بیست سانتی‌متر! ادامه حیات یا انقراض انسان در گرو بیست سانتی‌متر خاک سطحی است. همین چند بند انگشت سرنوشت‌ساز خاک، بخش عمده مواد غذایی ما را ایجاد می‌کند. اگر این بیست‌سانتی‌متر محتوای ارگانیک کافی نداشته باشد، حتی اگر محصولی دهد هم چندان فایده ندارد زیرا محصولی که مصرف می‌کنیم ارزش غذایی ندارد و فقط شکم ما را سیر می‌کند. چه بر سر این بیست سانتی‌متر آورده‌ایم؟
سازمان ملل متحد هفدهم ژوئن/ ۲۷ خرداد را به‌عنوان روز مبارزه با بیابانزایی و خشکسالی معرفی کرده است. پروسه بیابانزایی به این معناست که لایه‌های سطحی خاک، به‌خاطر بهره‌برداری ناپایدار، نابودی پوشش گیاهی، فرسایش خاک و در نهایت تخریب دائمی خاک، از بین رفته است.
سرعت فرسایش خاک در ایران شش تا هفت برابر میانگین جهان است. حمیدرضا پیروان، رییس گروه مهندسی حفاظت از آب و خاک سازمان تحقیقات کشاورزی تابستان سال گذشته به خبرگزاری ایرنا گفته بود که بر اساس بررسی‌ها در پژوهشکده حفاظت آب و خاک، نرخ فرسایش خاک نسبت به خاک‌زایی در ایران حدود ۷ برابر شده است و این یعنی فرسایش شدید خاک در کشور. این سرعت شدید فرسایش خاک، ایران را از نظر شدت فرسایش در صدر کشورها قرار داده است.
کامبیز بازرگان، رئیس موسسه تحقیقات آب و خاک ایران در سال ۲۰۱۸ به خبرگزاری مهر گفته بود که تنها ۱۰ درصد از اراضی ایران قابل کشاورزی هستند. به گفته بازرگان از مجموع ۸ میلیون هکتار اراضی کشاورزی تنها یک میلیون هکتار آن مرغوب و قابل کشت است و بقیه به دلیل تغییر کاربری، فقر منابع آلی و شور شدن محدودیت دارد. این در حالی است که خاک سالم برای کشاورزی باید دست کم ۳ تا ۶ درصد محتوای ارگانیک داشته باشد اما ۶۰ درصد از خاک ایران کمتر از یک درصد محتوای ارگانیک دارد.
در ایران و جهان، اثرات بیابانی شدن زمین بر زنان، به‌عنوان شاغلین اصلی بخش کشاورزی و دامداری، بیشتر از مردان است.
اردلان توتچی
ممکن است در نگاه اول کمبود آب از عوامل مهم خشکسالی و بیابانزایی باشد. اما اردلان توتچی، دکترای علوم زیست‌محیطی از دانشگاه سوربن پاریس نظری دیگری دارد. او به زمانه می‌گوید:
کمبود آب که از معضلات مهم فلات ایران است به تنهایی نمی‌تواند موجب بیابانزایی شود. پوشش گیاهی در مناطق خشک می‌تواند از فرسایش جلوگیری و خاک را احیا کند.
به گفته توتچی بیش از ۲۵۰ میلیون نفر مستقیماً تحت تاثیر بیابانی شدن سطح زمین قرار دارند و بیش از ۷۰ درصد از مناطق خشک جهان در خطر بیابانی شدن قرار دارند. همچنین نزدیک به ۸۵ درصد از ایران را بیابان‌ها و استپ‌ها تشکیل داده‌اند و بیش از ۷۰ درصد جمعیت ایران در استان‌هایی زندگی می‌کنند که به‌شدت تحت تاثیر بیابانزایی است.
بیابانزایی به زنان آسیب بیشتری می‌رساند
دی ماه سال گذشته خبرگزاری ایسنا نوشت که بر اساس سرشماری‌ها مهاجرت روستاییان به شهرها از سال‌های ۵۵ تا ۹۵ رشد ۳۰۰ درصدی داشته است. روستاییان به‌دلیل عواملی همچون کمبود امکانات و پربازده نبودن کشاورزی و فرسایش زمین‌هایشان و عوامل دیگر زمین‌های آباواجدادی‌شان را ترک می‌کنند و به شهرها یا حاشیه شهرها مهاجرت می‌کنند. اردلان توتچی درباره تاثیر پروسه بیابانی شدن خاک بر روستاییان می‌گوید:
تاثیر گسترش بیابان بر روی جمعیت به شدت نامتناسب است. در ایران جمعیت روستایی، کشاورزان و دامداران که تقریباً ۲۰ درصد از نیروی کار هستند بیشترین تاثیر را از تخریب زمین و بیابانزایی متحمل خواهند شد. تخریب خاک و ناممکن شدن کشاورزی در اثر بیابانزایی، موجب مهاجرت در گستره وسیع جغرافیایی و حدود ۵۰۰۰ آبادی شده و خواهد شد. همچنین در ایران و جهان، اثرات بیابانی شدن زمین بر زنان، به‌عنوان شاغلین اصلی بخش کشاورزی و دامداری، بیشتر از مردان است. تمرکز اصلی روز مبارزه با بیابانزایی در سال ۲۰۲۳ بر حقوق زنان در کشاورزی و آگاهی‌بخشی در مورد اثرات نامتناسب بیابانزایی بر زنان است.
چرا زمین‌ها بیابانی می‌شوند؟
هنگامی‌که لایه بیست سانتی‌متری زمین از محتوای ارگانیک و میکروارگانیسم شود عاری شود، خاک حاصلخیزی خود را از دست داده و اصطلاحا فرسایش یافته یا بیابانی شده است.
در پیش گرفتن روش‌های کشاورزی ناپایدار و صنعتی، رویکرد خودکفایی در کشاورزی و همزمان تشویق مردم به افزایش جمعیت، در کشوری که تنها ۱۰ درصد خاک کشاورزی دارد و به‌شدت با بحران آب روبه‌روست از عواملی هستند که فرسایش خاک در ایران را سبب شده و سرعت بخشیده‌اند.
خاک ایران که با وضعیت فرسایش شدید دست به گریبان است، به تغییر رویکرد خودکفایی در کشاورزی نیاز مبرمی دارد. راه حل اصلی در پیش گرفتن روش‌های کشاورزی بومی و پایدار است.
توتچی معتقد است حلقه‌ای از عوامل زنجیره‌وار موجب گسترش بیابان‌ها و فرسایش گسترده خاک در ایران شده‌اند. به گفته او افزایش جمعیت، فشار مضاعف بر منابع طبیعی و مراتع به منظور تولید محصولات کشاورزی و چرای دام از مهمترین و مخرب‌ترین عوامل هستند. او درباره اهمیت پوشش گیاهی و محافظت آن بر روی خاک می‌گوید:
بوته‌‌ها و گونه‌های علفی، به‌واسطه شبکه‌ی ریشه‌ها، ساختار ذرات خاک را در کنار هم مستحکم می‌کنند و از جابجایی آنها در اثر آب و باد جلوگیری می‌کنند. چرای بدون‌پروانه و گله‌های دام در مراتع طبیعی آسیب‌پذیر نه تنها سطح خاک را مستعد فرسایش و بیابانی شدن می‌کند، بلکه با ایجاد تعارض، موجب تهدید زیست بوم ها و در خطر‌قرارگرفتن گونه‌های جانوری نیز می‌گردد.
این متخصص علوم زیست‌محیطی، آخرین عامل بیابانزایی را تغییرات اقلیمی می‌داند. به گفته او تغییرات اقلیمی موجب تشدید تنش منابع آبی و خاکی و در نتیجه گسترش بیابان‌ها و از بین رفتن مراتع و جنگل‌ها می‌شود. همچنین تغییرات در مقدار و توزیع بارش و تشدید پدیده‌هایی مثل خشکسالی در اثر تغییرات اقلیمی، در کنار فشارهای – مستقیماً – انسان‌ساخت، تاب‌آوری منابع خاکی و مراتع را شدیداً تحت تاثیر قرار می‌دهد.
تناوب کاشت که یکی از راه‌های حفاظت زمین و حفظ تکثر مواد آلی در خاک است در کشاورزی سنتی رواج داشت و اکنون در کشاورزی پایدار و بومی نیز به کار می‌رود. اما در کشاورزی صنعتی به‌ویژه در پنجاه سال گذشته مدام سعی شده که با استفاده از کودهای شیمیایی به زمین مواد آلی تزریق کرد و پشت سر هم محصولات در حد کلان به عمل آورد. اما تجربه نشان داده است که این رویکرد در درازمدت ناپایدار و نادرست است و خود باعث فرسایش و انقراض خاک حاصلخیز می‌شود.
اردلان توتچی در انتقاد به شیوه کشاورزی در ایران می‌گوید:
کشاورزی متمرکز و نبود برنامه‌ریزی برای تناوب کاشت (crop rotation) موجب از دست‌رفتن حاصلخیزی خاک، کاهش تولید بیولوژیک، و در نهایت لم‌یزرع شدن زمین‌ها می‌شود. این مسئله در مراتع پیرامونی شهرهای بزرگ ایران مانند تهران، کرج، اصفهان و یزد به‌شکل نگران‌کننده‌ای حیات و زنجیره تامین محصولات کشاورزی را تهدید می‌کند.
چه باید کرد؟
در ۲۱ ماه مارس سال گذشته جنبشی جهانی شکل گرفت به نام « نجات خاک- سیاره آگاه». این جنبش که هنوز در جریان است راه حل ساده و عملگرایانه‌ای را پیش روی شهروندان و سیاستمداران تمام کشورها قرار داد تا خاک در حال فرسایش را در فاصله ۶ تا ۱۰ سال احیا کنند: بالا بردن مواد آلی خاک بین ۳ تا ۶ درصد. راه‌های بسیاری برای بالا بردن محتوای ارگانیک وجود دارد. یکی از آنها پیروی از تناوب کاشت است. دیگری حضور حیوانات در مزارع کشاورزی است تا از خاک از مدفوع آنها تغذیه کند.
خاک ایران که با وضعیت فرسایش شدید دست به گریبان است، به تغییر رویکرد خودکفایی در کشاورزی نیاز مبرمی دارد. راه حل اصلی در پیش گرفتن روش‌های کشاورزی بومی و پایدار است؛ روش‌هایی که مواد ارگانیک خاک را استثمار نمی‌کنند و به زمین کشاورزی مهلت می‌دهند خود را احیا کند. روش‌ها فراوان و متخصصان کارآمد در ایران بسیارند. تنها به اراده‌ای سیاسی و رویکردی مسئولانه نیاز داریم تا باقیمانده خاک حاصلخیز سرزمین‌مان را از لبه پرتگاه انقراض نجات دهیم.