار می‌گیرد.

تداوم و تشدید سانسور در دولت رئیسی

اما شش روز پس از برگزاری مراسم جایزه مهرگان و اعطای جوایز، محمدرضا اسماعیلی وزیرفرهنگ از طراحی سامانه‌ای برای نظارت مردمی بر کتاب‌های منتشر شده خبر داد و در فضای مجازی از مردم خواست تا آثار مغایر با ضوابط نشر را در کتاب‌ها به این سامانه گزارش دهند. اسماعیلی چند روز بعد، این سامانه را نه مرجعی برای صدور یا عدم صدور مجوزنشر، که کمکی برای ارزیابان کتاب و یک فضای تعاملی بین حوزه نشر و مخاطبان تعریف کرد. آیا با طرح موضوع این سامانه، بیم سختگیری‌های بیشتری در حوزه نشر کتاب در کار خواهد بود؟ آیا می‌شود همچنان شاهد آفرینش آثار خلاق بود؟ زرگر می‌گوید:

بی‌تردید سانسور کتاب‌ها به هر شکل و شیوه‌ای که اعمال شود به خلق ادبی آسیب‌های جدی می‌زند و ادبیات ما از آثار برجسته و درجه اول ادبی محروم می‌کند و نتیجه آن می‌شود که هر سال تعداد بیشتری از نویسندگان ایرانی کتاب‌هایشان را در خارج از ایران منتشر می‌کنند، خواننده به اینکه اثر اصلی به دستش رسیده شک می‌کند و بی‌اعتماد می‌شود و ناشران به جای چاپ آثار نویسندگان ایرانی بیشتر از پیش به دنبال ترجمه کتاب‌های ادبی از نویسندگان خارجی می‌روند و تیراژ کتاب‌ها نیز که در جوانی ما پنج رقمی بود، این روزها سه رقمی شده و نگرانم با این سیاست‌گذاری‌ها و نظارت‌های مردمی شاهد دورقمی شدن تیراژ کتاب‌های رمان و داستان باشیم. هرچند که بعضی از آثار علمی نیز از سانسور در امان نمانده‌اند. برای ما در جایزه مهرگان البته این کشف و شهودها و ابداعات تازه در سانسور آثار ادبی امر تازه‌ای نیست و من در میان برگزیدگان جایزه مهرگان ادب نمونه‌های مختلفی را می‌توانم برایتان برشمارم.

با این حال زرگر یادآوری می‌کند که جایزه مهرگان به عنوان «دیرپاترین جایزه مستقل ایران و به عنوان یک نهاد مدنی» به رغم همه فشارها، محدودیت‌ها و مشکلات کوشش کرده است سهم کوچکی در توسعه کتاب و کتابخوانی، افزایش تیراژ کتاب‌ها، ترجمه آثار برگزیده و جلب توجه عمومی به مقوله مهم محیط زیست داشته باشد. او در همان حال می‌گوید «این که «روش‌های مدیریتی یا معیارهای داوری جایزه مهرگان در بهبود سیاست‌گذاری‌های حوزه کتاب و فرهنگ مؤثر باشد برایم محل تردید است.»