دوشنبه دوم مرداد در استانداری گلستان، جلسه تدوین «سند ائتلافی احیای جزیره آشوراده» با امضای این سند پایان یافت تا برابر خواسته ابراهیم رئیسی، عضو هیات مرگ در دهه شصت و رئیس‌جمهور ایران که در اسفند ۱۴۰۰ در آشوراده گفته بود «تا کی باید معطل بمانیم و در پیچ و خم دستگاه‌های اداری این نعمت الهی راکد و بلااستفاده بماند. باید هرچه سریع‌تر روی زمین شاهد اتفاقات اجرایی باشیم»، این جزیره بالاخره به روی آرزوهای سرمایه‌گذاران نزدیک به نظام باز بشود و آن‌ها بتوانند «تنها جزیره ایرانی دریای خزر» را به صلاح خود تغییر دهند.
این نخستین مرتبه نیست که دولتی در جمهوری اسلامی تلاش می‌کند تا این جزیره را به یک قطب درآمدزایی تبدیل کند، آن هم برای منطقه‌ای که مهم‌ترین نشان‌های حفاظت محیط‌زیست را خورده است. آشوراده از ۱۳۴۸ به‌عنوان «منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات‌وحش» در سازمان محیط‌زیست ایران ثبت شده است. در کنوانسیون جهانی رامسر برای تالاب‌ها در ۱۳۴۹، تالاب میانکاله که به نام «خلیج گرگان» هم شناخته می‌شود، ثبت جهانی شد.
میانکاله در ۱۳۵۵ در فهرست «ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو» نیز ثبت جهانی شد. در دهه‌های اخیر، خلیج گرگان و شبه‌جزیره میانکاله، از فروپاشی اقلیمی رنج می‌برد. عمده آب دریای خزر از رودخانه اولگا در روسیه می‌آید و عمده این آب حالا پیش از رسیدن به خزر، توسط آدمی مصرف می‌شود. کاهش آب خزر، همراه با افزایش دمای ناشی از گرمایش زمین، به تبخیر گسترده آب در خلیج گرگان منجر شده است و این خلیج در میان نام‌هایی است که دوستداران محیط‌زیست نگران از نابودی‌اش هستند. همزمان، حق آبه طبیعت این منطقه عمدتا پیش از رسیدن به این خلیج نصیب شهرها، روستاها، کشاورزی و دامداری و صنایع می‌شود.
از محمد خاتمی تا ابراهیم رئیسی: تلاش‌ها برای نادیده گرفتن زیست‌بوم آشوراده
در ۱۳۷۶، بنیاد علوی وابسته به بنیاد مستضعفان، سند این جزیره را به نام خود ثبت کرد. سپس این بنیاد سراغ واگذاری آشوراده به بخش خصوصی رفت و در آخرین جلسه هیأت دولت محمد خاتمی، ۳۸۰ هکتار از بخش جزیره آشوراده به شرکت خصوصی «مناطق گردشگری جهان» واگذار شد.
محمود احمدی‌نژاد این واگذاری را باطل کرد چون این منطقه، پناهگاه ثبت شده حیات‌وحش اعلام شده است اما درنهایت دوباره در پایان دوران ریاست‌جمهوری او، امتیاز سرمایه‌گذاری در آشوراده به «شرکت لبنی صباح ابراهیمی» واگذار کرد. دولت حسن روحانی هم به دنبال واگذاری آشوراده به بخش خصوصی بود اما ناکام ماند.
پیشنهادهای مختلفی برای گردشگری در آشوراده ارائه شده است که از ساخت هتل، مرکز تجاری و بازار شروع می‌شود و به باغ پرندگان، موزه، جاده و زمین گلف و تنیس ختم می‌شود.
در جلسه این هفته استانداری گلستان، نام پروژه تازه «طبیعت‌گردی جزیره آشوراده منطبق با معیارهای محیط زیستی در محدود ۲۲ هکتاری» معرفی شده است. کمیته طبیعت‌گردی استان گلستان همزمان اعلام کرد:
در بخش نخست که شامل ۲۲ هکتار داخل جزیره آشوراده می‌شود، سازه‌ها به‌صورت سبک و با کاربری تفریحی، پذیرایی، فضای سبز، برپایی غرفه صنایع‌دستی و گردشگری و ارائه خدمات عمومی در نظر گرفته خواهد شد. همچنین بخش دوم این طرح به‌عنوان پروژه پشتیبان در «بندر ترکمن» نیز به سازه‌های سنگین همانند کاربری‌های اقامتی شامل هتل، مجتمع‌های اقامتی و سایر کاربردهایی که نیاز به سازه سنگین دارد، اختصاص می‌یابد.
گفته می‌شود این همان طرحی است که در ۱۳۹۶ به تصویب سازمان محیط زیست و شورای عالی معماری و شهرسازی رسیده است.
فعلا اقامت شبانه محدود به سازه‌های متروک موجود شده است. مقامات حاضر در این جلسه، از جمله حسن اکبری، معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران تاکید بر این کردند که «امروز شاهد تصویب طرحی در این جزیره منطبق با معیارها و اصول محیط زیست هستیم».
در فاصله‌ای نه چندان دورتر، پروژه «پتروشیمی میانکاله» زمین مورد نظر خود را حصارکشی کرده است. به‌رغم اینکه مجوز سازمان محیط‌زیست را ندارد و به قول علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست ایران «پروژه‌ای به نام میانکاله وجود ندارد». او البته شبیه به همین را در افتتاح سد چمشیر نیز در مورد پتروشیمی میانکاله گفت هر چند پیش‌تر آبگیری سد چمشیر را هم رد کرده بود و مخالف آن پروژه بود اما در آخرین هفته تیر ماه او در کنار ابراهیم رئیسی ایستاد تا این سد را افتتاح کند.
به‌دنبال خبر تصویب طرح گردشگری آشوراده، سازمان میراث فرهنگی هم اعلام کرد «آماده راه‌اندازی موزه ماهیان خاویاری» در این جزیره است.
از محیط زیست و تاریخ آشوراده چه می‌دانیم
آشوراده در انتهای شبه‌جزیره میانکاله در محدوده خلیج گرگان قرار دارد. پیش‌تر سه جزیره در این منطقه وجود داشت و نزدیک به یک هزار نفر در بزرگ‌ترین آنان زندگی می‌کرد اما در دهه ۱۳۷۰ با بالا آمدن آب دریای خزر، دو جزیره به زیر آب رفت و ساکنان محلی نیز به دیگر نقاط ایران مهاجرت کردند.
این جزیره در نزدیکی بندر ترکمن، منطقه‌ای سنی‌نشین و محروم در استان گلستان قرار دارد. بسته به اینکه وضعیت آب دریا چگونه باشد، آشوراده به شکل جزیره یا شبه‌جزیره در نقشه‌های ماهواره‌ای دیده می‌شود. به شکل میانگین، ۴۰ درصد خاویار ایران در محدوده آشوراده صید یا پرورش داده می‌شود.
مرز آشوراده و میانکاله، کانال خزینی است که دوران قاجار و اشغال این منطقه توسط روس‌ها به‌دست آدمی خلق شده است و این جزیره تا فوریه ۱۹۲۱ در دست روس‌ها بود. سپس «قلعه روس‌ها» در زمان رضا شاه به پاسگاه پلیس تبدیل شد.
منطقه‌ای که آشوراده در آن قرار داد ثبت ملی و جهانی شده، چون میزبان میلیون‌ها پرنده مهاجر از جمله فلامینگو است. از جمله انگشت‌شمار اقامتگاه‌های فوک بومی خزر است. این جزیره حیات‌وحش و گیاهان بومی خود را دارد و همچنین محل زندگانی اسب‌های وحشی است. اسب‌هایی که والدین ابتدایی آن‌ها اسب‌های کشاورزانی بودند که پس از کهنسالی، آن‌ها را در این جزیره رها کردند.
این جزیره در حدود یک قرن پیش، محل زندگی ببر مازندران بود، گونه‌ای که دیگر منقرض شده است. در کنار آثار بازمانده از زمان روس‌ها، بازمانده دژ صفوی را هم در این جزیره می‌توان یافت. از زمان صفوی تا قاجار، این منطقه جزو شکارگاه‌های سلطنتی بوده است.
در دهه ۱۳۳۰ آشوراده برای گسترش شیلات استفاده شد و مردمی که در آنجا ساکن بودند، عمدتا برای کار شیلات به این منطقه مهاجرت کرده بودند. امروزه فعالیت شیلات در این جزیره ادامه دارد از جمله شش «مرکز پرورش ماهیان خاویاری» با «ظرفیت اسمی تولید سالانه ۱۸۰ تن خاویار» دارد که عمدتا صادر می‌شوند.
دست تغییر اقلیم و فعالیت‌های صنعتی بر خلیج گرگان و سواحل آن
در ۱۴۰۱، اعلام شد «۳۰۰ هزار سفر دریایی از بندر ترکمن به خلیج گرگان» انجام می‌شود. رقمی که با گسترش گردشگری، افزایشی فزاینده خواهد یافت اما آیا این منطقه توان افزایش گردشگری را دارد؟ خلیج گرگان در وضعیت امتداد خشکسالی است و از سطح آب آن گسترده کاسته شده است.
طرح لایروبی خلیج گرگان با وسعت ۱۲۰ هزار هکتار به‌دست قرارگاه خاتم‌الانبیا سپاه پاسداران، یکی از آسیب‌های محیط زیستی این منطقه است. در نزدیکی آشوراده، در حدود ۱۰۰ هکتار گل و خاک لایروبی بر روی هم تلنبار شده‌اند و زیر نور خورشید بتدریج به یک مرکز تولید ریزگرد تبدیل می‌شوند. لایروبی خلیج گرگان تاکنون ۸۶ درصد پیشرفت داشته است.
البته ایرنا در فروردین امسال نوشت که یکی از ثمرات لایروبی خلیج گرگان، «مشاهده فوک خزری پس از پنج سال» در این منطقه است. دی ماه ۱۴۰۱ هم ایرنا نوشته بود با «رویش بوته شورپسند سالیکورنیا در سواحل خلیج گرگان» نگرانی‌ها نسبت به تولید ریزگرد در این منطقه پایان یافته است.
تبدیل دشت و جنگل به بیابان، محدود به آشوراده نیست. از گلستان تا مازندران، فعالان محیط زیست و پژوهشگران از تغییر شیوه بارندگی، افزایش مصرف آب از منابع موجود آب شیرین و گسترش گردشگری و ویلاسازی خبر می‌دهند. درنهایت، تمامی این‌ها به یک هشدار ختم می‌شود: این منطقه که هزاران سال جنگلی و سرسبز بود می‌تواند به گستره‌ای از بیابان بدل شود و از گوشه و کنار آن طوفان‌های ریزگرد بلند شود.
کشاورزی هم دست بر آب شیرین محدود آشوراده گذاشته است. اگر حق آبه طبیعت واگذار نشود، این منطقه خشک‌تر خواهد شد. عمده زمین‌های نزدیک به آشوراده، شالیزارهای کشت برنج هستند که آب فراوانی طلب می‌کنند.
اینجا دوباره نام «پتروشیمی میانکاله» مطرح می‌شود. اگر این پتروشیمی سرانجام ساخته شود، می‌تواند از کیفیت آب منطقه بکاهد. همان‌طور که هم‌اکنون گرانی نسبت به فاضلاب‌های شهری و روستایی، صنعتی، کشاورزی و دامداری در میان است که راهی خلیج گرگان و دریای خزر می‌شوند.
شکار و صید غیرمجاز و مجاز هم آشوراده را تهدید می‌کند. خبرهایی مانند «هجوم ۱۶۰ قایق شکارچی به آشوراده»، «قتل عام پرندگان مهاجر در آشوراده» یا «ده روز حمله گسترده شکارچیان، در آشوراده چه خبر بوده است؟» مشت نمونه خروار تیترهای خبر شکار و صید غیرمجاز در آشوراده است.
آشوراده از معدود زیست‌بوم‌های همچنان لبریز حیات‌وحش ایران است. این سوال همچنان باقی است، با سابقه بد جمهوری اسلامی در حفاظت از محیط زیست ایران، چه از این بهشت گرگان باقی خواهد ماند.