اقلیم کردستان عراق بعد از وقایع سال ۱۳۸۸ برای ایرانیانی که قصد خروج از کشور را دارند، به محلی برای انتقال به کشور سوم تبدیل شدە است. پناهجویانی کە بە اقلیم کردستان پناه آورده‌اند، با مشکلات بسیاری روبه‌رو هستند، اما بیش از هر چیز نفوذ جمهوری اسلامی در اقلیم کردستان و ترورهای گسترده، فضایی ناامن برای پناهجویان رقم زده است.
یک پناهجوی ایرانی در اقلیم کردستان به زمانه می‌گوید: «در اینجا هم جانم در خطر است.»
بهرام، نام مستعار پناهجویی ۲۸ سالە است که با او گفت‌وگو کردیم. بهرام بیش از ۵ سال است در اقلیم کردستان بە عنوان یک پناهجو زندگی می‌کند. او می گوید کە به‌دلیل فعالیت‌های انسان دوستانە و سیاسی در اوایل ۲۰ سالگی ایران را بە‌صورت غیر معمول ترک کردە و در اواسط سال ۲۰۱۸ میلادی در اقلیم کردستان تقاضای پناهندگی کردە و همچنان منتظر به نتیجه رسیدن پرونده پناهندگی‌اش است.
بهرام در اقلیم کردستان برای امرار معاش کارهای مختلفی انجام می‌دهد، از جمله تدریس زبان فارسی و ترجمە.
بە دلیل چندین سال تجربە او بە‌عنوان پناهجو در اقلیم کردستان، دربارە شرایط اقامت و مشکلات پناهجویان در اقلیم کردستان از او پرسیدم:
در وهلە اول ثبت‌نام در کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان پروسە‌ای بسیار زمان‌بر است. پناهجویان در اقلیم کردستان مراحلی سخت و طولانی را طی می‌کنند. اقلیم کردستان در حال حاظر با توجە بە وسعت جمعیت آن با تعداد زیادی از پناهجویان سوریە‌ای و ایرانی روبه‌رو است و از سوی دیگر با تعداد بسیار زیادی از آوارگان عراقی.
بهرام در میان صحبت‌هایش بە وضعیت پرونده درخواست پناهندگی خود نزد کمیساریای پناهجویان سازمان ملل اشارە کرد:
در مورد پرونده خودم از همان روز اول در UN نام‌نویسی کردم، چند روز بعد با من تماس گرفتە شد و بە مصاحبە دعوت شدم، ولی تقریبا سە ماە بعد از مصاحبە با وساطت یک شخص توانستم مدرک پناهجویی سازمان ملل را دریافت کنم.
منظور بهرام از مدرک پناهجویی سازمان ملل، مدارکی است که نشان می‌دهد فرد پناهجو تحت پوشش کمیساریای پناهجویان سازمان ملل است.
بهرام می‌گوید طولانی بودن پروسە اخذ مدارک در ابتدا پناهجویان را در شرایط بلاتکلیفی نگە می‌دارد و عدم توانایی پناهجویان برای سفر، کار یا اسکان موجب می‌شود آنها با مشکلات فراوانی روبه‌رو شوند.
بهرام در ادامه می‌گوید:
هر شخصی کە اقدام بە پناهجویی در اقلیم کردستان می‌کند، UN از آنها درخواست می‌کند مدارک کافی را ارائه داده تا اثبات کنند شخص مورد نظر مجبور بە ترک کشورش شده و در صورت بازگشت امنیت جانی او مورد تهدید قرار می‌گیرد. به طور کلی یک پناهجو باید بتواند از پروندە خود بە صورت قانونی دفاع کند.
این پناهجویی ۲۸ ساله که چندین سال از جوانی خود را به دنبال یافتن کشور امنی جهت زندگی در دوران پناهجویی سپری کرده، توضیح می‌دهد که با وجود طولانی بودن پروسه پناهندگی از طریق سازمان ملل، در کشور عراق یا اقلیم کردستان امکانی برای اخذ اقامت دائم یا دریافت تابعیت وجود ندارد:
این موضوع باعث شدە پناهجویانی کە بدون مدارکی مانند گذرنامە از کشور خارج شدە‌اند، در صورت ادامە اقامت خود در اقلیم کردستان هیچ‌گونە امیدی برای عادی‌سازی زندگی خود نداشتە باشند. این وضعیت بسیار شکننده بوده و من در اینجا هم جانم در خطر است. به دلیل همین شرایط در سال‌های اخیر پناهجویان ایرانی یا کُرد ایرانی برای سفر بە کشور سوم با سازمان ملل در تماس بودە و درخواست‌های بسیاری را ارائە دادەاند، ولی اکثر این اقدام‌ها از طرف UN بی‌پاسخ مانده و هیچ‌گونە تسهیلاتی برای پناهجویان در زمینە اسکان مجدد در کشور سوم از طرف سازمان ملل ارائە نشدە است.
عدم توانایی در اخذ مدارک عراقی و عدم توانایی اسکان مجدد در کشور سوم، شرایطی مملو از بلاتکلیفی را برای اکثر پناهجویان ایرانی به‌وجود آوردە است و از سوی دیگر تعدادی از پناهجویان از روی اجبار به راەهای غیرقانونی متوسل می‌شوند و اقلیم کردستان-عراق را بە سمت کشور دیگری ترک می‌کنند که خود این موضوع مخاطره‌های زیادی را برای آنها به همراه را دارد.
اجبار به عضویت در احزاب سیاسی
بهرام اشاره می‌کند در سال‌های گذشته، داشتن مدارک سازمان ملل برای گرفتن اقامت پناهندگی از حکومت اقلیم کردستان کافی نیست و حکومت اقلیم از پناهجویان می‌خواهد که تحت حمایت یکی از احزاب سیاسی کُرد ایرانی قرار بگیرند:
در سال‌های اخیر تعداد زیادی از فعالین سیاسی کە از ایران بە اقلیم کردستان پناە آوردند بەهیچ یک از احزاب سیاسی مخالف وابستە نبودند، اما به‌خاطر شرایط و قوانینی کە اقلیم کردستان وضع کرده، این فعالان مستقل خود را ناچار می‌بینند بە عضویت یکی از احزاب سیاسی کردستان ایران در عراق دربیایند، حتی اگر رسما تمایلی به عضویت نداشته باشند، تا با گرفتن نامه حمایتی از آنها امکان تردد و اقامت داشته باشند.
بهرام معتقد است بە دلیل این‌کە کردستان فقط یک اقلیم خودمختار در قالب کشور عراق است، قدرت و امکان ارائە خدمات زیادی به پناهندگان را ندارد. در اقلیم کردستان پروندە‌های پناهجویان را مطالعە کردە و بعد از مدت لازم کارت اقامت برای آنها صادر می‌کنند، اما به گفته بهرام قدرت این منطقە خودمختار در حدی نیست کە خواست پناهجویان برای اخذ مدارک عراقی را تسهیل کند:
تعیین مکان برای پناهجویان ایرانی تا حدی بر عهدە UN و اقلیم کردستان است و تا جایی کە من اطلاع دارم هیچ‌گونە حمایت مالی از طرف اقلیم بە پناهجویان ایرانی ارائه نشدە است.
محل اسکان پناهجویان یکی دیگر از مشکلات آنها در دورانی بررسی پرونده پناهندگی‌شان است. برای مثال اغلب پناهجویان سوریه‌ای شامل کُردها و عرب‌ها که به دلیل جنگ از این کشور گریخته‌اند، در کمپ‌های سازمان ملل اسکان داده شده‌اند، اما به جز مواردی محدود اغلب پناهجویان ایرانی خودشان باید محل اقامت و اسکان را تامین کنند.
روایت زینب از بلاتکلیفی در اقلیم کردستان
زینب ۲۶ ساله، مادر دو فرزند، اهل شهر عفرین در کردستان سوریه است. او از سال ۲۰۱۸ زمانی که شهر زادگاهش در سوریه در تهاجم و اشغال ترکیه قرار گرفت، به کردستان عراق پناه برده است.
زینب در بدو ورود به دفتر کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در کردستان عراق مراجعه کرده بود و انتظار داشت در یک کمپ اسکان بگیرد، اما تنها کمکی که از کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل دریافت کرد، گواهی «پناهجویی» برای خود، فرزندان و همسرش بود.
به گفته زینب شرایط محل اقامت کمپ ارائه شده از سوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل به‌قدری نامناسب بود که او نمی‌توانست در آن زندگی کند. با این حال، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل تنها در یکی دو مورد ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار دینار عراقی به خانواده او کمک نقدی کرده است.
زینب به زمانه می‌گوید:
پس از اخذ گواهی سازمان ملل، ما به اداره اقامت اقلیم کردستان برای صدور مجوز اقامت متکی هستیم تا بتوانیم در این کشور زندگی کنیم و اجازه کار داشته باشیم.
زینب در ادامه می‌گوید:
اگرچه خانواده من مقداری کمک نقدی از سازمان ملل دریافت کرده‌اند، اما این کمک‌ها بسیار محدود بوده و انتظارهای ما از سازمان‌های بشردوستانه مانند سازمان ملل را برآورده نمی‌کند.
بر اساس گزارش مرکز هماهنگی بحران مشترک دولت اقلیم کردستان، تا ۱۹ اکتبر ۲۰۲۱ دولت اقلیم کردستان میزبان بیش از ۹۹۶ پناهجو و آواره داخلی و خارحی بوده است. از این تعداد نزدیک به ۲۳۹ هزار نفر، شامل پناهجویان سوریه‌ای هستند. ۳۷ درصد از آوارگان نیز در اردوگاە‌های موقت زندگی می‌کنند.
بر اساس گزارشی کە سازمان جهانی پناهندگان و انجمن جهانی تغذیە بهداشت عمومی در سال ۲۰۲۲ از وضعیت پناهجویان روژآوا، کردستان سوریە در اقلیم کردستان منتشر کردە، ۲۵۷ هزار و ۹۷۴ پناهجوی اهل کردستان سوریە در اقلیم کردستان سکونت دارند. این گزارش می‌افزاید کە ۶۳ درصد آنها در شهر و ۳۷ درصد در کمپ‌های مخصوص پناهجویان زندگی می‌کنند.