امامان جمعه، نیروی انتظامی، وزارت اطلاعات، وزارت ارشاد اسلامی، ستاد امر به معروف و نهی از منکر، بسیجی‌های آتش به اختیار و مجلس شورای اسلامی از ارگان‌ها و نهادهای در ایران محسوب می‌شوند که همواره با موسیقی سرناسازگاری داشته‌اند. برهم‌زدن کنسرت‌ها، لغو اجرا‌ها، ممنوع‌الکاری‌ها و محدودیت‌ها برای نوازندگان و خوانندگان فقط گوشه‌ای از مصائب موزیسین‌های ایرانی است. حال اگر این موسیقی به «خیابان»، جایی که محل تجمع‌های اعتراضی ست، بیاید، مسئولین نظام را بیشتر از پیش نگران می‌کند. علیرغم استقبال زیاد مخاطبان، موسیقی خیابانی در ایران حال خوشی ندارد و به یک معنا سازش را ناکوک کرده‌اند. گزارش پیش‌رو در گفت‌وگو با فعالان موسیقی خیابانی به گوشه‌ای از مشکلات و برخوردهای قهری حکومت با آنها می‌پردازد.
تجربه‌های متفاوت
تعداد زیادی از نوازنده‌های موسیقی خیابانی با برخوردهای سلیقه‌ای، نامتعارف و فراقانونی نهادها و سازمان‌های مختلفی اعم از اماکن، نیروی انتظامی، گشت ارشاد و حتی اشخاص عادی مواجه شده‌اند. نبودِ قوانین مکتوب در زمینۀ موسیقی خیابانی دست ارگان‌ها امنیتی و نظارتی را برای برخورد با فعالان این عرصه باز گذاشته است. به همین دلیل عمدۀ این افراد همواره با هراس به اجرای موسیقی می‌پردازند و تجربه‌های متفاوتی در این زمینه دارند.
«آرمین» یکی از نوازندگان خیابانی، از هشت سالگی موسیقی کار می‌کند. او ویولون می‌نوازد و حالا بعد از ۲۱ سال تمرین و تکرار، نوازندۀ چیره‌دستی شده است. در دانشگاه آهنگسازی خوانده ولی شغلش موسیقی نیست. میگوید در هفته یکی دو روز، آن هم پاره‌وقت همراه گروه سه نفره‌شان در خیابان اجرا می‌کند. از آرمین که هم تجربۀ اجرا روی استیج دارد و هم نوازندگی در خیابان، می‌پرسم برای او فرقی بین این دو مکان وجود دارد؟ در جواب میگوید:
به نظرم خیلی فرق دارد. موسیقی خیابانی برای من بکرتر و تازه‌تر و هیجان‌انگیزتر است. اینکه مستقیماً با مردم ارتباط داری، سروصدای خیابان، قاطی شدن صدای ساز با صدای مردم و صدها چیز دیگر که توصیف‌شدنی نیست، اجرای خیابانی را با اجرای استیج متفاوت می‌کند.
آرمین دربارۀ استقبال و برخورد مردم با این نوع موسیقی میگوید:
برخوردها متفاوت است، ولی مردم عموماً استقبال می‌کنند. بعضی‌ها پول هم پرداخت می‌کنند ولی موانع زیادی بر سر راه‌مان وجود دارد. بعضی وقت‌ها سد معبر شهرداری، نیروی انتظامی و بعضی آدم‌ها که معلوم نیست از کدام ارگان هستند مانع کارمان می‌شوند.
او در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهد و اضافه می‌کند:
تا به حال چند بار بازداشت شدیم. هر بار هم فقط تعهد گرفتند، یا می‌گفتند فلان جا نزنید. برخورد شهرداری بهتر از نیروی انتظامی بوده. البته همه نوازنده‌ها تجربۀ یکسانی ندارند. مثلاً اینکه در چه روزی و کجا بزنی و یا چقدر مردم را دور خودت جمع کنی برخوردها هم متفاوت می‌شود. هرجا ازدحام زیادی باشد احتمال برخورد بیشتری وجود دارد.
https://www.instagram.com/p/BvWws0SB31G/
«الهه» یکی دیگر از نوازندگان خیابانی مشکلات نوازندگان زن را بیشتر از مردان می‌داند. او به رادیو زمانه میگوید:
از پوشش گرفته تا خوانندگی، تا اینکه چه تعداد افراد با هم کار می‌کنند، می‌تواند برایت مشکل ساز شود. من تا به حال تجربه‌های تلخی داشتم. مثلاً یک بار چند نفر آمدند و با خشونت جلو مردم سازهایمان را گرفتند و خودمان را هم بازداشت کردند. خیلی طول کشید تا توانستیم سازها را پس بگیریم. بعد از آن ماجرا هشت نٌه ماه اجرا نداشتم. سرخورده شده بودم. الان وقتی اجرا می‌کنیم، شاید در ده روز، حتی یک روز هم خوانندگی نداشته باشیم. بدبختانه در مملکت ما صدای زن حرام است، حالا اگر این زن توی خیابان بخواند که کارش بدتر هم می‌شود! من خیابان را بیشتر از اجرای سالن دوست دارم. اینجا هرکسی که دلش بخواهد پول می‌دهد، بلیط فروشی نداریم. تماماً مردمی است، از حس و حالش گرفته تا نوع موسیقی. ولی متأسفانه در ایران همیشه جلو کارهایی که مردمی باشند را می‌گیرند.
برخی از فعالان این عرصه برای کسب درآمد به موسیقی خیابانی روی می‌آورند. «شاهین» نوازنده نوجوان تنبک است و همراه پدرش (نوازنده آکوردئون)، اجرای موسیقی در خیابان را شغل اصلی‌اش می‌داند. او به رادیو زمانه میگوید:
پدرم نمی‌تواند کارگری یا کارهای سنگین جسمی انجام دهد، یکی از پاهایش معلول است. همیشه به موسیقی علاقه داشته، آکوردئون را از یکی از دوستان پدربزرگم یاد گرفته. من هم به عشق پدرم دنبال موسیقی رفتم. نه اینکه کلاس خاصی رفته باشم. همینطور گوشی از این‌ور و آن‌ور یاد گرفتم. الان کارکردن در خیابان و زدن موسیقی شغل اصلی ماست. اگر بگویم درآمد بالایی دارد دروغ گفتم، ولی از هیچی بهتر است. به خصوص که پدرم جز این کار نمی‌تواند کار دیگری انجام دهد.
شاهین در ادامه دربارۀ مزاحمت نهادهای دولتی میگوید:
تا دلتان بخواهد مشکل و مزاحم داریم. مثلاً روزهای اربعین و شهادت و … نمی‌توانیم اجرا کنیم، فوراً سر می‌رسند. در بعضی جاها هم اجازه اجرا نداریم، مثلاً نزدیک ساختمان‌های اداری. از طرف دیگر هر آهنگی را اجازه نداریم بزنیم. یا اگر بیننده‌ها با آهنگ‌های ما برقصند حتماً اگر آن لحظه هم یکی سر نرسد و مزاحم نشود، فردا پس فردایش بهمان هشدار می‌دهند. من و پدرم به شهرهای مختلفی می‌رویم. بعضی جاها کمتر گیر می‌دهند، ولی کلاً همیشه باید مواظب باشی. فرقی نمی‌کند برای کسب درآمد بزنی یا برای شهرت، باید همیشه حواست جمع باشه.
https://www.instagram.com/p/BvEVqZnH_n1/
از «مهرداد» درمورد قوانین کسب مجوز برای اجرای خیابانی می‌پرسم. او که با گروه‌های مختلفی همکاری داشته به رادیو زمانه میگوید:
هیچ قانون مشخصی وجود ندارد. می‌گویند باید مجوز داشته باشید تا اجرا کنید، می‌گویم خب کجا مجوز بگیریم؟ جواب سر راستی ندارند همه چیز در ابهام و نامشخص است. سال‌هاست می‌گویند قوانین برای موسیقی خیابانی تدوین می‌کنند ولی خبری نیست. البته با این وضعیت چه بهتر که قانونی وجود نداشته باشد. چون دقیقاً مثل مجوز کنسرت‌ها می‌شود. یعنی شعر، نوازندگان، نوع موسیقی و… همه می‌روند زیر نظارت سازمان یا ادارۀ خاصی، بعد خیلی راحت مجوز اجرا نمی‌دهند. بارها شده که مجوز کنسرت بعد از هفت هشت ماه دوندگی یا صادر نشده یا دقیقاً در شب برگزاری لغو شد. اگر ما در کشوری زندگی می‌کردیم که تبعیض وجود نداشت و قوانین‌اش به نفع شهروندان بود، هیچ اشکالی نداشت که موسیقی خیابانی هم با مجوز انجام شود. ولی در ایران از این خبرها نیست. با قانون و الزام به گرفتن مجوز، موسیقی خیابانی را محدودتر می‌کنند. الان اگر بعضی از بچه‌ها را بازداشت می‌کنند و بعد چند روز آزاد می‌شوند به خاطر این است که قانونی برای محکوم کردنشان تعریف نشده، اگر قانونی وجود داشت مطمئن باشید به این راحتی آزاد نمی‌شدند. البته نبود قانون هم مشکلاتی زیادی دارد، ولی صحبت من دربارۀ کشوری است که قانون بدون رعایت حق شهروندی و با تبعیض بالا نوشته و اجرا می‌شود. کسی با قانونی که به نفع مردم باشد مشکلی ندارد.
جرم‌انگاری موسیقی خیابانی
قانون و چهارچوب خاصی برای موسیقی خیابانی در ایران وجود ندارد. مرداد ۱۳۹۷ کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، وزارت ارشاد اسلامی، شهرداری تهران، وزارت اطلاعات و ناجا جهت ضروت دریافت مجوز برای موسیقی خیابانی تشکیل جلسه دادند، اما تا امروز طرحی در این زمینه تصویب نشده است. با بررسی اخبار و اظهارنظرهای این نشست این نتیجه حاصل می‌شود که طرح قانونی برای موسیقی خیابانی بیشتر از آنکه زمینه‌ای برای حل مشکلات و چالش‌های این حوزه باشد، درصدد تنگ‌ترکردن عرصه بر فعالان آن است.
در همین رابطه، سیدصادق طباطبایی‌نژاد نماینده مجلس در همان سال به خبرگزاری ملت گفته بود:
در یک گزارش ارسالی به کمیسیون فرهنگی مجلس اشاره شده بود که برخی از جلوه‌های جدید موسیقی خیابانی مشمول مسائل و پیامدهایی است. بنابراین باید راهکارهای مناسب برای ساماندهی آنها اتخاذ شوند.
بنا به گفته‌های نمایندگان کمیسیون فرهنگی وقت، گزارش ارسالی به مجلس شورای اسلامی از سوی «وزارت اطلاعات» تدوین و تنظیم شده بود. احسان قاضی‌زاده هاشمی، دیگر نماینده مجلس ضمن «هشدار» وزارت اطلاعات نسبت به فراگیر شدن پدیده موسیقی خیابانی در تهران به روزنامه ایران گفته بود:
بر اساس این گزارش، وزارت اطلاعات پیشنهاد داده بود تا ترتیبی برای ساماندهی و کنترل این پدیده اتخاذ شود.
همچنین یکی دیگر از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس در گفت‌وگو با این روزنامه تأیید کرده، وزارت اطلاعات در گزارش یاد شده بابت مجموعه‌ای از موضوع‌ها، از جمله «رقص، رفتارهای خارج از عرف، و رفتارهای ضدامنیتی» توسط گروه‌های موسیقی خیابانی ابراز نگرانی کرده است.
https://www.instagram.com/p/BvEU6mSn4CD/
در همین زمینه، رمضانعلی معتمدی، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اصفهان ضمن «غیرقانونی خواندن اجرای موسیقی خیابانی»، در سال ۱۴۰۰ به خبرنگار مهر گفته:
اگر بخواهیم بدون تصویب قانون و ساماندهی شده، اجرای موسیقی خیابانی را داشته باشیم در هر کوچه و خیابانی امکان این امر برای همه فراهم می‌شود و از این رو برای نظارت آن دچار مشکل خواهیم شد.
علیرغم نبود قانونی مشخص و مدون در این‌باره، اعضای گروه‌های موسیقی خیابانی به بهانه‌های مختلف با هشدارها و تهدیدهای امنیتی روبرو می‌شوند. پیرو رفتارهای سلیقه‌ای و فراقانونی، خرداد ۱۳۹۷، صفحه‌های تعدادی از خوانندگان و نوازندگان خیابانی با «دستور مقام قضایی» جمهوری اسلامی در شبکه اجتماعی اینستاگرام مسدود شد. دلیل مسدود شدن این صفحه‌ها، «انتشار محتوای مجرمانه» عنوان شد و «عوامل دخیل در جرایم موضوع پرونده» هم تحت تعقیب قضایی قرار گرفتند. همچنین سال ۹۹ ستاد امر به معروف و نهی از منکر استان ایلام در بیانیه‌ای ضمن «محکوم کردن نوازندگی زنان» و هنجارشکن خواندن موسیقی خیابانی، خواستار بازداشت این افراد شد. بعد از انتشار این بیانیه، اعضای یک گروه موسیقی در ایلام که یکی از نوازندگانش نیز دختر جوانی بود بازداشت شدند. در همین رابطه، روح‌الله گراوندی، فرمانده انتظامی دزفول-خوزستان، در شهریور ۱۴۰۱ از «احضار و تشکیل پرونده برای مشارکت‌کنندگان در یک موزیک ویدئو» خبر داد. روح‌الله گراوندی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا اظهار داشته بود که اعضای این گروه را «کمتر از ۲۴ ساعت شناسایی و احضار» کرده‌اند. همچنین این فرمانده انتظامی، دزفول را «شهر دارالمومنین» خوانده و گفته «اجازه نمی‌دهیم وجهه شهرستان و آبروی دزفول مخدوش شود.»
https://www.instagram.com/p/BvEUKNQnfBJ/
یک کنشگر فرهنگی دربارۀ برخوردهای قهرآمیز با نوازندگان موسیقی خیابانی در ایران به رادیو زمانه میگوید:
موسیقی یا هر چیزی که مردم را دور هم جمع کند یا توجه مردم را به‌خودش جلب کند، از سوی مسئولان و نهادهای سیاسی و امنیتی جمهوری اسلامی یک تهدید محسوب می‌شود. آنها به خوبی می‌دانند مردم سال‌هاست از رفتار و عملکرد نظام رضایت ندارند، معترض هستند. به همین دلیل هرجایی که چهار نفر باهم جمع شوند حس می‌کند توطئه‌ای در کار است. از طرف دیگر، موسیقی خیابانی به درجات بالایی از ایدئولوژی تبلیغی نظام پیروی نمی‌کند. پرده‌ای بین فعالان این عرصه و مردم وجود ندارد، شعرها و قطعات عموماً به درخواست مردم اجرا می‌شوند، شنونده‌ها راحت‌تر و بدون محدودیتی که مثلاً در سالن کنسرت وجود دارد با این موسیقی همراهی می‌کنند، یا تشکیل گروه نیازی به مجوز از مرجع قضایی ندارد، بنابراین نوازندگان و خوانندگان فارغ از جنسیت و احکام مذهبی نظام دور هم جمع می‌شوند. حتی مانعی برای حضور زن و مرد در کنار هم وجود ندارد. خودِ فعالان این عرصه هم در چهارچوب قوانین و احکام ایدئولوژیک و تبلیغی نظام نمی‌گنجند، همین‌ها باعث می‌شود حکومت نگاه مثبتی به موسیقی خیابانی نداشته باشد و برخوردهای قهرآمیزی با این جوانان که بدون شک تعدادی از آنها برای کسب درآمد به این فعالیت روی آورده‌اند داشته باشد.» به‌رغم فشارها و تهدیدها، نوازندگانی موسیقی خیابانی در ایران راهشان را ادامه می‌دهند. و اگرچه برخوردهای سلیقه‌ای و نامتعارف عرصه را بر فعالان این عرصه تنگ کرده است اما در سال‌های اخیر از استقبال مخاطبان بی‌شماری برخوردار بودند؛ به قول یکی از نوازندگان «موسیقی خیابانی به خیابان‌های که جز مرثیه و شعار چیزی ندیده‌اند، سیما و جلوه دیگری می‌بخشند.»