در دو بخش پیشین به مرور رابطه‌ی ترکیه و اسرائیل در فاصله‌ی سال‌های ۲۰۰۲-۱۹۴۷ پرداختیم، یعنی پس از جنگ جهانی دوم تا آغاز دهه‌ی نود میلادی و آغاز دهه‌ی نود میلادی تا انتفاضه‌ی دوم. در این بخش به تاریخ روابط دو کشور در فاصله‌ی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۳، می‌پردازیم یعنی دوران حکومت حزب عدالت‌و توسعه بر ترکیه، ذیل مدیریت اردوغان.
برخی تحلیلگران معتقدند ساختمان آنچه «اتحاد راهبری ترکیه-اسرائیل» در دهه ۱۹۹۰ میلادی خوانده می‌شد، خصوصا با تثبیت حاکمیت اردوغان در ترکیه از ۲۰۱۰-۲۰۰۹ به این سو دچار افول شد. مطابق این تحلیل از حدود سال ۲۰۰۹ به بعد آنکارا به منتقد سرسخت اسرائیل تبدیل شده است. و برغم تداوم سطحی مهم از همکاری اقتصادی و کمتر نظامی، عدم اعتماد طرفین به یکدیگر مشخصه‌ی نوعی از روابط است که در دوران آک‌پارتی میان دوکشور (مشخصا اردوغان و نتانیاهو) برقرار بوده است.
روابط ترکیه-اسرائیل در دهه‌ی اول هزاره‌ی سوم میلادی[1]
حزب عدالت و توسعه با موفقیت شگفت‌انگیز و پیش‌بینی نشده در انتخابات سراسری سال ۲۰۰۲ به عنوان بزرگترین حزب ترکیه در مجلس به قدرت رسید و توانست با پیروزی مجدد در انتخابات‌های سراسری سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۱ و بعدتر با کسب اکثریت آرا، برای بار دوم و سوم و …قدرت خویش را تثبیت کند. در یازده سال اولیه حکومت اردوغان تقریبا تا زمان وقایع اعتراضات پارک گزی در بهار ۲۰۱۳، تاکید کمتری از اردوغان بر جهان‌بینی اسلام‌گرایانه می‌شد و ضدیت با غرب بروز کمتری در رفتار او داشت. دو عامل در این رفتار اردوغان نقش مهمی داشتند: از یک طرف اردوغان هنوز امیدوار بود (یا نشان می‌داد تمایل دارد) ترکیه به اتحادیه‌ی اروپا بپیوندد (بخش مهمی از افکار عمومی ترکیه نیز چنین خواسته‌ای داشت) و در سوی دیگر هنوز بخش مهمی از ارتش و دستگاه قضایی و بروکراتیک و دانشگاه‌های ترکیه همچنان در اختیار سکولارها بود و کمالیست‌ها از قدرت بالایی در دولت ترکیه برخوردار بودند و اردوغان مجبور بود با احتیاط رفتار کند.
برغم تنش بالایی که میان ترکیه و اسرائیل پس از کشتار اخیر غزه وجود دارد، مدل دو دولت بر اساس مرزهای پیش از ۱۹۶۷ فرمول رسمی دولت ترکیه برای حل مناقشه‌ی اسراییل و فلسطین و دست‌یابی به صلح پایدار در منطقه است. ترکیه بر خلاف جمهوری اسلامی و گروه‌های تندوریی از این دست از نابودی اسرائیل دفاع نمی‌کند و این واقعیت، هم در مورد اسلامگرایان عملگرایی چون نجم‌الدین اربکان و رجب طیب اردوغان صدق می‌کند، و هم در مورد احزاب اصلی اپوزیسیون ترکیه.
با این حال حتی در همان ایام و زمانی که در سال ۲۰۰۴ اسرائیل رهبر موسس حماس شیخ احمد یاسین را ترور کرد، ترکیه این اقدام اسرائیل را به عنوان مصداق تروریسم محکوم کرد ویا دو سال بعد از خالد مشعل، رهبر جدید حماس، در آنکارا با گرمی استقبال کرد. همچنین وقتی که در فاصله‌ی ۲۷ دسامبر ۲۰۰۸ تا ۱۷ ژانویه ۲۰۰۹، با فاصله‌ی اندکی پس از بازگشت ایهود اولمرت نخست‌وزیر وقت اسرائیل از سفر آنکارا، این کشور عملیاتی گسترده با عنوان «سرب گداخته» را علیه حماس آغاز کرد، اردوغان (و وزیر خارجه‌ی وقت او احمد داووداوغلو) با تاکید بر اینکه «قتل نکن!» یکی از ده فرمان معروف کتاب مقدس و تورات است، از این عملیات به عنوان مصداق تروریسم دولتی یاد کردند و آنرا به شدت محکوم کردند.
لازم به توضیح است که عملیات سرب گداخته اسرائیل در غزه اندکی پس از خاتمه توافقنامه شش‌ماهه‌ای که بین اسرائیل و حماس و ۱۲ گروه شبه‌نظامی فلسطینی به امضا رسیده بود، رخ داد. بر اساس آن توافقنامه گروه‌های فلسطینی و اسرائیل متعهد شده بودند تا از دست‌زدن به عملیات مسلحانه علیه یکدیگر خودداری کنند. پس از انقضای قرارداد، اسرائیل حماس را به پرتاب راکت به سمت خاک خود و حماس اسرائیل را به دلیل ادامه محاصره اقتصادی و سوختی غزه به نقض قرارداد متهم می‌کردند. با این‌حال ابعاد آن جنگ و درگیری‌های بعدی در غزه هرگز با ابعاد جنگی که این روزها پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ میان اسرائیل و حماس در جریان است، قابل مقایسه نبود.
واقعه‌ی ماوی مرمره (۲۰۱۰) و افول روابط سیاسی ترکیه-اسرائیل
حادثه‌ی موسوم به «ماوی مرمره» (یا ماوی مارمارای/مرمره‌ی آبی) نقطه عطفی در افول روابط ترکیه و اسرائیل بود، منتهی پیش از آن باید به ماجرای موسوم وان مینوت (یک دقیقه) در سال ۲۰۰۹ اشاره کنیم. کمتر از دو هفته پس از پایان عملیات «سرب گداخته» اسرائیل علیه حماس که بالا بدان اشاره شد، در اواخر ژانویه‌ی ۲۰۰۹ در شهر داووس سوئیس نشست سالانه مجمع جهانی اقتصاد برقرار بود و رجب طیب اردوغان پنل مشترکی با شیمون پرز رئیس‌جمهور وقت اسرائیل داشت. (ریاست‌جمهوری در اسرائیل پستی کمابیش تشریفاتی است، چون ساختار سیاسی این کشور، برغم اشکالات عدیده‌اش در مسئله‌ی حقوق فلسطینی‌ها، دموکراسی پارلمانی است. در سال ۱۹۹۳ در دورانی که شیمون پرز وزیر امور خارجه‌ی اسرائیل بود پیمان صلح اسلو میان سازمان آزادی‌بخش فلسطین و اسرائیل بسته شده بود و در نتیجه‌ی آن پرز، اسحاق رابین (نخست‌وزیر وقت اسرائیل از حزب کارگر) و یاسر عرفات رهبر ساف مشترکا جایزه‌ی صلح نوبل سال ۱۹۹۴ را گرفتند. در نوشتار قبلی اشاره شد معاهده‌ی صلح اسلو قرار بود به مدل دو دولت منتهی شود، منتهی در درجه‌ی اول به سبب عدم پایبندی اسرائیل به تعهدات خویش، و در درجات بعدی سنگ‌اندازی‌های مخالفان مدل دو دولت مانند جمهوری اسلامی، و نیز عوامل دیگر، در عمل ناکام ماند.)
در اجلاس داووس اردوغان در قالب گفتاری که در رسانه‌ها به «وان مینوت» (یک دقیقه) معروف شد، شیمون پرز را به سبب رفتارهای اسرائیل با فلسطینی‌ها به شدت مورد انتقاد قرار داد و گفت: «آقای پرز، وقتی نوبت به کشتن می‌رسد، شما [و دولت‌تان] به خوبی می‌دانید که چگونه باید به قتل رساند. من به خوبی می‌دانم که شما چطور کودکان را در سواحل دریا [ی مدیترانه در غزه] می‌کشید. [مظلوم‌نمایی نکنید.]» اردوغان پس از این سخنان جلسه‌ی مشترک با پرز را ترک کرد و ظاهرا تا امروز (سال ۲۰۲۳) دوباره اجلاس در داووس شرکت نکرده است.
با این‌حال نقطه‌ی عطف افول روابط ترکیه و اسرائیل در دوران اردوغان حادثه موسوم به ماوی مرمره («مرمره‌ی آبی»، نام کشتی) در ۳۱ مه ۲۰۱۰ بود که در آن سربازان اسرائیلی ۹ شهروند ترکیه را در آب‌های بین‌المللی به قتل رساندند. ماوی مرمره بخشی از کاروانی بود که حامل کمک‌های بشردوستانه به مقصد غزه‌ی تحت محاصره بود. ترکیه پس از این کشتار سفیر خود در تل آویو را فراخواند و خواستار عذرخواهی و پرداخت غرامت به خانواده‌های قربانیان و برداشتن محاصره غزه از سوی اسرائیل شد، اما با مقاومت نتانیاهو، روابط دوکشور در پایین‌ترین سطح سیاسی از دهه‌ی نود میلادی به این سو قرار گرفت و همکاری‌های نظامی با اسرائیل به حالت تعلیق درآمد. به تعبیر امید اوزر (هرچند کاملا با او موافق نباشیم)، «حادثه ماوی مرمره به حزب عدالت و توسعه و به طور مشخص رجب طیب اردوغان این امکان را می‌داد تا ذهنیت عمیق قربانی بودن بخش محافظه‌کار و مذهبی جامعه ی ترکیه را که در طول دهه‌ها پس از تشکیل جمهوریت از سکولاریسم کمالیستی سرخورده بودند، به دشمنی با اسرائیل و یهودیان به طور کلی پیوند زند و از آن به عنوان محملی برای پیش بردن سیاست‌های پوپولیستی بهره جوید.» نتایج یک نظرسنجی مورد استناد اوزر در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که ۵۴٪ از جامعه‌ی ترکیه اسرائیل را، پس از ایالات متحده با ۶۰٪، تهدید اصلی امنیت ملی ترکیه می‌دانستند. (اوزر، ۲۰۲۰، ص. ۶۹۰)
تحت فشار باراک اوباما، رئیس‌جمهور آمریکا، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل در ۲۲ مارس سال ۲۰۱۳ با رجب طیب اردوغان، تلفنی تماس گرفت و برای قربانیان ماوی مرمره و مجروحان آن حادثه عذرخواهی کرد. اسرائیل همچنین پذیرفت به خانواده‌های افراد کشته شده ۲۰ میلیون دلار غرامت پرداخت کند. همین منجر به احیای روابط ترکیه و اسرائیل تا پیش از جنگ اکتبر ۲۰۲۳ غزه شد. در ژوئن ۲۰۱۶ بنعلی یلدرم، نخست‌وزیر وقت ترکیه از امضای توافق نامه عادی سازی روابط میان دوکشور خبر داد و پس از مدتی سفیران متقابل دو کشور تعیین و مشغول بکار شدند. در دسامبر ۲۰۱۶ نیز دادستان استانبول پرونده (می‌شود گفت تا حدی نمادین) بازداشت ۴ تن از نظامیان اسرائیلی از جمله گابریل اشکنازی که در زمان حمله ماوی مرمره فرمانده ستاد کل فرماندهی و عملیات ارتش اسرائیل بود، را مختومه اعلام کرد. روابط دو کشور در سطح سفیر تا ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و جنگ جدید غزه ادامه داشت.
فعالیت‌های فرهنگی ترکیه در فلسطین در دوران آک‌پارتی: تیکا
در دوران آک‌پارتی کارکرد وزارت دیانت ترکیه در امور داخلی و خارجی این کشور به شدت افزایش یافته است و بودجه‌ی این نهاد هم بسیار بیشتر شده. ترکیه روابط نزدیکی با مفتی‌های بیت‌المقدس و مسجدالاقصی عکرمه صبری (دوران مسئولیت: ۲۰۰۶-۱۹۹۴) و جانشین ملایم‌تر او محمد احمدحسین برقرار کرد، از جمله برای اینکه خود را به عنوان محافظ هویت اسلامی بیت‌المقدس در سطح جهانی معرفی کند. یکی دیگر از بازوهای اجرایی ترکیه در این زمینه «آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه» (تورکیه ایش‌بیرلیغی و کوردوناسیون آژانسی باشقانلیغی، تیکا) است که زیرشاخه‌ای از وزارت فرهنگ و توریسم ترکیه می‌باشد. تیکا در دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی و پس از فروپاشی شوروی، در درجه‌ی اول برای کمک به احیای محله‌های قدیمی و ساختن ساختمان‌های عمومی جدید در جمهوری‌های ترک شوروی سابق (آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان) ایجاد شد، منتهی با قدرت گرفتن اسلامگرایان آک‌پارتی توجه این نهاد همچنین به طور فزاینده‌ای به فلسطین معطوف شد.[2]
ترکیه از طریق تیکا تعدادی مدرسه و بیمارستان در غزه و کرانه باختری ساخته، در برخی پروژه‌های شهرداری در بیت‌المقدس شرقی مانند بازسازی قبرستان تاریخی یوسفیه یا قبرستان تاریخی باب الرحمه در بخش قدیمی شهر فعالیت داشته است. تیکاهمچنین برخی تجهیزات آموزشی برای دانشگاه‌های فلسطینی فراهم کرده و حتی قالی‌های برخی مساجد تاریخی این کشور را نوسازی کرده است. با توجه به اینکه زیتون یکی از محصولات کشاورزی عمده‌ی فلسطین است، ترکیه در تاسیس کارخانه تولید روغن زیتون نیز کمک کرده بود. باغ زیتونی در خان یونس غزه که با حمایت تیکا تاسیس شده بود، سالانه ۵هزار تن محصول عرضه می‌کرد. البته احتمال جدی می‌رود این زیرساخت‌ها در جنگ اخیر غزه و حملات اسرائیل دچار آسیب شده باشند.
گشایش بیمارستان دوستی ترکیه-فلسطین در نوار غزه یکی دیگر از پروژه‌های تیکا است. این بیمارستان با ۱۸۰ تخت‌خواب یکی از بزرگترین بیمارستان‌های غزه به شمار می‌رود و گویا تنها مرکز درمانی برای بیماران سرطانی در غزه است. پس از جنگ اکتبر ۲۰۲۳ غزه خبرگزاری آناتولی اعلام کرد فعالیت‌های این بیمارستان، در کنار بسیاری دیگر از بیمارستان‌های غزه به‌دلیل حملات مکرر اسرائیل و البته محاصره و اتمام سوخت متوقف شده است.
یکی از مؤسسات آموزشی ترکیه که در بیت‌المقدس شرقی فعالیت داشته است مؤسسه یونس امره است که بیش از پنجاه مرکز در سراسر جهان برای آموزش زبان و فرهنگ ترکی دارد. ترکیه حتی تعدادی مدرسه به زبان در فلسطین تاسیس کرده بود.[3]
تأثیر مسئله‌ی انرژی
روابط ترکیه و اسرائیل جزییات بسیار دیگری دارد و یکی از آنها مسئله‌ی انرژی است. کشف ذخیره‌ی گاز طبیعی در سواحل اسرائیل در مدیترانه‌ی شرقی در سال‌های ۲۰۱۰-۲۰۰۹ و ساخت خط لوله باکو-تفلیس-جیهان که از سال ۲۰۰۶-۲۰۰۵ مورد بهره‌برداری قرار گرفته و گفته می‌شود حدود ۶۰٪ نفت مورد نیاز اسرائیل از آن تامین می‌شود (بخش مهمی از گاز این خط لوله از جمهوری آذربایجان می‌آید) فاکتورهای دیگری در روابط ترکیه و اسرائیل و منطقه هستند.
پس از پرداخت غرامت به نزدیکان قربانیان حادثه ماوی مرمره از سوی اسرائیل، توافق‌های اولیه‌ی پروژه خط لوله‌ای که گاز طبیعی تازه کشف شده‌ی اسرائیل را از طریق ترکیه به اروپا انتقال می‌داد، مورد بحث مقام‌های انرژی دوکشور قرار گرفت. تخمین زده می‌شود در میدان‌های گازی جدیدی که در اختیار اسرائیل است ۸۰۰ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی وجود داشته باشد. با اینح ال پس از کشتار اسرائیل درغزه پس از جنگ ۷ اکتبر ۲۰۲۳، پروژه‌های انرژی ترکیه با اسرائیل به حالت تعلیق درآمده است.
مدتی قبل وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه اعلام کرد این کشور قبل از برقراری آتش‌بس در غزه هیچ پروژه انرژی با اسرائیل پیش نخواهد برد. یادمان باشد اندکی پس از جنگ اخیر ۲۰۲۳ غزه علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی گفت که «دولت‌های اسلامی باید راه صدور نفت به اسرائیل را ببندند و با این رژیم همکاری اقتصادی نکنند.» آیا ترکیه به این قبیل خواسته‌ها، آنطور که جمهوری اسلامی می‌پسندد، وقعی خواهد نهاد؟ بعید به نظر می‌رسد.
نقش محوری فلسطین در گفتار سیاستمداران ترکیه
اردوغان و سایر شخصیت‌های برجسته‌ی آک‌پارتی حساسیت ویژه‌ای به موضوع قدس دارند و این موضوع در سیاست خارجی ترکیه نمود دارد. اردوغان فراوان گفته است (از جمله زمان درگیری نظامی بین حماس و اسرائیل در تابستان ۲۰۱۴ ) «اسلام‌هراسی در ژن‌های» اسرائیل است و اینکه عملیات‌های اسرائیل در غزه علیه فلسطینی‌ها و کشتار آنها یادآور جنایات هیتلر است. این ادبیات و غلیظ‌ترش را امروز در جریان جنگ پسا ۷ اکتبر ۲۰۲۳ غزه نیز شاهدیم.
یا اردوغان در کنفرانس بین‌المللی قدس که در دسامبر ۲۰۱۸ در استانبول، با حضور نمایندگانی از کشورهای مسلمان برگزار شده بود، با قیاس نقشه‌ی فلسطین پیش از ۱۹۶۷و نقشه‌ی امروزین این کشور، اسرائیل را به «نسل‌کشی فرهنگی» علیه میراث اسلامی منطقه متهم کرده بود. اردوغان همچنین ابایی از این ندارد که «صهیونیسم» را از جهت ضدانسانی بودن در ردیف یهود‌ی‌ستیزی، فاشیسم و اسلام‌هراسی قراردهد. طبیعتا این سخنان مقام‌های اسرائیل را خوش نمی‌آید.
تنش ترکیه-اسرائیل پس از جنگ ۷اکتبر بسیار بالا گرفته است. اردوغان، چهارشنبه ۱۵ نوامبر ۲۰۲۳ در نشست فراکسیون حزب عدالت و توسعه درباره جنگ اسرائیل و غزه گفت: «اسرائیل در حال اجرای استراتژی نابودی کامل یک شهر و مردم آن است. من آشکارا می‌گویم که اسرائیل یک دولت تروریستی است.» اردوغان خطاب به بنیامین نتانیاهو نیز گفت: «تو بمب اتمی و هسته‌ای داری و با این‌ها تهدید می‌کنی. مهم نیست که چه داری، تو داری می‌روی.» رئیس‌جمهور ترکیه می‌گوید در صورتی که اسرائیل به شکل کنونی به قتل‌عام در غزه ادامه دهد، «به تمام جهان ثابت خواهد شد که اسرائیل یک دولت تروریستی و نفرین شده است.» در نظر او: «اعضای حماس مبارزانی هستند که برای دفاع از وطن و جان خود مبارزه می‌کنند» و او از تکرار این واقعیت «به‌دلیل اینکه خوشایند برخی‌ها نیست» منصرف نخواهد شد. اردوغان همچنین گفته دولتش فشار خواهد آورد تا نتانیاهو در دادگاه‌های بین‌المللی محاکمه شود.
واکنش مشابه نعمان قورتولموش رئیس پارلمان ترکیه در تحریم فروش محصولات شرکت‌هایی که در جنگ غزه از اسرائیل حمایت کرده‌اند، مانند کوکاکولا و نسله، در رستوران‌ها و چایخانه‌های مجلس و بسیاری اخبار مشابه این‌روزها را، هم باید در این راستا فهمید.
در سال‌های اخیر انتقاد از اسرائیل (یا اقلا تظاهر بدان) به یک موضوع مشترک در میان تقریبا همه‌ی طیف‌های سیاسی ترکیه بدل شده است. در جریان مبارزات انتخاباتی ریاست‌جمهوری سال ۲۰۱۸، محرم اینجه، نامزد ریاست جمهوری وقت از اپوزیسیون ج ه پ (جمهوری‌خواه خلق)، برای بی‌اعتبار کردن اردوغان ازاو خواست «جایزه شجاعت را که از یک سازمان یهودی آمریکایی دریافت کرده است»، پس دهد. کنگره یهودیان آمریکا مستقر در نیویورک در سال ۲۰۰۴ و آغاز دوران آک‌پارتی به اردوغان به دلیل موضع او در مورد مبارزه با تروریسم نشانی اعطا کرده بود. انتساب رفتارهای یک کنشگر سیاسی به همدلی با اسرائیل به شیوه‌ای برای نقد در ترکیه‌ی امروزین بدل شده است.
با این‌حال، و برغم تنش بالایی که میان ترکیه و اسرائیل پس از کشتار اخیر غزه وجود دارد، مدل دو دولت بر اساس مرزهای پیش از ۱۹۶۷ فرمول رسمی دولت ترکیه برای حل مناقشه‌ی اسراییل و فلسطین و دست‌یابی به صلح پایدار در منطقه است. ترکیه بر خلاف جمهوری اسلامی و گروه‌های تندوریی از این دست از نابودی اسرائیل دفاع نمی‌کند و این واقعیت، هم در مورد اسلامگرایان عملگرایی چون نجم‌الدین اربکان و رجب طیب اردوغان صدق می‌کند، و هم در مورد احزاب اصلی اپوزیسیون ترکیه.
پایان
–––––––––––––––––––––––––––––
پانویس‌ها
[1] منبع اصلی ما در نگارش این بخش نوشتار زیر است از امید اوزر:
Umut Uzer (2020) The downfall of Turkish–Israeli relations: a cold peace between former strategic allies, Israel Affairs, 26:5, 689-693.
[2] در این زمینه همچنین بنگرید به:
İpek, P. 2015. “Ideas and Change in Foreign Policy Instruments: Soft Power and the Case of the Turkish International Cooperation and Development Agency.” Foreign Policy Analysis 11, no. 2 , 173-193.
[3] برای شرح تفصیلی اقدامات تیکا در فلسطین تا سال ۲۰۱۷ بنگرید به این فایل.