پنجم ژوئن معادل با پانزدهم خرداد روز جهانی محیط زیست است. روز جهانی محیط زیست ۲۰۲۳ به میزبانی ساحل عاج و با حمایت هلند برگزار می‌شود و موضوع محوری امسال با کمپین #BeatPlasticPollution بر راه حل‌هایی برای رفع آلودگی پلاستیکی تمرکز دارد. این کمپین یادآوری می‌کند که اقدامات ما در مورد آلودگی پلاستیک اهمیت دارد و تعیین‌کننده است.
۲۹ مه در مقر یونسکو در پاریس دومین دور مذاکرات سازمان ملل بر سر توقف آلودگی پلاستیکی برگزار شد و تا دوم ژوئن ادامه داشت. در این کنفرانس حدود ۱۵۰۰ نماینده از ۱۷۵ کشور سازمان ملل موافقت کردند که نخستین پیش‌نویس یک توافق‌نامه الزام‌آور قانونی را تا نشست بعدی در ماه نوامبر در کنیا ارائه کنند.
هدف این مذاکرات حفاظت از حیات وحش، محیط زیست و انسان در برابر اثرات مضر آلودگی پلاستیکی است. در این کنفرانس تا حدودی توافق وجود داشت که بازیافت پلاستیک پایدار نیست و باید به سوی حذف پلاستیک‌های غیر ضروری حرکت کرد.
پلاستیک در طبیعت
به گزارش سازمان ملل سالانه بیش از ۴۰۰ میلیون تن زباله پلاستیکی در جهان تولید می‌شود. هر سال بیش از ۱۲ میلیون تن زباله وارد اقیانوس‌ها می‌شود و این بحرانی بسیار عظیم برای زیست‌بوم اقیانوس‌هاست. پلاستیک‌ها به‌راحتی توسط موجودات دیگر تجزیه نمی‌شوند و اگر تجزیه شوند، این فرآیند صدها سال طول می‌کشد.
پلاستیک‌ها در طبیعت خرد و خردتر می‌شوند و به میکروپلاستیک‌ها تبدیل می‌شوند. پاکسازی و تصفیه میکروپلاستیک‌ها تقریبا ناممکن است. مواد شیمیایی که این میکروپلاستیک‌ها در خاک یا آب رها می‌کنند در مواد غذایی نیز رسوخ می‌کنند و این مواد سمی با خوردن غذا وارد بدن انسان می‌شود. آنها در همه جای طبیعت وجود دارند: در بدن آبزیان و پرندگان، مواد غذایی، لباس‌ها و جنین انسان.
سالانه هزاران هزار گونه جانوری، به‌ویژه هوازیان و آبزیان پس از خوردن زباله‌های پلاستیکی می‌میرند. آنها می‌میرند اما کیسه‌هایی که بلعیده‌اند هضم و تجزیه نشده دوباره به طبیعت برمی‌گردد و چرخه مسمومیت و زوال جانوران، انسان‌ها زیست‌بوم ادامه می‌یابد.
ایران و معضل پلاستیک
وضعیت ایران نیز دست کمی از باقی نقاط جهان ندارد. به گزارش تهران تایمز در سال ۲۰۱۹ در ایران روزانه ۳۰۰۰ تن زباله پلاستیکی تولید می‌شود. کشورهای مختلف با تصویب قوانین مناسب و فرهنگ‌سازی هر کدام به نوعی با معضل پلاستیک برخورد می‌کنند. حاکمیت ایران قانون مدیریت پسماند را در۱۳۸۳ تصویب کرد و دو دهه بعد لایحه‌ای به آن اضافه کرد: آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی.
صرف نوشتن قانون و آیین‌نامه نمی‌تواند مشکلی را حل کند، مگر آنکه ادارات کل محیط زیست و دستگاه‌های اجرایی نظارت کنند.
محمد علیزاده
آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی ۲۷ مهر ۱۴۰۱ تصویب شده است. این آیین نامه ۱۰ ماده دارد. تصویب این آیین‌نامه نخستین گام در مواجهه با معضل پلاستیک در ایران است. پرسش اینجاست که آیا این قانون اجرایی شده است یا خواهد شد و اجرای آن به معضل پلاستیک در ایران خاتمه خواهد داد؟
محمد علیزاده، کارشناس محیط زیست که به اجرایی شدن این آیین‌نامه خوش‌بین نیست در آذر سال گذشته به روزنامه «رسالت» گفت که کمتر از ۵۰ درصد قانون پسماند که از سال ۱۳۸۳ تصویب شده، اجرایی شده است. به گفته علیزاده طبق آن قانون الزاما باید تا سال ۹۰-۹۱ کل پسماندهای شهری تفکیک می‌شد اما تاکنون کمتر از پنج درصد از پسماندها به‌طور اصولی تفکیک می‌شوند.
علیزاده درباره تردید خود به اجرایی شدن آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی گفت:
صرف نوشتن قانون و آیین‌نامه نمی‌تواند مشکلی را حل کند، مگر آنکه ادارات کل محیط زیست و دستگاه‌های اجرایی نظارت کنند. به‌عنوان مثال بخش صنعت در بحث صنایع بسته‌بندی باید نظارت‌های خودش را اعمال کند و سازمان ملی استاندارد باید تجدیدنظر کرده و استانداردهای خاص خودش را با تحکم بیشتری ابلاغ کند. آزمایشگاه‌های خاصی باید در این زمینه وجود داشته باشد تا ابزارهای نظارتی نقش مؤثر خود را ایفا کنند، در حال حاضر تعداد آزمایشگاه‌هایی که در این حوزه فعال هستند، محدود است.
بنابراین برای نظارت، به آزمایشگاه‌های تخصصی نیاز داریم. از سوی دیگر برخی وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی مثل وزارت بهداشت، در حوزه‌های دیگر هم بسیاری از برنامه ها و تکالیف‌شان روی زمین مانده و علی‌رغم آنکه در آیین‌نامه و قانون مدیریت پسماند به صراحت تکالیف مشخص شده اما این وزارتخانه تمایلی به فعالیت ندارد، موضوعی که باعث می‌شود نسبت به اجرای آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی دلسرد باشیم.
دکتر نیما یزدانی، متخصص خاک که به‌خاطر مسائل امنیتی با نام مستعار با زمانه گفت‌وگو کرده است درباره اجرایی شدن قانون تفکیک پسماند می‌گوید:
ایران پس از تصویب این قانون، کمی در این حوزه پیشرفت داشته اما تکنولوژی‌هایی که به‌کار می‌برد متعلق به ده تا پانزده سال پیش است. درحالی که در جوامع بین‌المللی طی این سال‌ها نه تنها تکنولوژی پیشرفت کرده است بلکه بسیاری از استانداردهای تفکیک پسماند نیز تغییر کرده است.
به گفته نیما یزدانی گرچه معضل زباله‌های پلاستیکی در جهان بسیار بزرگ است و حتی جامعه جهانی به این نتیجه رسیده است که با بازیافت نیز نمی‌تواند این مشکل را به طور کامل برطرف کند، اما در ایران آگاهی‌رسانی و تفکیک زباله از مبدا قدم اول است.
این خاک‌شناس معتقد است که در هر شهر و روستایی در ایران باید ایستگاه محلی تفکیک زباله وجود داشته باشد پیش از آنکه زباله‌ها به ایستگاه اصلی منتقل شوند. حاکمیت نیز باید روی این بحث سرمایه‌گذاری هوشمندی انجام دهد.
کنشگری زیست‌محیطی در زندگی روزمره
تغییر و اجرایی شدن قوانین اگر مطالبه و خواسته اکثر شهروندان باشد، هدف قانون متحقق خواهد شد. زمانه با نینا، ساکن تهران و دوستدار محیط زیست که سال گذشته در حوزه جمع‌آوری پلاستیک آستین بالا زده بود گفت‌وگو کرده است.
نینا از نوجوانی به محیط زیست توجه داشت و نگرانی‌های زیست‌محیطی برایش تامل‌برانگیز بود. اما از جایی به بعد نسبت به این مسائل عملگراتر شد. ابتدا یک‌سری تغییرات را در زندگی شخصی‌اش به‌وجود آورد، سپس سعی کرد از طریق شبکه‌های اجتماعی در این رابطه تاثیرگذاری خود را بیشتر کند.
سال گذشته موضوعی درباره پیدا شدن میکروپلاست‌ها در خون و جنین انسان خواند و متوجه شد که موضوع پلاستیک خیلی جدی‌تر از آن چیزی است که تا آن روز فکرش را می‌کرد. او به زمانه می‌گوید:
اون زمان توی پیجی که در اینستاگرام داشتم، مخصوصا توی بخش استوری‌ها، گاهی مطالب مربوط به محیط زیست و مصرف‌پایدار رو پست می‌کردم. برای همین از فرصتی که داشتم استفاده کردم و شروع کردم به اطلاع‌رسانی راجع به پلاستیک و میکروپلاستیک‌ها.
نینا از واکنش‌های فالور‌هایش متوجه شد با اینکه اکثر افراد از این موضوع که پلاستیک ماده مضری برای انسان و طبیعت است خبر دارند، افراد کمی از اینکه تهدید پلاستیک برای ما چقدر جدی است آگاهی دارند. افراد بسیاری پس از استوری‌های او به نینا پیام می‌دادند و دوست داشتند که بیشتر درباره راه‌حل‌های عملی بدانند تا در زندگی روزمره‌شان استفاده کنند.
به این دلیل نینا راه‌حل‌هایی مثل خرید با کیسه‌های پارچه‌ای، کمپین درب بطری و نهایتا ایجاد گروه‌های کوچک برای پاکسازی طبیعت را پیشنهاد داد که پس از مدتی کوتاه با استقبال خوبی نیز مواجه شد.