روز جمعه ۲۱ ژوئیه/ ۳۰ تیرماه موشک‌های کروز روسیه برای چهارمین روز متوالی انبارهای غلات اوکراین را در اودسا منفجر کردند و بیش از ۱۲۰ تن محموله صادراتی غلات، کنجاله و دانه‌های روغنی را نابود کردند. هم‌زمان ناوگان کشتی‌های جنگی روسیه در دریای سیاه، محموله‌های بارگیری‌شده در کشتی‌ها را توقیف کردند.
اوله کیپر، رئیس اداره نظامی منطقه‌ای اودسا، روز جمعه در پستی تلگرامی نوشت، این حملات با موشک‌های کروزی صورت گرفت که از دریای سیاه شلیک شده بود.
روسیه در روزهای گذشته و پس از خروج مسکو از قرارداد صادرات غلاتی که با میانجیگری سازمان ملل و ترکیه به دست آمد حملاتش را به محموله‌های صادراتی غلات به شکل بی‌وقفه‌ای ادامه داده است. بندر اودسا در کرانه دریای سیاه به عنوان یکی از مهم‌ترین گلوگاه‌های صادرات غلات هدف موشک‌های کروز قرار گرفته است.
هم‌زمان سازمان ملل هشدار داد که میلیون‌ها نفر در کشورهای فقیر در سراسر جهان در معرض خطر گرسنگی یا حتی گرسنگی منجر به مرگ در نتیجه از دست رفتن قرارداد صادرات غلات هستند.
مارتین گریفیتس، مسئول کمک‌های سازمان ملل متحد به شورای امنیت گفت: «بعضی گرسنه می‌مانند، برخی گرسنگی تا سرحد مرگ را تجربه خواهند کرد و بسیاری ممکن است در نتیجه این تصمیم‌ها بمیرند».
ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین هم گفت که با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه که در جولای گذشته به میانجیگری توافق صادرات با روسیه کمک کرد، گفت‌وگو کرده است.
زلنسکی روز جمعه در کانال تلگرامی خود نوشت: «ما تلاش‌ها را برای احیای ابتکار صادرات غلات از دریای سیاه افزایش داده‌ایم و این برای ما یک اولویت قطعی است.»
زلنسکی روسیه را متهم کرد که مردم جهان را به آستانه یک بحران جهانی غذایی سوق داده است که به گفته او می‌تواند بر زندگی ۴۰۰ میلیون نفر در آفریقا و آسیا تأثیر بگذارد.
مسکو مدعی شد که موشک‌هایی که اودسا را هدف قرار داده‌اند، پاسخی است به حمله مرگبار اوکراینی‌ها در روز دوشنبه به پل استراتژیکی که شبه‌جزیره کریمه را به سرزمین اصلی روسیه متصل می‌کند.
در بحبوحه تشدید تنش‌های روسیه و اوکراین در دریای سیاه، هر دو طرف هشدار داده‌اند که کشتی‌هایی را که به بنادر یکدیگر سفر می‌کنند به عنوان اهداف نظامی احتمالی تلقی خواهند کرد.
وزارت امور خارجه روسیه اعلام کرد که تمام کشتی‌ها به مقصد اوکراین را حامل سلاح فرض می‌کند و با کشور مبدأ به‌عنوان شریک اوکراین در جنگ با روسیه برخورد می‌کند.
سرگئی ورشینین، معاون وزیر امور خارجه روسیه گفت: «نیروی دریایی روسیه قبل از اقدام بیشتر، کشتی‌ها را بازرسی می‌کند تا مطمئن شود که محموله نظامی حمل نمی‌کنند.»
سازمان ملل هشدار داد که فروپاشی قرارداد غلات می‌تواند کشورهای فقیر جهان را در آستانه قحطی قرار دهد.
موسسه مطالعات جنگ، یک اندیشکده مستقر در واشنگتن، در آخرین گزارش خود نوشت که حملات اخیر علیه زیرساخت‌های بندری و غلات اوکراین و افزایش توقیف کشتی‌ها در دریای سیاه «احتمالاً بخشی از تلاش کرملین با استفاده از اهرم خروج از ابتکار غلات دریای سیاه و دریافت امتیازات گسترده از غرب است».
روسیه گفته است که بدون آنکه شرایط بهتری برای فروش مواد غذایی و کود در دست نداشته باشد، دوباره وارد معامله غلات نخواهد شد و این امر باعث شده است تا رهبران غربی، مسکو را به تلاش برای دور زدن تحریم‌های اقتصادی غیر مرتبط با صادرات غلات متهم کنند. در حال حاضر صادرات مواد غذایی از روسیه در فهرست معافیت‌های تحریمی است.
اما قرارداد صادرات غلات از اوکراین چه کمکی به مردم جهان کرد؟ چه کشورهایی نفع بیشتری بردند و چقدر به کشورهای فقیر کمک کرد که بحران غذایی را دست‌کم برای مدتی و به شکل محدود کنترل کنند؟
ابتکاری که چند بار تمدید شد
روسیه پس از تعلیق ابتکار صادرات غلات از دریای سیاه، که خروج ایمن غلات و کود از اوکراین به سایر نقاط جهان را امکان‌پذیر می‌کرد، به استفاده از گرسنگی جهان به عنوان سلاح متهم شده است.
گفته می‌شود وضع کنونی بیش از همه برای آفریقا نگران‌کننده است. البته طرف روسی چنین نظری ندارد و به استناد آمار رسمی سازمان ملل به عنوان میانجی این ابتکار مدعی است که گرسنگان و فقرای جهان کمترین بهره را از این صادرات برده‌اند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه در پایان ماه ژوئیه در سن‌پترزبورگ با سران کشورهای آفریقایی رو در رو خواهد شد. احتمالاً او در این دیدار از برنامه مستقیم روسیه برای رساندن غلات به آفریقا سخن خواهد گفت.
اما فعلاً و پس از اینکه روسیه اعلام کرد قرارداد صادرات غلات اوکراین از دریای سیاه را تمدید نمی‌کند، قیمت گندم ۳ درصد افزایش یافته است.
ابتکار صادرات غلات اوکراین در ۲۲ ژوئیه سال گذشته در استانبول و با میانجیگری ترکیه و سازمان ملل متحد امضا شد. قراردادی که ابتدا ۱۲۰ روزه بود و امکان تمدید داشت. اولین دوره تمدید این قرارداد هم در نوامبر سال گذشته صورت گرفت.
دوره ۱۲۰ روزه دوم هم در مارس به پایان رسید و بار دیگر تمدید شد.
با این حال، در دوره سوم تمدید این قرارداد ادعاهای روسیه مبنی بر اینکه این توافق به طور عادلانه انجام نشده است، شدت گرفت. روسیه می‌گوید سهم عادلانه‌ای از این غلات به کشورهای آفریقایی نرسیده است. کشورهایی که بیش از دیگر نقاط جهان به این غلات و محموله‌های صادراتی نیاز دارند. روسیه می‌گوید ابتکار صادرات غلات از دریای سیاه اساساً قرار بود بحران گرسنگی در کشورهای فقیر را تسکین دهد و نه اینکه شکم کشورهای ثروتمند را بزرگ‌تر کند. روسیه می‌گفت که تنها ۳ درصد از کل صادرات از اوکراین به مناطق بحرانی آفریقا رسیده است و به همین دلیل اگر تغییری صورت نگیرد از این ابتکار خارج خواهد شد.
پس از آنکه طرف غربی و سازمان ملل با این تهدید روسیه روبه‌رو شدند یک قرارداد جدید منعقد شد، اما به مدت ۶۰ روز. قراردادی برای تغییر در مقاصد صادراتی غلات مطابق نیاز کشورهای فقیر و البته تسهیل صادرات مواد غذایی و غلات از روسیه. پس از آن، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه تهدید کرد که در صورت برآورده نشدن خواسته‌هایش، قرارداد را تمدید نخواهد کرد. او گفت که به طور مستقیم غلات و کود را به کشورهای آفریقایی عرضه خواهد کرد.
قرارداد سوم در ماه مه منقضی شد و پوتین داوطلبانه آن را ۶۰ روز دیگر تمدید کرد. دوشنبه گذشته این ۶۰ روز هم به پایان رسید و روسیه گفت که دیگر دوره این ابتکار به سر رسیده است.
روسیه به غیر از هشدارهای قبلی خود مبنی بر اینکه طرف ابتکار عمل نخواهد بود، به گفتگوها درباره تمدید مجدد آن پاسخ نداده است.
چه چیزی تاکنون صادر شده است؟
تا ژوئیه ۲۰۲۳، تقریباً ۳۳ میلیون تن غلات و سایر مواد غذایی از طریق ابتکار غلات دریای سیاه صادر شده است.
بیش از نیمی از محموله‌ها ذرت بود؛ غله‌ای که بیشترین آسیب را از انسداد مسیرهای صادراتی انبارهای غله اوکراین در آغاز جنگ متحمل شد. این محصول باید به سرعت جابجا می‌شد تا فضای خالی برای گندم حاصل از برداشت تابستان ایجاد شود.
از ۳۳ میلیون تن محموله‌های صادر‌شده در ابتکار دریای سیاه، ذرت سهم ۵۱ درصدی، گندم سهم ۲۷ درصدی، کنجاله و روغن آفتابگردان سهم ۱۱ درصدی و بقیه محصولات و از جمله کود و آمونیاک سهم ۱۰ درصدی داشته‌اند.
غلات اوکراین سر از کجا درآورد؟
شورای اروپا بر اساس آمار رسمی‌اش می‌گوید ۶۵ درصد از گندم صادراتی از طریق ابتکار غلات دریای سیاه به کشورهای در حال توسعه رسیده است و ذرت هم تقریباً به طور مساوی به کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه صادر شد.
البته نکته مهم در این آمار آن است که چین هم به عنوان یکی از واردکنندگان بزرگ محموله‌های اوکراینی، کشور در حال توسعه فرض شده است.
با همان فرضی که چین را کشور در حال توسعه می‌داند، برای ذرت، نسبت تقریباً برابر بود: ۵۱ درصد به کشورهای در حال توسعه و ۴۹ درصد به کشورهای توسعه یافته صادر شد.
بر اساس آمار رسمی سازمان ملل، چین به تنهایی ۸ میلیون تن از صادرات اوکراین از طریق این ابتکار را جذب کرده است. اسپانیا ۶ میلیون تن و ترکیه هم ۳,۲ میلیون تن دریافت کرده‌اند. هلند، دیگر کشور ثروتمند غربی ۲ میلیون تن از صادرات اوکراین را دریافت کرده است. ایتالیا بیش از ۲ میلیون تن و پرتغال حدود ۸۰۰ هزار تن دریافت کرده است. کشورهای اروپایی که خود صادرکننده غله به جهان هستند عمدتاً دانه‌های روغنی و ذرت از اوکراین وارد کرده‌اند.
همین چند کشور که سطح رفاه بالا یا متوسط رو به بالایی دارند و با بحران گرسنگی هم دست‌وپنجه نرم نمی‌کنند به تنهایی ۲۲ میلیون تن از ۳۳ میلیون تن محموله‌های صادراتی اوکراین از طریق دریای سیاه را جذب کرده‌اند.
حتی ایران که پهپادهای شاهدش هر روز بر فراز آسمان شهرهای اوکراین همچون سفیر مرگ در چرخش است حدود ۱۲۷ هزار تن از غلات صادراتی اوکراین را دریافت کرده است.
هم‌زمان برنامه جهانی غذای سازمان ملل، بزرگ‌ترین سازمان بشردوستانه در جهان نیز مقادیری گندم را از بنادر دریای سیاه حمل می‌کرد. این نهاد می‌گوید که در یک سال گذشته، ۸۰ درصد از ذخایر غلات خود را از اوکراین خریداری کرده بود، در حالی که قبل از جنگ سهم اوکراین در تأمین غلات برنامه جهانی غذا ۵۰ درصد بود. در طول اجرای این طرح، بیش از ۷۲۵ هزار تن گندم از بنادر اوکراین به اتیوپی، یمن، افغانستان، سودان، سومالی، کنیا و جیبوتی رفت.
قیمت مواد غذایی به دلیل جنگ چگونه تغییر کرده است؟
حمله روسیه به اوکراین باعث افزایش قابل توجه قیمت مواد غذایی در بازارهای جهانی شده است. قیمت غلات به ویژه افزایش شدیدی یافته است.
هر دو مسیر صادرات زمینی و دریایی غلات از اوکراین که یکی را مسیر همبستگی اروپایی و دیگری ابتکار دریای سیاه می‌نامند به طور قابل‌توجهی به کاهش قیمت‌ها کمک کرده‌اند.
نمودار خطی نشان می‌دهد که چگونه قیمت گندم و ذرت بین ژانویه ۲۰۲۱ و آوریل ۲۰۲۳ تغییر کرد. قیمت هر دو نوع از این غلات در حدود تاریخ حمله روسیه به اوکراین به طور قابل‌توجهی افزایش یافت و تا مه ۲۰۲۲ بالا ماند. در پایان ماه مه، خطوط همبستگی ایجاد شد و از آن نقطه قیمت‌ها شروع به کاهش کرد.
ابتکار غلات دریای سیاه در ماه ژوئیه راه‌اندازی شد. قیمت‌ها در سپتامبر و اکتبر ۲۰۲۲ اندکی شروع به افزایش کردند، اما در نوامبر و دسامبر ۲۰۲۲ دوباره کاهش یافتند. از آن زمان قیمت‌ها به‌تدریج و با نوساناتی به کاهش ادامه دادند.
چرا ابتکار عمل برای آفریقا مهم است؟
قبل از حمله روسیه به اوکراین، این کشور سالیانه حدود ۶٫۲۶ میلیون تن گندم به آفریقا صادر می‌کرد.
این حجم از صادرات اوکراین، ۱۲ درصد از نیاز آفریقا به گندم را تأمین می‌کرد.
با آغاز جنگ در اوکراین، کشورهای آفریقایی دسترسی به منابع کشاورزی اوکراین را از دست دادند تا اینکه توافق صادرات غلات اوکراین از دریای سیاه در سال گذشته به دست آمد. هر چند آفریقا مقدار کمی گندم و ذرت از اوکراین دریافت کرده است ولی همچنان موضوع کودهای شیمیایی به‌ویژه در فصل کشت حیاتی است. به جز این، مناطقی از آفریقا که تأمین غذایشان به کمک‌های بین‌المللی وابسته است به صورت غیرمستقیم تحت تأثیر بحران کنونی هستند. کمبود عرضه قیمت‌ها را احتمالاً صعودی خواهد کرد و این سبب خواهد شد تا دامنه بحران در آفریقا هم گسترده‌تر شود.
سازمان ملل می‌گوید بدون گندم اوکراین، مردم بیشتری در آفریقا گرسنه خواهند ماند؛ عمدتاً در مناطق بحرانی که در حال حاضر کمبود شدید منابع غذایی وجود دارد و میلیون‌ها نفر به کمک‌های غذایی جهانی متکی هستند.
شورای اروپا در گزارش رسمی‌اش نوشته است که هزینه بالای تأمین غلات و افزایش قیمت‌های جهانی، نهادهای امدادرسان مانند برنامه جهانی غذا (WFP) را مجبور خواهد کرد که فعالیت‌های خود را در مناطق بحرانی مانند سومالی و اتیوپی کاهش دهند.
در اقتصادهای آفریقایی با عملکرد بهتر، کمبود گندم به معنای افزایش قیمت مواد غذایی است و افراد بیشتری را به سمت فقر سوق می‌دهد.
شورای اروپا در تحلیلی که درباره نقش صادرات غلات اوکراین در آفریقا و جهان نوشته به این نکته اشاره کرده است که در مناطق فقیرتر آفریقا، اگر مردم گرسنه بمانند و دست به شورش بزنند، می‌تواند به بی‌ثباتی سیاسی و البته متوسل شدن دولت‌های عمدتاً سرکوبگر به کشتار معترضان یا برخوردهای خشونت‌آمیز منجر شود.
خروج روسیه از ابتکار صادرات غلات بلافاصله در بازار شوک قیمتی ایجاد کرده است. بر اساس گزارش‌ها، قیمت گندم، ذرت و سویا افزایش یافته است. گندم، یکی از مواد اصلی در بسیاری از کشورهای آفریقایی، ۳ درصد گرانتر شد.
اما فقط موضوع غلات و دانه‌های روغنی نیست. کاهش صادرات کود و آمونیاک هم تأثیر مستقیمی بر آفریقا دارد، جایی که اکنون موعد کشت است و تقاضا برای کود شیمیایی در اوج.
کمبود کود و آمونیاک از دو طریق به افزایش قیمت‌ها منجر می‌شود. یکی به دلیل استفاده کم از آن که به کاهش محصول منتهی می‌شود و دیگری زمین‌های زراعی بزرگی که به دلیل به صرفه نبودن فرآیند تولید، به زیر کشت نخواهند رفت.
خواسته‌های روسیه چیست؟
روسیه به استناد آمار‌های سازمان ملل می‌گوید که در یک‌سالگی ابتکار دریای سیاه کشورهای کم‌درآمد یا با درآمد متوسط تنها ۲۵ درصد از غلات صادر‌شده اوکراین را دریافت کرده‌اند.
روسیه می‌گوید مقصد عمده محموله‌های صادراتی اوکراین نه کشورهای آفریقایی بلکه اروپا بوده است. اروپایی که خود را در ستیز با روسیه می‌داند و از هیچ کمک نظامی به اوکراین فروگذار نمی‌کند.
از دیگر سو، روسیه می‌گوید گرچه صادرات کود و غلات روسی معاف از تحریم است ولی کشورهای غربی فشار بر مسکو را افزایش داده‌اند و با به دست گرفتن سرنوشت محصولات صادراتی اوکراین از طریق ابتکار دریای سیاه به فکر منفعت مالی هستند.
وضع کنونی به یک دوئل ژئوپلیتیکی روسیه با غرب منجر شده است. روسیه می‌گوید که او است که به فکر گرسنگان جهان است و دلیل خروجش از ابتکار دریای سیاه آن است که شرط صرف شدن این صادرات به اهداف بشردوستانه و کاستن از آلام گرسنگان جهان محقق نشده است.
پنجشنبه گذشته پوتین به صراحت گفت که هیچ یک از خواسته‌های روسیه در طرح غلات دریای سیاه برآورده نشده است.
پوتین در یک مصاحبه تلویزیونی گفت:
من می‌خواهم تأکید کنم که هیچ کاری انجام نشده است. همه چیز یک طرفه است.
روسیه با اینکه بیشتر بر مقاصد صادراتی محموله‌های اوکراینی تاکید می‌کند ولی خواسته‌های روشنی هم دارد. مسکو می‌خواهد که صادرات کود و گندمش تحت این قرارداد بهبود یابد و بانک کشاورزی روسیه (Rosselkhozbank) دوباره به سیستم پرداخت بین‌المللی سوئیفت متصل شود.
در ژوئن سال گذشته، ایالات‌متحده ادعا کرد که روسیه به دنبال فروش غلات غارت‌شده از اوکراین به کشورهای آفریقایی بوده است.
پوتین بین ۲۷ و ۲۸ ژوئیه میزبان رهبران آفریقایی در سنت پترزبورگ در دومین نشست سران روسیه و آفریقا خواهد بود که رقیب ابتکارهای مشابه ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا است.
در اوایل این ماه در اتیوپی، میزگردی درباره دومین اجلاس سران روسیه و آفریقا و مجمع اقتصادی و بشردوستانه روسیه و آفریقا برگزار شد. در همان جلسه بود که روسیه طرحی را ارائه کرد که می‌خواهد با آفریقا در همه زمینه‌ها کار کند؛ پیشنهادی فراتر از آنچه آمریکا و اتحادیه اروپا به آفریقا وعده می‌دهند.
به نظر می‌رسد هم غرب و هم روسیه گرسنگان جهان را به گروگان گرفته‌اند. گروگان‌‌هایی که سرنوشت جنگ روسیه در اوکراین و دست بالا یافتن هر کدام از طرفین درگیری می‌تواند خبری ناگوار برایشان به همراه داشته باشد.