مرجان ساتراپی را پیش‌تر از این با انیمیشن «پرسپولیس» و کتاب‌های تصویری «گل‌دوزی‌ها» و «خورش آلو» می‌شناسیم؛ فیلم «پرسپولیس» آیینه‌یی قدی برابر زنانی قرار داده بود که در سال‌های دهه‌ی سیاه ۱۳۶۰ به بالندگی رسیده بودند. برخلاف چند فیلم دیگر که در بیان واقعیت‌های اجتماعی وسیاسی دهه‌ی ۱۳۶۰ دچار اغراق شده بودند، «پرسپولیس» یک تجربه‌ی شخصی باورپذیر بود که صادقانه و حتا گاه خودافشاگر بود و در زمان انتشار و بعدها هنگام نمایش عمومی فیلمی بر این اساس موفق شد به بهترین زبان ممکن تصویرهایی تاثیرگذار از وقایع آن ایام را به مخاطبانش ارائه کند. آن قصه و آن فیلم، روایت بی‌پرده و طنز تلخ نوجوانی بود به‌نام مرجان. اما اینک «زن،زندگی، آزادی» روایت دختری جوان به‌نام مهساست. ژینا – مهسا- امینی.
ساتراپی چون فیلم‌سازی که بر صندلی کارگردانی نشسته تمامی فرازهای این کتاب را کارگردانی و خود نیز در برخی فرازهای آن بازیگری کرده است.
کتابِ «زن، زندگی، آزادی»، مجموعه‌یی از اسطوره، تاریخ و گزارشی از واقعیت انقلاب مهسا (قیام ژینا)ست که یک سال پیش در روزهای آخر تابستان شکل گرفت. این تلاش جمعی به گفته‌ی مرجان ساتراپی دو رسالت مهم دارد:
«تلاش دارد آنچه را که در ایران می‌گذرد به تصویر کشد و اتفاقات ریز ودرشت و پیچیده‌ی پیش آمده را برای مخاطب غیر ایرانی به بهترین شکل ممکن تشریح کند. روایت جنبشی مداوم که همچنان زنده و پویاست. رسالت دوم کتاب این است که به ایرانیان بگوید شما تنها نیستید. هرچند سیاست‌مداران جهان فقط اندیشه‌ی سیاسی دارند و صرفاً برای منفعت مردم ایران قدمی برنمی‌دارند اما جامعه‌ی مدنی غرب در کنار آن‌هاست. گواه آن، همکاری بزرگ هنرمندان غربی‌ست که در این کار عظیم ما را یاری کردند برای یک هنرمند چه کاری ارزشمندتر از حمایت هنری او؟»
https://www.instagram.com/p/CxQga3qtsQq/
یک اثر هنری شاخص
کتابی که این نویسنده و فیلم‌ساز مقیم فرانسه گردآوری و تدوین کرده، یک اثر هنری شاخص به شمار می‌آید هم‌چون بی‌شمار آثاری که در این یک سال قلب و روح هنرمندان را بر کاغذهای سفید یا بوم‌های رنگین یا پرده‌ی نقره‌یی یا صحنه‌های خاکستری ریخت. شاید بتوان گفت انقلاب مهسا (قیام ژینا) یکی از جنبش‌های مردمی شاخص معاصر بود که هنرمندان زیادی را در بازتاب دادنش برانگیخت تا شعر وسرود بسازند، یا نقاشی بکشند یا فیلم ونمایش بسازند یا بر صحنه رقصی شورانگیز ارائه دهند تا رسالت خود را در کنار مردمی که در کف خیابان‌ها گلوله می‌خوردند و جان می‌دادند، یا گردنشان بر فراز دار می‌رفت، این‌گونه ادا کنند.
در کتاب تازه‌ی ساتراپی که به چند زبان و برای ایرانیان به رایگان منتشر شده، نویسندگان و هنرمندانی چون عباس میلانی، بهاره اکرمی فرید وحید، کاتل، بی ، ژان پیر پرن، شبنم ادیبان ، پاسکال رابته،مانا و توکا نیستانی، پاکو روکا، هامون، هیپولیت، پاتریشیا بلانوس، آلبا بکاریا، رهی رضوانی، لوییس تروندهایم، نیکلا وایلد و ژوان سفار هنرآفرینی کرده‌اند.
عباس میلانی گفتاری درباره‌ی زنان اسطوره‌ساز وتاریخ‌ساز نوشته است، از آناهیتا الاهه‌ی نور، اندیشه، آب و باروری تا تهمینه و رودابه و طاهره قره‌العین و فروغ و مهسا امینی که نامش رمز انقلاب مردم ایران شد. او سخن جیمز جویس را یادآوری می‌کند که «تاریخ کابوسی‌ست که همگی ما سعی داریم از آن برخیزیم.»
میلانی در میزگردی که در انتهای کتاب آمده نیز اعتقاد دارد:
سال‌ها ما فکر می‌کردیم انقلاب یک کار مردانه است و رهایی زنان یک اولویت دوم است که به زندگی خصوصی هرکسی مربوطه. این فرضیه کاملا رد شده چرا که رژیم از دست رفته. رژیم در دل ادارات، خانواده‌ها، زوج‌ها محبوبیتی نداره، اما همچنان به خشونت ادامه می‌ده… با وجود خون‌ریزی امروز دیگه مردم نمی‌ترسند.
گذار از شیوه‌های تکراری
کتاب ساتراپی که می‌توانست یک کتاب جمع وجور و مجموعه‌یی از چند مقاله یا گفت‌وگوی خسته‌کننده باشد، اکنون به شکل یک کتاب مستند تصویری کاملاً جذاب و خواندنی و در عین‌حال دربردارنده‌ی تصویرهایی متفاوت از تاریخ به دست مخاطبانش رسیده است.
یکی از نکات مثبت این مجموعه تعدد قلم و تنوع فکر هنری در بیان رخ‌دادهای یک‌سال گذشته است. در تدوین این مجموعه هنرمندان از تکنیک‌های متنوعی بهره گرفته‌اند تا کتاب در نظر نخست خواندنی و جذاب به نظر برسد و هنگام خواندن مطالب نیز شفافیت، اجمال، رویکردهای انتقادی و طنز هم به عنوان ره‌آورد پدیدآورندگان به مخاطب هدیه شود. حتا میزگردی که در پایان کتاب منتشر شده با مدد گرفتن از قلم ژوان سفار شکلی کاملا تازه به خود گرفته.
پس از مقاله‌ی خواندنی و کوتاه دکتر میلانی، یک بیوگرافی تصویری از ژینا – مهسا- امینی، گشت ارشاد و اتفاق دردناکی که برای مهسا رخ داد، ارائه شده. تصویرهایی ساده که می‌تواند یکی انیمیشن دو بعدی یا کتابی در قالب کمیک استریپ را یادآوری کند که در قالب جمله‌های کوتاه و تصویرهای کلیدی، روایت مد نظر نویسنده وتصویرگر را بی‌واسطه تقدیم مخاطب می‌کند. در این قصه‌ی تصویری به شروع خیزش، انتشار خبر مرگ مهسا و عکس پدر ومادربزرگش در توییتر از سوی نیلوفر حامدی خبرنگار و آغاز خیزش مردمی به شکلی کاملا سینمایی پرداخته شده است که مخاطب غیر ایرانی و کسی را که از این ماجراها اطلاعی ندارد، در بطن انقلاب قرار می‌دهد و او را به بخشی از تاریخ پرتاب می‌کند که جمهوری اسلامی با تمام توان سعی در سانسور، کتمان و انکارش دارد.
تعدد قلم و تنوع اندیشه
در بخش‌های دیگر کتاب اشاراتی تاریخی به شعار زن زندگی آزادی و خیزش زنان کرد در ترکیه شده است که کوششی تازه و بدیع در بیان تاریخ است.
با تصویرگری شبنم ادیبان ونویسندگی فرید وحید، آهنگ «برای» ساخته‌ی شروین حاجی‌پور بازسازی تصویری و روایی شده است.
ژان پیر پرن در بخشی دیگر از این کتاب به تبارشناسی حرکت‌های اعتراضی و به مشارکت مردان در اعتراض‌های مردمی علیه حجاب اجباری در ایران پرداخته و پاسکال رابات آن را به تصویر کشیده است.
مانا وتوکا نیستانی دو هنرمند شناخته شده و شاخصی که در کارتون و کاریکاتور جزو هنرمندان ممتاز هستند در بخش‌هایی از این کتاب هنرنمایی کرده‌اند. گویی مرجان ساتراپی برای ساخت یک فیلم گروه تولیدی عظیم را به مشارکت خواسته. توکا دستان خونین دیکتاتور را به تصویر کشیده و سقوط و غرق شدنش را در خون جوانانی که طناب دار را بر گردنشان انداخته، نوید داده است. مانا نیز جو متشنج حاکمیت و سانسور شدید و کنترل را با تصویرهایش گوشزد کرده. اما در مطالب بعد این تصویر شفاف دانش‌آموزان است که از مدارسشان فریاد برمی‌آورند و عکس دیکتاتورها را آتش می‌زنند و سرود آزادی سر می‌دهند.
یکی از نکات مثبت این مجموعه تعدد قلم و تنوع فکر هنری در بیان رخ‌دادهای یک‌سال گذشته است. در تدوین این مجموعه هنرمندان از تکنیک‌های متنوعی بهره گرفته‌اند تا کتاب در نظر نخست خواندنی و جذاب به نظر برسد و هنگام خواندن مطالب نیز شفافیت، اجمال، رویکردهای انتقادی و طنز هم به عنوان ره‌آورد پدیدآورندگان به مخاطب هدیه شود. حتا میزگردی که در پایان کتاب منتشر شده با مدد گرفتن از قلم ژوان سفار شکلی کاملا تازه به خود گرفته.
ساتراپی در توضیح این میزگرد نوشته است:
با ژان پیر پرن و فرید وحید به ایکونوکلاست رفتیم. ما با آقای میلانی که از سانفرانسیسکو آمده بود و ژوان سفار که دوست سی‌ساله‌ام است، دیدار کردیم.او برای تصویرگری گفت و شنود ما چهار نفر درباره‌ی آینده‌ی ایران آمده بود. آنچه مسلم است، کوتاه بگویم گه همگی حال آشفته‌یی داشتیم. اما اطمینان داشتیم و داریم که علی‌رغم این پستی و بلندی‌ها ایران آینده‌یی آزاد در پیش رو دارد.
این کتاب برآیند حس مبارزه‌ی زنان و مردانی‌ست که در سال‌های اخیر ترس را کنار گذاشته و به میدان انقلاب آمده‌اند تا با فریاد خشونت‌پرهیزشان با اعتراض‌های مدنی و به‌حقشان راه را برای آینده‌یی آزاد هموار کنند اما حاکمیت به ظاهر جمهوری باز زیرپا گذاشتن تمامی حقوق و اصول دموکراسی آنان را به شدت سرکوب کرده است.
کتاب زن، زندگی، آزادی یادآوری می‌کند که این خیزش، صرفا یک تأثیر آنی و جو موقت و برانگیختگی احساسی نیست. بلکه یک کوشش جمعی برای گذار از دیکتاتوری مبتنی بر مذهب است. در عین حال پیش‌رفت فکری جوانان و نوجوانان و گذار از تحمیل‌های ایدئولوژیک را به یاد می‌آورد و کاملا پیداست که تفاوتی بنیادین میان نوجوانان و جوانان این دوره با دوره‌های پیشین وجود دارد.
اگر در فیلم «پرسپولیس» دانش‌آموزان، معلمان و پدر و مادرها سرکوب شده و منفعل از زور و اعمال قدرت حاکمیت بودند، در «زن، زندگی، آزادی»، نشانی از آن انفعال تاریخی وجود ندارد، آنچه برجسته‌تر از هرچیز دیگری‌ست گذار از آن انفعال و پیوستن به صفِ فعالان خیزش است.
در این کتاب علاوه بر تمرکز بر انقلاب ۱۴۰۱ مهسا، به مفاهیم و اصطلاحات و هم‌چنین مصداق‌هایی از جمله آقازاده، فرار مغزها، جنون سانسور، پروپاگاندای ایدئولوژیک، هنر مبارزه حضور زنان در استادیوم‌ها، دختر آبی و خودسوزی‌اش، نسرین ستوده و مبارزات مدنی‌اش و فعالیت دیاسپورا نیز پرداخته است.
در پایان کتاب زن زندگی آزادی مثل تیتراژ پایانی یک فیلم هنرمندانی که در پدیدآوردن این کتاب مشارکت داشته‌اند معرفی شده‌اند.
کوشش‌های گروهی این‌چنینی نویدبخش زنده و پویا بودن جنبش آزادی‌خواهی مردم ایران است و مهم‌تر از آن این‌که نگاه هنرمندان دیگر کشورها نیز به مردم ایران تغییر کرده‌است.
کتاب «زن زندگی آزادی» کتابی ماندگار در بازتاب دادن مبارزه‌ی مترقی مردم ایران خواهد بود.