«تنبیه قهرمانانه»: اخراج افغانستانی‌ها به تلافیِ محدودشدن حق‌آبه‌ی هیرمند

علی افغان بود. لاغر و تکیده اما کاری. همه فن حریف اما تنها. مهربان اما …. اما‌هایش زیاد بود. یکی هم این که با زن و دختر سه‌ساله‌اش یاسمین توی اتاق گوشه‌ی پارکینگ مجتمعی که سرایدار آن بود زندگی می‌کرد. جایی بی‌نور، بی‌بوی یاس‌های امین‌الدوله‌ی حیاط، بغلِ انباری‌های قطار شده‌ی پر از سوسک. 
یک روز جمعه که رفته بود برای دختر یکی از همسایه‌ها وانیل بگیرد، موقع برگشت حیاط مجتمع را پر از آدم دید: آدم‌هایی که حتا غریبه بودند و از وسط پارک کنار ساختمان دویده بودند به آنجا. زانوهایش سست شد و کنار پیکر بی‌جان روی زمین افتاد.
زن علی خودش را از بالای پشت‌بام آپارتمان انداخته بود توی حیاط و علی و یاسمین را گذاشته و رفته بود. همان زن کوتاه‌قد خندان که شربت‌های کاکوتی بی‌نظیر درست می‌کرد و با آن عینک کائوچویی قاب مشکی، به چشم خیلی‌ها نمی‌آمد که مهاجر باشد. وقتی با علی بود خوشحال می‌نمود اما حالا نبود. رفته بود …
مدتی بعد کرمی، مدیر ساختمان که از قضا مالک نصف واحدها بود، علی را بیرون انداخت و یک افغانستانی دیگر به نام مراد را جایگزینش کرد. همسایه‌ها پول جمع کردند تا علی بتواند جسد همسرش را به افغانستان برگرداند. 
دو ماه بعد که برگشت فقط ۱۱ روز ماند چون دیپورتش کردند. یاسمین را گذاشت پیش یکی از ساکنان همان مجتمع و رفت که رفت. او با ۷۹۹ مهاجر افغان دیگر به زور از مرز اسلام قلعه به هرات برگردانده شد. 

گرچه حال افغانستانی‌‌هایی که در طول سال‌ها جنگ و ناکامی ناچار برای زندگی به ایران آمدند هیچ‌وقت خوش و خیالشان هیچ‌ زمان راحت نبوده اما این روزها شرایط آنان سخت‌تر شده است. «مهاجران غیر‌قانونی» جز مخفی شدن‌ کاری نمی‌توانند و آن‌ها که مجوز قانونی دارند، تنشان به دنبال طرح احتمال وضع قانون‌های جدید می‌لرزد.

طالبان: ایران ۷۶۱۲ پناهجوی افغان را اخراج کرد

همایون همت، معاون کمیساریای طالبان در مرز اسلام قلعه در تاریخ ۱۸ تیر ماه گفت هر روز حدود ۸۰۰ پناهجو به زور به افغانستان بازگردانده می‌شوند در حالی که ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر داوطلبانه از مرز هرات عبور می‌کنند.

این در حالی‌ است که به گفته عبدالله قیومی، فرمانده‌ی مرزی بندر اسلام قلعه، روزانه از دو هزار تا دو هزار و ۵۰۰ و بعضی روزها سه هزار مهاجر افغان از طریق این مرز، از ایران به افغانستان اخراج می‌شوند. 

برخی مهاجران افغان به دلایلی مبهم و گاه پیچیده، کارت اقامتشان باطل می‌شود که از جمله این دلایل، طرح اتهام انجام جرم از سوی آنان است. علی اما آدم بدشانسی بود که به خاطر خودکشی همسرش از ایران اخراج شد. درست مثل اخراجش از آن مجتمع مسکونی که در آن کار می‌کرد.

کارت آمایش تاریخ گذشته

بیش‌تر پناهندگان افغانستانی در ایران با چالش‌هایی چون کارت آمایش (وضعیت قانونی اقامت)، فرصت‌های شغلی، دسترسی به آموزش و مراقبت‌های بهداشتی روبه‌رو هستند. تعداد قابل توجهی از پناهجویان افغانستان به ایران پناه آورده‌اند و «مهاجران غیرقانونی» افغانستان در کشور همچنان با مشکلات بی‌شماری دست و پنجه نرم می‌کنند. 

احمد وحیدی، وزیر کشور، به تازگی گفته است که ایران در حال حاضر میزبان بیش از پنج میلیون مهاجر از افغانستان است. افرادی که برای جست‌وجوی امنیت یا کار به ایران پناه برده‌اند.

سخت‌گیری بر شهروندان افغانستانی تنها منحصر و منجر به اخراج آنان نمی‌شود و شرایط و اوضاع برای کسانی هم که اجازه‌ی کار و اقامت دارند سخت و دشوار شده است

نصرت بلوچ یکی از کسانی ا‌ست که افغان‌ها را برای گرفتن کارت آمایش قانونی کمک می‌کند.

او به زمانه می‌گوید:

کارت آمایش به عنوان گذرنامه موقت است که امکان زندگی برای مهاجران افغانستانی را در ایران فراهم می‌کند. پس از انجام فرایند ثبت‌نام کارت آمایش جدید افغانی ۱۴۰۲ و دریافت این کارت، اتباع افغان می‌توانند در ایران همانند سایر شهروندان به زندگی ادامه داده و حق و حقوق یکسانی داشته باشند. در غیر این صورت، حضور آن‌ها در این کشور غیر‌قانونی به شمار می‌آید و پیگرد قانونی خواهد داشت.

به گفته‌ی بلوچ این کارت برای افغانستانی‌‌هایی ا‌ست که اقامت قانونی دارند اما برای بسیاری از مهاجران، به دلایل مختلف امکان به دست آوردن این کارت وجود ندارد:

شمار زیادی از افغان‌ها به شکل غیر‌قانونی وارد ایران شده‌اند یا “تذکره”‌ی الکترونیکی ندارند یا نتوانسته‌اند جایی را برای سکونت خود دست و پا کنند. این افراد را اگر پلیس ببیند، دیپورت می‌کند.

اما خبرنگار بخش افغانستان خبرگزاری امنیتی فارس روز چهارم تیر ماه نوشت که حسین شرافتی راد، مدیرکل اتباع و مهاجران خارجی استان خراسان رضوی ایران گفته است در فصل بهار سال جاری ۹۰ هزار شهروند افغانستان از طریق مرز دوغارون در تایباد به افغانستان بازگشته‌اند. 

در نقل قولی که در این خبر از شرافتی شده، او مدعی شده است:

این تعداد شامل اتباع افغانستانی هستند که به‌صورت خود-معرف و با میل شخصی قصد بازگشت به کشورشان را داشته یا توسط نهادهای مربوطه از شهرهای تهران و دیگر نقاط کشور جمع‌آوری شده و به مشهد منتقل شدند.

هیچ‌کس با پای خودش به افغانستان برنمی‌گردد

رحمان عبدو، از همان کسانی‌ است که مثل علی به تازگی به افغانستان بازگشته و روایتی خلاف نوشته‌ی خبرگزاری فارس دارد:

در سفری که ما به افغانستان برگشتیم، هیچ‌کس با میل شخصی نمی‌خواست برگردد. اگر کسی بخواهد با میل شخصی برگردد، بلیت می‌گیرد و با پای خودش سوار هواپیما یا اتوبوس می‌شود، نه به زور.

پلیس ایران عبدو را وقتی توی اتوبوس ورامین-تهران در حال رفتن به محل کارش بوده، بازداشت کرده است‌. او تنها توانسته به برادرش زنگ بزند و خبر بدهد که دارند از ایران اخراجش می‌کنند.

مقام‌ها و رسانه‌های جمهوری اسلامی دلیل بازگشت افغان‌ها را برقرار شدن امنیت نسبی در افغانستان عنوان می‌کنند!

عبدو از برخورد بد پلیس شکایت دارد و می‌گوید:

وقتی من را از اتوبوس به زور پیاده‌ کردند اعتراض کردم. یکی از پلیس‌ها گفت “دهنت را ببند افغانی کثافت!” از وقتی که طالبان دریای هلمند (رودخانه‌ی هیرمند) را به روی ایران بسته خیلی از همشهریان مرا از ایران اخراج کرده‌اند.

چرایی پیمان‌شکنی طالبان و ندادن حقابه هیرمند

ابراهیم رئیسی ۲۷ اردیبهشت در جریان سفری که به استان سیستان‌وبلوچستان داشت، به طالبان هشدار داد که حق‌آبه ایران را بدهند و حرف‌هایشان را بسیار جدی بگیرند تا بعد گلایه نکنند. 

عبدالرئوف هراتی که در درکه معروف به «سید» است، بیش از ۲۰ سال در ایران سکونت داشته و در یکی از کافه-رستوران‌های درکه به قول خودش «تقریبا همه‌کاره» است.

او می‌گوید:

مردم ایران خیلی خوب و پذیرا هستند و من بدی ازشان ندیده‌ام اما دولت ایران بعد از درگیری مرزی و قضیه‌ی آب هیرمند، خیلی سخت‌گیرتر شده. چند نفر از آشناهای ما را اخراج کرده‌اند اما من دیگر ایرانی شده‌ام. زن وبچه‌ی ایرانی دارم و امیدوارم مسأله‌ی آب سیستان و بلوچستان حل بشود. با این‌حال به نظر من دلیل ندارد با افغان‌ها بد برخورد کنند.

بازگشت رضایت‌مندانه!

چنانکه ذکر شد، مقام‌ها و رسانه‌های جمهوری اسلامی دلیل بازگشت افغان‌ها را برقرار شدن امنیت نسبی در افغانستان عنوان می‌کنند.

صادق رضادوست، مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور جمهوری اسلامی ایران، اواخر آذر ماه سال گذشته درباره نشست چهارجانبه تهران گفته بود از مهم‌ترین اهداف این نشست می‌توان به حمایت از بازگشت داوطلبانه افغانستانی‌ها به کشورشان، بحث ادغام مجدد و پایدار مهاجران در افغانستان و نهایتا کمک به کشورهای میزبان برای مساعدت و فراهم کردن زمینه بازگشت داوطلبان به افغانستان اشاره کرد. (خبرگزاری فارس)

برخی رسانه‌ها اما این بازگشت‌ها را اجباری، به زور و به دلیل سخت‌گیری‌هایی می‌دانند که شهروندان افغانستانی سفر کرده یا مقیم ایران با آنها مواجه هستند. 

از سوی دیگر اما رویکرد برخی رسانه‌ها در ایران به مهاجران افغانستانی تبعیض‌آمیز و بعضا نژادپرستانه است. به عنوان نمونه پایگاه خبری «آفتاب» روز ۱۴ تیر در گزارشی نوشت:

هر سال حداقل پنج میلیارد دلار یارانه به اتباع خارجی پرداخت می‌شود که ارزش ریالی این یارانه بر اساس دلار ۵۰ هزار تومانی بیش از ۲۵۰ هزار میلیارد تومان است. این در حالی ا‌ست که دولتمردان مدام منت یارانه را بر سر ملت ایران می‌گذارند اما کوچک‌ترین اشاره‌ای به پرداخت ۲۵۰ هزار میلیارد تومان یارانه به اتباع خارجی و افغانی نمی‌کنند. هر چند درک این نکته سخت نیست که اتباع خارجی اکنون کارآیی و منافع زیادی برای بخش‌هایی از حکومت دارند که می‌توانند از این اتباع در راستای منافع حزبی، سیاسی و ایدئولوژیک و در مواردی که ایرانیان کمتر تمایل به مشارکت دارند، استفاده کنند.

سخت‌گیری بر شهروندان افغانستانی اما تنها منحصر و منجر به اخراج آنان نمی‌شود و شرایط و اوضاع برای کسانی هم که اجازه‌ی کار و اقامت دارند سخت و دشوار شده است.

رسانه‌ی اخبار مهاجران افغان در ایران اواخر خرداد در توئیتی خبر داد که به دستور اتاق اصناف استان فارس، از ۱۵ خرداد ماه تاکنون ده‌ها واحد صنفی اتباع افغانستانی مجاز و غیر‌مجاز پلمب شده است.

بر اساس گزارش‌ها اتفاق‌های مشابهی در سایر استان‌های ایران هم رخ ‌داده که حکایت از سخت‌گیری بر شهروندان افغان دارد.

م. نوری، ۳۴ ساله، دانشجوی دکترای علوم سیاسی و ساکن شیراز یادآوری می‌کند که شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران ازکشور یک سرزمین خشک ساخته است که دولتی ورشکسته در آن بر سر کار است:

ما عملا مثل یک خانواده‌ی توفان‌زده هستیم اما دوست داریم به هم‌زبانان‌هایمان که حتی بیش از ما در رنج هستند کمک کنیم.

خانم نوری اخراج مهاجران افغانستانی را بدون هشدار قبلی و مهلت قانونی، «رفتاری غیر‌‌‌انسانی» می‌داند.