نرگس محمدی فعال حقوق بشر در شرایطی برنده جایزه صلح نوبل ۲۰۲۳ شد که همچنان در زندان اوین زندانی است. نگاهی به کارنامه نرگس محمدی نشان می‌دهد او تمام عمر خود را برای آزادی مبارزه کرده؛ برای تحقق آزادی و صلح و تأمین حقوق بشر. صدای نرگس محمدی هرگز در زندان و در لحظات کوتاه آزادی خاموش نشده است.
کمیته نوبل در بیانیه خود در اعلام نام او آورده است که این جایزه به‌دلیل مبارزه نرگس محمدی «با ستم بر زنان در ایران و مبارزه برای ارتقای حقوق بشر و آزادی برای همه»، به او اهدا می‌شود.
زندگی‌نامه نرگس محمدی
نرگس محمدی متولد اول اردیبهشت ۱۳۵۱ است. او در رشتهٔ فیزیک کاربردی دانشگاه بین‌المللی قزوین تحصیل کرده و یکی از مؤسسان «تشکل دانشجویی روشنگران» در این دانشگاه بود. در دوران فعالیت دانشجویی‌اش، دو بار هنگام برگزاری نشست‌های دانشجویی بازداشت شد. محمدی از سال ۱۳۷۵ خورشیدی روزنامه‌نگاری را در نشریه پیام هاجر آغاز کرد و در نشریات دیگر نیز مقاله‌هایی دربارهٔ مسایل زنان، مسایل دانشجویان و حقوق بشر چاپ کرد.
نرگس محمدی سپس به عضویت کانون مدافعان حقوق بشر درآمد و اکنون نایب رئیس این کانون و رئیس کمیتهٔ زنانِ این کانون است. ریاست این کانون برعهده شیرین عبادی است.
او پس از تأسیس شورای ملی صلح در ایران که در سال ۱۳۸۷ توسط ۸۳ شخصیت اجتماعی-سیاسی-فرهنگی با محور صلح و حقوق بشر تشکیل شد، در انتخابات داخلی این شورا به عنوان رئیس هیأت اجرایی آن برگزیده شد.
محمدی به دلیل فعالیت در کانون مدافعان حقوق بشر، آبان ماه سال ۱۳۸۸ از محل کار خود (شرکت بازرسی مهندسی ایران) اخراج شد و در اردیبهشت سال ۱۳۸۹ به اتهام عضویت در این کانون، به شعبه ۴ دادگاه انقلاب اسلامی احضار و پس از چند جلسه دفاع برای وی قرار ۵۰ میلیون تومانی صادر شد. اما تنها چند روز بعد بازداشت شد و در تیرماه سال ۱۳۹۰ در شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب اسلامی محاکمه شد.
محمدی در ابتدا با استنادِ دادگاه به ماده ۶۱۰ قانون مجازات اسلامی ایران (اجتماع و تبانی علیه امنیت کشور) به تحمل پنج سال حبس تعزیری، به استناد ماده ۴۹۹ قانون مجازات اسلامی (عضویت در کانون مدافعان حقوق بشر) به تحمل پنج سال حبس تعزیری و به استناد ماده ۵۰۰ قانون مجازات اسلامی (در خصوص فعالیت تبلیغی علیه نظام جمهوری اسلامی ایران) به تحمل یک سال حبس تعزیری و در مجموع به تحمل ۱۱ سال حبس تعزیری محکوم شد. [۱۰] این رأی در شعبه ۵۴ دادگاه تجدیدنظر به شش سال حبس کاهش یافت. این حکم از اردیبهشت ۱۳۹۱ به اجرا درآمده است.
نرگس محمدی ۱۵ اردیبهشت ماه سال ۹۳ توسط سازمان اطلاعات جمهوری اسلامی با اتهاماتی چون تبلیغ علیه نظام، اجتماع و تبانی به قصد اقدام علیه امنیت ملی و تشکیل و عضویت در گروه غیرقانونی مجدداً بازداشت شد و در تابستان سال ۹۴ اتهام همکاری با داعش را نیز به پرونده او افزودند. یکی از اصلی‌ترین اتهامات او فعالیت در کانون مدافعان حقوق بشر و راه‌اندازیِ کمپین لگام (لغو گام‌به‌گام اعدام) بوده است.
در مهرماه ۱۳۹۵ شعبه ۳۶ دادگاه تجدید نظر استان تهران، حکم ۱۶ سال زندان دادگاه بدوی نرگس محمدی را تأیید کرد. نرگس محمدی در دادگاهی به ریاست قاضی صلواتی، به اتهام «اجتماع و تبانی به قصد ارتکاب جرم علیه امنیت کشور» به پنج سال حبس، به اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام» به یک سال حبس و در مورد اتهام به آنچه آن را «تشکیل و اداره گروهک غیرقانونی لگام» خوانده بودند، به ۱۰ سال حبس محکوم شده بود.
سوم اسفند ۱۳۹۸ نرگس محمدی در حالی که دوران ۱۶ ساله زندان و محکومیت خود را می‌گذراند، با تشکیل دو پرونده دیگر مواجه شد. اولین پرونده در مورد «انتشار بیانیه‌های سیاسی، تشکیل کلاس‌های آموزشی و تحصن اعتراضی در بند زنان اوین» و پرونده دوم با شکایت غلامرضا ضیایی، رئیس زندان اوین به دلیل آنچه «افترای شکنجه و ضرب‌وشتم شدن توسط او» خوانده و همچنین اتهاماتی از جمله «اخلال در نظم زندان از طریق خواندن سرود با صدای بلند» گشوده شد.
نرگس محمدی در تاریخ ۱۷ مهر ۱۳۹۹، پس از پنج و نیم سال حبس مداوم، از زندان آزاد شد.
دوم خرداد ۱۴۰۰، نرگس محمدی به اتهامات «تبلیغ علیه نظام»، «تحصن در دفتر زندان»، «تمرد از ریاست و مقامات زندان» و «تخریب شیشه‌ها» و «افترا» به ۸۰ ضربه شلاق تعزیری، ۳۰ ماه حبس تعزیری و پرداخت دو فقره جزای نقدی محکوم شد. این محکومیت آبان ۱۴۰۰ اجرایی شده است.
مجموعه‌ای از مطالب زمانه، و یادداشت های او در زندان و خارج از زندان را در پرونده زمانه بخوانید.
یادداشت محمدرضا نیکفر درباره جایگاه و نقش نرگس محمدی در تاریخ کنشگری ایران و داخواهی:
نرگس محمدی هرگز نقض حقوق بشر در زندان‌های ایران را فراموش نکرده. کتابی نوشته درباره شکنجه سفید و شرایط دشوار زندان انفرادی. این یادداشت یک نمونه از نامه‌های روشنگر او درباره زندان انفرادی و عوارض آن بر زندانیان است.
نرگس محمدی در این مصاحبه که پیش از نهایی شدن توافق برجام انجام شد، درباره اثرات این توافق بر وضعیت حقوق بشر و شرایط فعالان حقوق بشر در ایران صحبت کرده است.
پنج سال قبل نرگس محمدی در پیامی از زندان نوشت: «اتهام کشیده شدن رفتار مردم به سوی خشونت، متوجه حکومتی است که نهادهای مدنی، احزاب و روزنامه‌ها را “پایگاه دشمن” و فعالان مدنی و سیاسی را “مزدور مزد بگیر” و تجمعات مسالمت‌آمیز مدنی را “اغتشاش” نامید و سرکوب کرد. آنچه امروز و فردا خواهیم دید نه دست دشمن و بیگانه که ماحصل تدبیر نابخردانه حکومت است.»
گفت‌وگوی زمانه با سه فعال مدنی درباره جایگاه و شرایط نرگس محمدی هنگامی که با تأیید حکم ۱۶ سال زندان در شعبه ۳۶ دادگاه تجدیدنظر، موج جدیدی از اعتراض‌ها در میان فعالان سیاسی، اجتماعی و مدنی ایرانی آغاز شد.
نامه‌ای تلخ از نرگس محمدی برای فرزندانش. نایب رییس کانون مدافعان حقوق بشر و زندانی سیاسی محبوس در زندان اوین، در سالروز تولد فرزندانش (هفتم آذر ماه)، در این نامه سرگشاده گفته بود دیگر تصویری روشن و واقعی از چهره کودکانش ندارد.
وقتی تنها برای سه روز از زندان مرخص شده بود، در دیداری با جمعی از فعالان مدنی درباره وضعیت ناهنجار زندان‌های ایران صحبت کرد و سلول انفرادی را مصداق شکنجه دانست. او گفت بیماری‌های زندانیان از جمله بیماری آرش صادقی و خود او، حاصل شرایط زندان است.
نرگس محمدی در نامه به رییس وقت قوه قضاییه به تندی اعتراض می‌کند: «در نظام قضائی مدت بازداشت موقت، شرایط نگهداری متهمان در سلول‌های انفرادی، میزان احکام و مجازات‌ها، برخورداری زندانیان از حقوق قانونی‌شان، از جمله آزادی مشروط، مرخصی، حتی اجازه تلفن با کودکان خردسال، تابع مطلق نظرات مغرضانه و طمع‌کارانه بازجویان نهادهای امنیتی- نظامی است و ادعای استقلال قوه قضائیه، امری خلاف واقع و فریبکارانه و به سخره گرفتن عدالت است.»
پنج سال قبل شیرین عبادی، خدیجه مقدم، آسیه امینی، مهناز پراکند، منصوره شجاعی، پروین اردلان در سالگرد اسارت نرگس محمدی یادداشت‌هایی برای او نوشتند.
خردادماه امسال در سالگرد اعدام زنان بهایی به دست جمهوری اسلامی نرگس محمدی در پیامی از زندان نوشت: «آیا زمان آن فرا نرسیده تا جامعه بزرگ تحت ستم‌مان، از اندیشمندان و فعالان تا خانواده‌هایمان نگاهی انسانی به بخشی در اقلیت اما از یک پیکر و پاره‌های تنمان یعنی ایران بیندازیم؟»
تابستانی که گذشت نرگس محمدی بار دیگر در نامه‌ای از زندان درباره شدت گرفتن «خشونت فیزیکی» هولناک و تکان‌دهنده حکومت علیه «زنان» معترض، اعلام نگرانی کرد و از جهانیان خواست مانع تشدید و تداوم خشونت عریان حکومت علیه «زنان» ایران شوند.