وقتی از توسعه‌ی حریم شاهچراغ سخن به میان می‌آید اولین موضوعی که ذهن طرفداران میراث فرهنگی و اهالی شیراز را به خود معطوف می‌کند، خانه‌های تاریخی این مسیر است که در طرح توسعه‌ی حرم تخریب خواهد شد.
- خانه‌های تاریخی شیراز در کجاست و چرا تاکنون شماره ثبت نگرفته‌اند تا امکان تخریب آنها وجود نداشته باشد؟
- آیا وجود شماره ثبت ملی مانع تخریب خانه‌ها خواهد شد؟
- آیا قرار است اتفاقی که در مشهد و در توسعه‌ی حرم امام رضا رخ داد که منجر به نابودی کامل بافت تاریخی و قدیمی مشهد شد، در اینجا هم تکرار شود تا همانطور که مشهد تبدیل به قطب زیارتی گردید، شیراز هم، تبدیل به قطب شیعی‌گری در جنوب شود؟
- وضعیت کنونی این خانه‌ها چگونه است؟
- آیا کسانی در آنها زندگی می‌کنند؟
- میراث فرهنگی اقدامی در جهت نوسازی و برپا نگه داشتن این خانه‌ها انجام داده است تا در اثر مرور زمان مشمول فرسودگی و تخریب نشود؟
این پرسش‌ها و پرسش‌های فراوان دیگری که در برخی تناقض‌گویی‌های طرفداران طرح توسعه حرم بی‌جواب می‌ماند، طرفداران میراث را دچار نگرانی است و این نگرانی البته تاکنون چندان بدون بازتاب رسانه‌ای نبوده است و لااقل این امید پا بر جاست که به راحتی مشهد امکان تسریع در تخریب این بناها وجود نداشته باشد؛ روزنه‌ای برای طرفداران میراث تا به آینده چشم بدوزند تا شاید با تلاش و اطلاع‌رسانی بتوانند جلوی تخریب این خانه‌ها را بگیرند.
ارزش میراث فرهنگی خانه‌های تاریخی
در تمام شهرهای تاریخی و قدیمی ایران، خانه‌های تاریخی وجود دارد. این خانه‌ها به مرور زمان تبدیل به مکان‌هایی برای جذب گردشگر شده است که نمونه موفق آن شهر کاشان است که سرمایه‌گذاری بر روی خانه‌های قدیمی و تعریف کاربری آنها می‌تواند نمونه‌ای برای دیگر شهرها باشد. در تعریف کاربری خانه‌های تاریخی، بافت شهری دارای اهمیت بسزایی است: زنده‌سازی گذرهای تاریخی شهر، به عنوان شاکله بافت قدیمی و مراکز محله به عنوان هسته‌ی این بافت می‌بایست مورد توجه باشد. انجام چنین کاری مستلزم مطالعه و پیوست‌نگاری فرهنگی و اجتماعی است و طبیعی است که اگر چنین نشود، این خانه‌ها تبدیل به مخروبه خواهد شد یا چنان کلنگی می‌شوند که هر نهادی به‌راحتی می‌تواند بر آنها انگشت بگذارد و دست به تخریب آنها بزند حتی اگر دارای پلاک ثبتی باشند. اتفاقی که در شهر شیراز در حال رخ دادن است.
سیر تاریخی ساخت و توسعه شاهچراغ
آرامگاه احمد بن موسی، ملقب به شاهچراغ، در کنار میدانِ احمدی شهر شیراز واقع است. آن‌طور که از اسناد تاریخی برمی‌آید، اولین بار در سال ۷۴۵ هجری، مادر پادشاه فارس، ابواسحاق اینجو، بر مقبره‌ی او گنبد بلند و وسیعی ساخت اما توسعه‌ی آن به دوران شاه اسماعیل صفوی برمی‌گردد که تبدیل به مرکز گسترش شیعه‌گری در جنوب ایران شد. این آرامگاه از آن دوران به همین شکل بود تا در دوران پهلوی، گنبد قدیمی آرامگاه را تعویض کردند و حالا، توسعه‌ی این حرم یک بار دیگر در دستور کار قرار گرفته و همچنان ادامه دارد.
از سالهای دهه ۱۳۶۰، تخریب بافت تاریخی مجاور حرم شاهچراغ آغاز شد که در آن زمان، در جریان اجرای این طرح چندین خانه تاریخی نابود شد. در نیمه‌ی دوم سالهای دهه ۱۳۷۰ نیز تحت عنوان «طرح بین‌الحرمین»، حدود هفت هکتار دیگر از بافت تاریخی جنوب حرم تخریب شد. در سال ۱۳۸۹، در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، طرح توسعه‌ی حرم شاهچراغ به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری رسید و عملیات اجرایی آن آغاز شد. سپس به دلیل مغایرت با «طرح جامع شهر شیراز» کار به شکایت رسید و دولت حسن روحانی از قوه قضاییه درخواست کرد در این طرح پادرمیانی کند. سپس روند کار تا حدودی متوقف ماند اما از سال ۱۴۰۰ و با روی کار آمدن دولت رئیسی این طرح مجدداً از سر گرفته شد.
کشمکش نابرابر طرفداران طرح توسعه حرم با میراث
زمستان گذشته، خبرگزاری فارس خبر داد که ۱۷ بهمن ۱۴۰۱، تخریب بناهای تاریخی مسیر امامزاده ابراهیم تا حرم شاهچراغ آغاز شده است.
به دنبال آن، خبرگزاری دولتی ایسنا گزارشی منتشر کرد که در آن سیدمحمدرضا رضازاده، استاندار اسبق فارس و مشاور تولیت حرم شاهچراغ و عضو هیئت امنای آستان‌های مقدس شیراز، ، توضیحاتی درباره این طرح داده بود که بیشتر از اینکه راهگشا باشد، کلاف سردرگمی شد و معلوم نشد استاندار اسبق به کدام یکی از شغل‌های خود دلبستگی بیشتری دارد؟ استانداری یا تولیت؟ ایسنا با عنوان «احیاء قلب مجروح شیراز؛ با اجرای طرح ساماندهی پیرامون حرم مطهر حضرت احمد ابن موسی شاهچراغ» از قول او نوشت که اجرای طرح توسعه حرم توسط یک شرکت سرمایه‌گذاری بافت تاریخی شیراز در محدوده دو حرم را به دو نیمه تقسیم کرده و ارتباط دو بخش شمالی و جنوبی را محدود کرده و لطمه‌ای جدی به بافت تاریخی مرکز شیراز وارد کرده است. او در ادامه یادآور شد که صدای مخالفت‌ها شنیده نمی‌شود، انفعال مسئولان و دیدگاهای ضد و نقیض کارشناسان هم به این مشکل دامن زده است. این توضیح (توجیه) نتیجه‌گیری مستتری در خود داشت که با بند پایانی صحبتش کامل شد. استاندار اسبق گفته بود:
بعضی هم که چه بسا شیراز را همان شیراز برگزاری جشن هنر در ماه مبارک رمضان و شیراز برپایی جشن‌های دو هزار و پانصد ساله می‌پسندند، توجه به ظرفیت والای معنوی سومین حرم اهل بیت را برنمی‌تابند و مایل نیستند ساماندهی پیرامون حرم‌های مطهر به نتیجه مطلوبی برسد.
این یک بام و دو هوایی در سخنان دیگر مراجع رسمی هم شنیده می‌شود تا جدلی فرسایشی را چنان پی بگیرد که دلسوزان میراث را خسته کند و بعد در بی‌خبری و بی‌سر وصدا طرح توسعه را پیش برند.
از حرم تا حرم: تخریب و باز هم تخریب
فاصله بین حرم شاهچراغ تا حرم سید علاءالدین حسین مسافتی است که در این طرح قرار است تخریب شود. با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی، ضرغامی، رئیس پیشین صدا و سیما به وزارت میراث فرهنگی منصوب شد. او که به نظر می‌رسد آشنایی چندانی بین تفاوت بافت فرسوده با بافت تاریخی ندارد، گفته بود:
خانه‌های میان این دو حرم از میان رفته است و باید برای بافت فرسوده فکری کرد.
این گفته‌ی او موجی از اعتراض فعالان میراث فرهنگی را به دنبال داشت به‌نحوی که ناچار شد، بعداً در سمپوزیوم ملی یکصد سال گردشگری که در بیست و هفتم مهر ۱۴۰۰ برگزار شده بود، حرف خود را تصحیح کند و یادآور شود که این کار را به تیمی کارشناسی سپرده است. از تیم کارشناسان او هنوز خبری جز تأکید و توجیه بر تخریب به گوش نرسیده است.
طرح بین‌الحرمین که بر اساس مصوبه عالی شهرسازی و معماری و بدون رعایت الزامات حفاظت از بافت تاریخی شکل گرفته است در حرف و سخن مسئولان، به مساحتی ۵۷ هکتاری گفته می‌شود که همان را هم برخی ۵۵ هکتار اعلام کرده‌اند در حالی که واقعیت این است که این طرح، که به نظر می‌رسد لااقل جزئیات مسافت آن فاش نمی‌شود، مساحتی حدود ۳۶۰ هکتار از بافت تاریخی شیراز را به عنوان طرح توسعه شاهچراغ در نظر دارد. به محض تأیید این مصوبه، بنا به گفته محمد مهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز، در مصاحبه با روزنامه اعتماد، خانه‌های سلیمی و منتصری نابود شدند.
پیش‌تر، در سال ۱۳۹۳، این تخریب‌ها شدت گرفته بود به طوری که کار حتی به شکایت سازمان میراث فرهنگی از شهرداری و سازمان راه و شهرسازی هم کشیده شد. در ۱۰ خرداد ۱۴۰۱، مدیر کل دفتر فنی استانداری فارس به خبرگزاری فارس گفت که منظور از ۳۶۰ هکتار مورد نظر، در محدوده منطقه ۸ شهرداری است که محدوده‌ی بافت تاریخی- فرهنگی شیراز نامیده می‌شود. او این محدوده را در پیرامون حرم شاهچراغ از «سمت جنوب به حرم علاالدین حسین و بین‌الحرمین، از غرب به خیابان نه دی و دستغیب، از شرق خیابان درشیخ و از شمال به خیابان لطفعلی‌خان زند» برشمرد. و یادآور شد قصد توسعه حرم را ندارند بلکه در محدوده ۵۷ هکتاری مورد نظر، «طرحی موضعی در دست دارند که محیط اطراف حرم با شأن دو امامزاده مدفون متناسب شود.» و درباره آن ۳۶۰ هکتاری که درباره‌اش سکوت شده است گفت که آن «طرحی تفصیلی است که ۵۷ هکتار در دل آن تعریف شده است» و نگفت که بالاخره قرار است چه بر سر ۳۰۳ هکتار باقی‌مانده بیاید و در عوض از هشت امامزده‌ای حرف زد که در آن محدوده وجود دارد و «ایجاد فضای مناسب» در آنجا را از مواردی دانست که در طرح پیش‌بینی شده است. (نقل از فارس. ۱۰ خرداد ۱۴۰۱)
برخلاف آنچه از سوی رسانه‌های دولتی عنوان می‌شود، روزنامه اعتماد در بهمن ۱۴۰۱، اعلام کرد:
در طرح توسعه حرم شاهچراغ، ۳۶۰ هکتار از بافت تاریخی شیراز تخریب خواهد شد نه ۵۷ هکتار. به گفته طراحان قرار است با این تخریب‌ها و سپس توسعه حرم شیراز تبدیل به بزرگ‌ترین شهر زیارتی خاورمیانه شود.
در همان حال اسدالله ایمانی، امام جمعه شیراز و نماینده ولی‌فقیه در استان فارس، در سخنانی با حمایت از تخریب خانه‌های تاریخی شیراز، به منتقدان تاخته و گفته است این طرح محدوده‌ای به وسعت ۵۵ هکتار را در برمی‌گیرد و با اجرای آن قرار است ۱۵ هزار مترمربع فضای سرپوشیده به فضای حرم اضافه شود که ۵ برابر وضعیت فعلی است. معلوم نیست آن طرح غیر تفصیلی مدیر کل دفتر فنی جناب استاندار ۵۵ هکتار است یا ۵۷ هکتار و چرا مسئولان اعداد و ارقام را فراموش می‌کنند؟
دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز با استناد به تصاویر هوایی از محدوده‌ی طرح توسعه حرم شاهچراغ گفته است بیشتر بنا‌هایی که قرار است در این طرح تخریب شوند، متعلق به دوره قاجارند و برخی از آنها نیز ثبت ملی شده‌اند، اما تعدادشان اندک است.
به گفته‌ی او، برای ثبت نشدن بناهای کل پهنه ۳۶۰ هکتاری بافت تاریخی شیراز، «از سال‌ها قبل تعمدی وجود داشته تا برای طرح‌های توسعه‌ای راحت‌تر تخریب شوند.»
بافت تاریخی اطراف شاهچراغ
محدوده‌ی مورد اشاره این کنشگر فرهنگی طی ۲۷ سال گذشته به‌صورت مداوم با تخریب بناهای تاریخی مواجه بوده است، با این‌همه، همچنان حدود دو هزار و پانصد اثر تاریخی ارزشمند در این منطقه وجود دارد.
طرحی که قرار است منجر به توسعه حرم شاهچراغ شود، مستلزم تخریب «خانه‌های ارزشی» و خانه‌های تاریخی بافت قدیمی شیراز است. «خانه‌های ارزشی» به خانه‌هایی می‌گویند که گرچه سندیت تاریخی ندارند اما به لحاظ قدمت و معماری ارزشمندند. ۴۱۰ اثر از ۲۵۰۰ اثر تاریخی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
به لحاظ سود و سرمایه نیز اگر نگاه کنیم، خانه‌های تاریخی ایران همواره از مقاصد مهم گردشگری به شمار می‌آیند. خانه‌های تاریخی ایران راهی برای کاوش در دوره‌های مختلف تاریخ کشور محسوب می‌شود و تلفیقی است از هنر و معماری ایرانی که این معماری تا دوره قاجار هم ادامه یافت و ردپای آن در خانه‌های به‌جا مانده از دوره قاجار پیداست.
یکی از این خانه‌های تخریب شده، خانه شمس سلیمی است. این خانه که بنای آن به دوره‌‌ی قاجار می‌رسد، در خیابان لطفعلی‌خان زند، کوچه منتصریان واقع بود و با شماره ثبت ۸۹۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود. از دیگر خانه‌های تخریب‌شده با شماره ملی ثبت شده، خانه یدالله منتصری است که باز هم به دوره قاجار برمی‌گردد و در محله گود عربان، در کوچه منتصریان با شماره ثبت ۸۹۷۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود. گذشته از آن، بنا به شنیده‌ها، تاکنون بیش از ۱۵ اثر دیگر نیز در زمره‌ی خانه‌های تخریب شده است که معلوم نیست چقدر بر این تعداد افزوده شده است.
مهدی حاجتی، عضو پیشین و برکنار شده شورای شهر شیراز، درباره این طرح در رشته توییتی تخریب خانه‌های تاریخی سلیمی و منتصری را با هماهنگی نهادهایی دانست که به گفته او «عمله مافیای تخریب هستند» و با وجود «گرفتن مصوبه ساخت عین به عین طبق نقشه میراثی» هرگز دوباره ساخته نشد. حتی خبرگزاری فارس، از حامیان طرح توسعه حرم، در گزارشی به نقل از شاهدان عینی نوشته است که لودر‌ها و بولدوزر‌ها در حال تخریب و آواربرداری بناهای تاریخی این مسیر هستند و ساکنان این خانه‌ها برای تخلیه املاک خود اخطار شفاهی گرفته‌اند.
به گفته حاجتی، خانه‌ی تاریخی شهرام بهرامی، «مهمترین و زیباترین خانه در آستانه تخریب» است.
کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز، به اختلاف بین موارد درج شده در مصوبه با محدوده‌ای که روی نقشه مشخص شده است، اشاره کرده است. بنا به گفته‌ی او «باید یک راه ارتباطی برای بقاع ۸ امامزاده که مابین دو حرم قرار دارد ایجاد شود.» که در «یک بافت مسکونی متراکم و ارزشمند» به معنای تخریب چندین پلاک تاریخی است تا راه اتصال این دو امامزاده به یکدیگر میسر شود که «طبق نقشه ۳۵ بنای تاریخی تخریب می‌شوند -که ۵ پلاک آن ثبتی است- اما اجرای متن مصوبه، حداقل موجب تخریب ۱۵۰-۱۳۰ پلاک تاریخی خواهد شد.» این در حالی است که تاکنون با مشاهدات میدانی علاقه‌مندان میراث فرهنگی شیراز، بیش از ۶۰ خانه موجود در این بافت تاریخی از سوی وزارت راه و شهرسازی اخطار گرفته‌اند در حالی که مسئولان استانی و متولیان میراث فرهنگی در ظاهر با تخریب مخالفت می‌کنند و این اخبار را شایعه می‌خوانند. (نقل از سایت نواندیش ایرانیان. ۲۰ بهمن ۱۴۰۱)
محمد مهدی کلانتری در جایی دیگر یادآور شده است که «تجربه سالیان اخیر نشان داده که ثبتی بودن یک بنا هم مانع از تخریب آن نشده است.» (خبرگزاری فارس به نقل از کلانتری) و این در حالی است که باز بنا به گفته‌ی کلانتری «هیچ گونه طرح مصوبی در کمیسیون ماده ۵ استان فارس و شورای عالی معماری و شهرسازی کشور ندارد.» (بهمن ۱۴۰۱)
خبرگزاری فارس ۱۲ بهمن سال گذشته گزارش داده بود که به ساکنان فقط دو روز مهلت برای تخلیه خانه‌هایشان داده شده است. اهالی شیراز و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی تشکیل زنجیره انسانی در مخالفت با تخریب را نشدنی می‌دانند زیرا متولیان این کار زمان و مکان تخریب را اعلام نمی‌کنند و پیداست که در انتظار فروکش کردن تب و تاب‌های اجتماعی پیرامون این خبر هستند تا در فرصت مناسب و در حالی که دیگر توجه و تمرکز رسانه‌ها از این موضوع منحرف شده است دست به اقدام بزنند.
این نکته را می‌توان در صحبت‌های امام جمعه شیراز پی گرفت که به منتقدان تاخته است و از آنان خواسته تا از «جوسازی و بازی‌‌‌های سیاسی ممنوع و غلط» دست بردارند. او تخریب بافت قدیمی شیراز را دارای مصوبه قانونی دانسته است که باید ادامه یابد.
به نظر می‌رسد این دعوای فرسایشی در نهایت به ضرر خانه‌های قدیمی شیراز تمام خواهد شد چون بر همگان روشن است که قوانین چگونه و از کدام مجاری تصویب می‌شود و این روند فرسایشی صرفاً برای خریدن زمان است همانطور که بارها در مورد دیگر آثار تاریخی و فرهنگی اقدام کرده‌اند.
خبرگزاری ایسنا در گزارشی کار تخریب بافت قدیمی شیراز را به گروهی ناشناس نسبت داده و نوشته بود:
این‌بار دیگر نه پای نیروی انتظامی در میان است، نه بهانه منقل‌خانه، بحث حول محور گروهی ناشناس می‌چرخد. گروهی ناشناس با چند لودر، در میان کوچه پس کوچه‌های پشت شاهچراغ، جایی که تردد برای دوچرخه و موتور و انسان هم سخت است، می‌آیند و خراب می‌کنند و با مخالفان این عمل درگیر هم می‌شوند.
به نوشته ایسنا، استاندار فارس تخریب‌های چند روزه اخیر را نه تأیید و نه تکذیب کرده، اما در عین حال افزوده است:
می‌گویند در روند تخریب‌های اخیر یک خانه ارزشی هم خراب شده، من خبر دقیق ندارم، اما این را هم گفته‌ام که خودشان (میراث فرهنگی) مقصر هستند.
در این فضای تیره و تار و گل‌آلود کردن هر چه بیشتر آب، آن چیز که نابودی آن مسلم است، خانه‌های تاریخی شیراز است.
به نظر می‌رسد نسخه نهایی طرح، فروردین سال گذشته جهت بررسی به کمیسیون ماده ۵ داده شده است و ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ طرح جدید با اعمال تغییراتی در این معاونت مصوب شده است. مصوبه‌ای که پس از ماه‌ها مسکوت ماندن، به اطلاع شورای معماری و شهرسازی هم رسید. به عبارتی شورای عالی معماری و شهرسازی در این طرح خلع ید شده و تمامی تصمیمات به استان واگذار شده است. مجریان پروژه هم در این مدت در سکوت و بدون اطلاع شورای عالی معماری و شهرسازی، روال تملک بناها و آمادگی برای تخریب را طی کردند.
در اردیبهشت سال جاری، روابط عمومی اداره کل راه و شهرسازی استان فارس، از قول قائم مقام وزیر و مدیر کل راه و شهرسازی استان فارسی اعلام کرد:
در این طرح، حوزه زیارتی (حوزه مداخله مستقیم) به مساحت ۲۰ هکتار شامل مجموعه مجموعه حرمین احمدی، محمدی، حسینی (حرم‌های موجود) مساجد عتیق و نو، نیمه جنوبی میدان شاهچراغ، توسعه خیابان لطفعلی‌خان در شمال، مجموعه میدان‌ها، رواق‌ها، بسط‌ها و… می‌باشد و مجموعه بازارها نیز به مساحت تقریبی ۲ هکتار می‌باشد.
و در ادامه خاطرنشان کرد که با توجه به اعتباری که برای این طرح در نظر گرفته شده، اداره کل راه و شهرسازی استان فارس تمامی توان خود را «جهت به سرانجام رسیدن» طرح به کار خواهد بست. (نقل از شرکت عمران و مسکن سازان استان فارس. ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۲)
به نظر می‌رسد نبرد نابرابر طرفداران میراث با مسئولان استان فارس و نمایندگان دولت در تخریب خانه‌های تاریخی تازه در اول راه است و در حالی که متولیان حرم شاهچراغ و مسئولان استانی از هر امکانات و بودجه و لایحه‌ای برخوردارند، طرفداران میراث تنها می‌توانند به آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی و پافشاری بر این کار مخرب تکیه کنند.