از صبح سه‌شنبه ۲ اسفند بانک مرکزی جمهوری اسلامی «مرکز مبادله ارز و طلا» را راه‌اندازی کرد. رسانه‌های ایران در واکنش اولیه از کاهش قیمت ارز در ساعات نخست روز سه‌شنبه خبر دادند و آن را برجسته کردند.
براساس این گزارش‌ها قیمت دلار صبح سه‌شنبه ۴۱ هزار و ۵۴۹ تومان و قیمت حواله دلار ۳۶ هزار و ۱۳۰ تومان شد. این در حالی است که بعد از ظهر سه‌شنبه در بازار آزاد دلار ۴۹ هزار و ۸۷۰ تومان قیمت داشت. یورو نیز ۵۳ هزار و ۱۵۵ تومان بود.
مراسم آغاز به‌کار «مرکز مبادله ارز» با حضور محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی و جمعی از مدیران بلندپایه کنونی و پیشین بانک مرکزی و شماری از اقتصاددانان و فعالان اقتصادی از جمله نمایندگان کانون صرافان برگزار شد.
محمدرضا فرزین در این مراسم گفت: «مرکز مبادله ایران با تمام ابزارهایی که برای آن پیش‌بینی شده و دریافت کمک‌های فکری صاحب‌نظران تبدیل به بازار آزاد ارز خواهد شد. تمام مبادلات این‌جا صورت می‌گیرد و ما می‌توانیم به‌عنوان بانک مرکزی مدیریت را در بازار ارز داشته باشیم.»
امیر هامونی، مدیر پروژه مرکز مبادله ارز و طلا که در این مراسم شرکت داشت اعلام کرد که «از امروز دلالان کنار خیابان نمی‌توانند ارز بفروشند».
مرکز مبادله ارز چیست؟
مرکز مبادله ارز و طلای ایران بنا به پیشنهاد بانک مرکزی و براساس مصوبه شورای پول و اعتبار برای اصلاح مقررات پیشین «بازار متشکل ارزی»، فعالیت رسمی خود را در زمینه معاملات ارزی (اسکناس و حواله) آغاز کرده است.
«بازار متشکل ارزی» در ۱۸ دی‌ماه سال ۱۳۹۷ برای سرو سامان دادن به بازار ارز تشکیل شده بود. یکی از مهم‌ترین هدف‌های راه اندازی «بازار متشکل ارزی» نیز در آن زمان «تبدیل شدن آن به مرجعی برای کشف نرخ و نرخ‌گذاری» عنوان شده بود، «به‌گونه‌ای که بانک مرکزی مرجع تعیین نرخ ارز در کشور شود».
با این حال، این طرح دولت وقت هم ناکارآمد بود و اکنون دولت ابراهیم رئیسی پروژه «مرکز مبادله ارز» که مشابه طرح قبلی است را راه‌اندازی کرده است که هدف آن همان «کنترل بازار ارز» عنوان شده است.
خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) یکشنبه ۳۰ بهمن خبر داد که «معاملات دلار و یورو در بازار متشکل ارزی ایران تا اطلاع ثانوی متوقف شده است».
رئیس کل بانک مرکزی گفته است که از این پس «کلیه نیازهای داخلی کشور در مرکز مبادله ارزی تأمین خواهد شد و با تشکیل مبادله ارزی کشور، نرخ ارز با توجه به منابع، مصارف ارزی و عوامل بنیادین کشف خواهد شد».
منابع لازم ارزی در این مرکز از طریق صادرات شرکت‌های صنایع پتروشیمی، معادن، فولاد، پالایش نفت، مس، قیر و سایر صادرکنندگان در تالار حواله ارزی مرکز مبادله ارز تأمین و جهت فروش به واردکنندگان عرضه می‌شود.
محمدرضا فرزین گفته است که ارز خدماتی برای ۶۸ قلم شناسایی شده و از این مرکز تأمین می‌شود. براین اساس افراد می‌توانند به سامانه‌های مربوطه مراجعه و نیازهای ارزی خود را ثبت کنند. پس از ثبت و بررسی اسناد این افراد ارز مورد نیاز آن‌ها تأمین خواهد شد.
با این حال، تأمین ارز کالاهای اساسی و تجهیزات پزشکی در سامانه نیما و با ارز ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان از محل فروش ارز حاصل از فروش نفت و میعانات گازی ادامه خواهد داشت.
الگوبرداری از روسیه
خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی (ایرنا) پروژه «مرکز مبادله ارز» را برگرفته از روش روسیه برای جلوگیری از سقوط ارزش روبل پس از حمله نظامی این کشور به اوکراین دانسته است. ایرنا در این‌باره نوشت: «این مدل که اجرای موفق آن به‌وسیله دولت روسیه موجب شد روبل پس از ریزش اولیه در قضیه جنگ اوکراین ظرف یک ماه، ارزش خود را بازیابی کند و حتی به بالاتر از ارزش قبلی برسد، پیمان‌سپاری صد در صدی ارزهای صادراتی است.»
علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت روز سه‌شنبه در باره «مرکز مبادله ارز» گفت: «با اجرای بسته جدید، هرگونه نیاز واقعی ارزی در مسیر قانونی و مشخص پاسخ می‌گیرد و خرید و فروش خارج از مرکز مبادله و یا بانک‌ها و کارگزاری‌های رسمی در حکم قاچاق ارز و طلا بوده و با آن برخورد جدی صورت خواهد گرفت.»
بهادری جهرمی نیز همچون دیگر مسئولان دولتی گرانی ارز و نوسانات آن را کار «دشمنان» خواند و افزود: «هدف از این کار، مشخصاً ایجاد جو روانی و نارضایتی و تولید سوخت جدید برای آشوب و ناآرامی در ایران است. اطلاعات دقیق حاکی است سرویس‌های جاسوسی آمریکا و چند دولت مشخص، مأموریت یافته‌اند به هر شکل ممکن از ایجاد ثبات در بازار ارز ایران جلوگیری کنند.»
سخنگوی دولت افزایش جهشی قیمت ارز را هم به جنبش سراسری جاری در ایران مربوط کرد و گفت: «آن‌ها (دشمنان) پس از ناامیدی از خیابان و پی‌بردن به محاسبه غلط‌شان، مجدداً در جنگ ترکیبی خود بر جنبه اقتصادی تمرکز کرده‌اند.»
احسان خاندوزی، وزیر امور اقتصادی و دارایی نیز درباره افزایش قیمت ارز گفت: «بدخواهان از طریق هراس‌آفرینی و القای انتظارات تورمی موجب ایجاد برخی رفتارها در داخل شدند و عددهایی ساختند که با واقعیت کشور تناسبی نداشت.»
این در حالی است که رسانه‌های اقتصادی دلیل وضعیت کنونی را از جمله تحریم‌های بین‌المللی، رشد نقدینگی و ناکارآمدی دولت دانسته‌اند. آن‌ها تأثیر اقداماتی همچون ایجاد «مرکز مبادله ارز» را موقتی و مقطعی می‌دانند و معتقدند این طرح نیز همچون طرح‌های قبلی از جمله تعیین ارز دولتی در بازار ارز رانت‌‌خواری را رواج خواهد داد.
مصطفی طاهری، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی هم درباره نوسانات بازار ارز گفته است: «کسری بودجه و ناتوانی سیستم بانکی و در نتیجه خلق پول باعث تورم و کاهش ارزش پول ملی می‌شود بنابراین قیمت ارز افزایش پیدا می‌کند.»
دولت ابراهیم رئیسی برای بهبود وضعیت ناگوار اقتصادی در کشور و کنترل بازار ارز بر افزایش رابطه با «شرق»، به‌ویژه روسیه و چین تأکید می‌کند. سخنگوی دولت در این زمینه گفت: «ما با شرکای تجاری خود از جمله روسیه و چین مسیرهای متنوعی را برای مبادلات تجاری فراهم کرده‌ایم و روبل و یوآن را به جای دلار و یورو وارد مبادلات خود کرده‌ایم که به مدیریت بهتر بازار ارز نیز کمک خواهد کرد.»
بهادری جهرمی وعده داد که «با مذاکرات خوبی که با کشورهای دیگر به‌ویژه قدرت‌های اقتصادی جهانی در آسیا صورت گرفته، توافقات اقتصادی و بانکی خوبی حاصل شده که به ثبات اقتصادی در سال آینده کمک می‌کند».
تکاپوی مجلس برای مهار نرخ ارز
در حالی که بسیاری گمان می‌کردند قیمت دلار در نوروز به ۵۰ هزار تومان برسد، اما رسیدن به این رکورد از اول اسفندماه آغاز شد. افزایش جهشی نرخ ارز نگرانی مجلس شورای اسلامی را هم برانگیخته است.
روز سه‌شنبه دوم اسفندماه جلسه غیرعلنی مجلس به ریاست محمدباقر قالیباف، رئیس آن و با هدف بررسی دلایل نوسانات و افزایش قیمت ارز برگزار شد.
علی‌اکبر علیزاده، نماینده دامغان در مجلس، درمورد این جلسه غیرعلنی گفت: «نمایندگان بر این اعتقاد بودند که نوسانات بازار ارز معلول عوامل داخلی و خارجی است که عوامل خارجی آن یعنی تحریم و نوسانات بازار جهانی تأثیر کمتری در نوسانات بازار ارز کشور دارد و عمده تأثیرات متأثر از عوامل داخلی است.»
به‌گفته علیزاده، «نمایندگان در صحبت‌های خود ناترازی بانک‌ها و اقدام بانک‌ها در خلق پول‌ها را یکی از عوامل داخلی مهم در ایجاد تورم و افزایش قیمت ارز دانستند و ناترازی بودجه نیز از علت مهم دیگر نوسانات در بازار ارز دانسته شد».
علیزاده افزود نمایندگان به «عدم تغییر و تحول در سیاست‌های بانک مرکزی برای کنترل بازار ارز انتقاد داشتند».
محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس روز سه‌شنبه اعلام کرد که فردا (چهارشنبه) صبح نیز مجدداً جلسه‌ای پیرامون ارز در مجلس تشکیل خواهد شد.