عنوان کلی سه گفتار مهرداد وهابی «اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی به مثابه سرمایه‌داری سیاسی اسلامی» است که ناظر بر پیام اصلی کتاب تازه او با عنوان «هماهنگی ویرانگر، انفال، سرمایه داری سیاسی اسلامی: خوانشی جدید از ایران معاصر» است. این کتاب در ابتدای سال ۲۰۲۳ میلادی (دی ماه ۱۴۰۱خورشیدی) از جانب انتشارات پالگریو مک میلان (اسپرینگر) به زبان انگلیسی در نزدیک به پانصد صفحه به چاپ رسید.
هدف کتاب تازه مهرداد وهابی، استاد اقتصاد در دانشگاه سوربن شمالی (پاریس) بررسی مختصات اصلی و پایدار اقتصاد ایران طی چهار دههٔ اخیر است. وهابی در آن به یک رشته پرسش‌های بنیادین پرداخته شده است. از جمله:
جایگاه اسلام بالاخص فقه شیعه در ساختار اقتصادی نظام حاکم بر ایران چیست؟ آیا اسلام سیاسی مابه‌ازای اقتصادی دارد؟ به عبارت دیگر آیا اقتصاد اسلامی سهمی در پیدایش تورم مزمن، کاهش مدام سرمایه‌گذاری و ظرفیت‌های تولیدی، فرار سرمایه و مهاجرت گسترده ايرانيان بالاخص جمعیت فعال کشور دارد؟ علل گسترش فساد در این نظام کدامست؟ آيا استفاده از مفهوم «فساد» برای فهم غارت منابع و دارایی‌ها کافیست؟ نقش بازار و دولت در اختصاص منابع و بروز گرایشات مزبور کدامست؟ آيا همهٔ اشکال هماهنگی اقتصادی را می‌توان به دولت و بازار تقلیل داد؟ در شرایطی که هماهنگی از طریق بازار و هماهنگی آمرانه دولتی هر دو در بحران بسر می‌برند، آیا هرج و مرج رواج خواهد یافت؟ یا آن که نوعی هماهنگی اختلال‌زا و ویرانگر از طریق همزیستی و تعارض هم‌زمان نهادهای موازی امکان‌پذير خواهد شد؟ آیا هماهنگی اختلال‌زا و ویرانگر مانعی دربرابر توزیع سرمایهدارانه متکی بر کسب سود است؟ آیا چنین شیوه هماهنگی می‌تواند سدی دربرابر انباشت و تولید سرمایه دارانه باشد؟ اقتصاد اسلامی تا چه اندازه با توزیع و انباشت سرمایهدارانه ملازمت دارد؟ چرا سرمایه‌داری ایران «غیرمتعارف» تلقی می‌شود؟ آيا سرمایه‌داری انواع گوناگونی دارد؟ اگر آری، آن نوع از سرمایه‌داری که تحت نظام جمهوری اسلامی توسعه یافته، چگونه سرمایه‌داری‌است؟
درنگ پیرامون پرسش‌های یاد شده مستلزم تشریح چارچوب نظری عام و بررسی مشخص اقتصاد اسلامی در متن فقه شیعه، نحوه انعکاس آن در قانون اساسی و عملکرد نهادهای اصلی جمهوری اسلامی است. سیکل ارایه مباحث مطروحه در کتاب در برگیرنده سه گفتار است.
گفتار نخست به چارچوب نظری عامی که کتاب بر آن استوار است اختصاص دارد. در این بخش سه موضوع مورد مطالعه قرار می‌گیرد:
- رابطه تولید و توزیع در ارتباط با نهادها؛
- هماهنگی ویرانگر؛
- سرمایه‌داری سیاسی.
گفتار نخست چکیده‌ای از چهار فصل نخست کتاب را در بر دارد.
گفتارهای دوم و سوم به بررسی مشخص اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی می‌پردازد.
گفتار دوم به جنبه اقتصادی اسلام سیاسی پرتو می‌افکند. در این بخش سه موضوع مطالعه می‌شود:
- انفال در فقه شیعه بعنوان رکن اصلی مالیه عمومی در نظام مبتنی بر امامت؛
- انفال در قانون اساسی جمهوری اسلامی؛
- مراحل تحول سه گانه انفال در عملکرد نظام و پیدایش سرمایه داری سیاسی اسلامی.
گفتار دوم چکیده‌ای از فصول پنجم و ششم کتاب را بدست می‌دهد.
گفتار سوم به مختصات سرمایه‌داری سیاسی اسلامی می‌پردازد که مشتمل بر سه بخش است:
- نقش مسلط شیوه هماهنگی ویرانگر در سرمایه‌داری سیاسی اسلامی؛
- توسعه پاتریمونیال بر مبنای غارت دارایی‌ها و منابع عمومی؛
- فرار سرمایه، اقتصاد احتکار و گرایش به عدم انباشت سرمایه استوار.
گفتار سوم چکیده‌ای از فصول هفتم و هشتم را انعکاس می‌دهد.
در بخش نتیجه‌گیری عمومی، بر انسجام درونی سرمایه‌داری سیاسی اسلامی بر پایه سه رکن اساسی ولایت فقیه، انفال، و نهادهای موازی (هماهنگی اختلال زا و ویرانگر) تاکید بعمل آمده و از آنجا اصلاح ناپذیری نظام و لزوم انقلاب نتیجه‌گیری می‌شود. این بخش چکیده‌ای از فصل پایانی کتاب را در بر دارد.
شمای زیر ساختار سه گفتار، فهرست موضوع‌های مورد بحث، ویدیو و صوت هر گفتار را به نمایش می‌گذارد.
اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی: سرمایه‌داری سیاسی اسلامی
مقدمه عمومی
گفتار اول : چارچوب نظری عام
- تولید و توزیع: شیوه‌های تولیدی و شیوه‌های هماهنگی
- شیوه هماهنگی ویرانگر
- سرمایه‌داری سیاسی و سرمایه‌داری بازار
گفتار دوم : انفال در نظریه و درعمل جمهوری اسلامی
- انفال در فقه شیعه و سنی
- انفال در قانون اساسی جمهوری اسلامی
- مراحل سه گانه انفال و تکوین سرمایه‌داری سیاسی اسلامی
گفتار سوم : مختصات اصلی سرمایه‌داری سیاسی اسلامی
- سرمایه‌داری سیاسی اسلامی و شیوه هماهنگی ویرانگر
- توسعه پاتریمونیال، غارت دارایی‌های عمومی و منابع طبیعی
- فرار سرمایه، اقتصاد احتکار، و گرایش به عدم انباشت سرمایه استوار
نتیجه‌گیری عمومی
منابع:
- مهرداد وهابی، مصاحبه با عنایت فانی، « انفال، اقتصاد اسلامی ریشه‌ها و تضادها» به عبارت دیگر، ۲۱ ژوئن ۲۰۲۲
- Mehrdad Vahabi, 2023, Destructive Coordination, and Islamic Political Capitalism: A New Reading of Contemporary Iran, Palgrave Macmillan.
جداول ضمیمه مرتبط به گفتار سوم:
سه تابلو اول مربوط به مقدمه گفتار
| اقتصاد سیاسی یک نظام اقتصادی |
|---|
| نوع قدرت سیاسی |
| شکل مسلط مالکیت |
| شیوه مسلط تصاحب و هماهنگی |
| قواعد رفتاری عاملین اقتصادی |
| نوع توسعه (رژیم انباشت) |
| وضعیت نرمال اقتصادی |
| اقتصاد سیاسی | نوع قدرت سیاسی | شکل مسلط مالکیت | شیوه مسلط تصاحب و هماهنگی | قواعد رفتاری عاملین اقتصادی | نوع توسعه | وضعیت نرمال اقتصادی |
| ایالات متحده آمریکا بعنوان نماد کلاسیک سرمایه‌داری بازار | پلورالیسم سیاسی | خصوصی | بازار | سودآوری و انضباط سفت بودجه‌ای | فوردیستی رشد مبتنی برمصرف توده‌ای | اقتصاد مازاد تولید |
| اتحاد جماهیر شوروی بعنوان نماد کلاسیک سوسیالیسم واقعا موجود | انحصار قدرت توسط حزب کمونیست | دولتی | آمرانه و بوروکراتیک | اجرای برنامه و انضباط شل بودجه‌ای | شتابان مبتنی بر تولید صنعتی انبوه | اقتصاد کمبود |
| اقتصاد سیاسی | نوع قدرت سیاسی | شکل مسلط مالکیت | شیوه مسلط تصاحب و هماهنگی | قواعد رفتاری عاملین اقتصادی | نوع توسعه | وضعیت نرمال اقتصادی |
| ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ بعنوان نماد کلاسیک سرمایه‌داری سیاسی اسلامی | ولایت فقیه | انفال | ویرانگر | فرار سرمایه و نیروی فعال کار | پاتریمونیال | اقتصاد احتکار |
چهار تابلو مربوط به بند اول گفتار سوم:
| شیوه تصاحب و هماهنگی | شکل مالکیت |
| خودمدیریتی و تعاون | جمعی/ کمونال |
| آمرانه | دولتی |
| بازار | خصوصی |
| ویرانگر | مصادره‌ای |
| شیوه تصاحب و هماهنگی | شکل مالکیت | وزن شکل مالکیت | وضعیت شیوه تصاحب و مالکیت (بحرانی، نرمال، مسلط) |
| خودمدیریتی و تعاون | جمعی/ کمونال | مسلط (۱۹۷۹-۱۹۸۲) و سپس کاملا در حاشیه | بحرانی |
| آمرانه | دولتی | مسلط | بحرانی |
| بازار | خصوصی | کاهش یابنده | بحرانی |
| ویرانگر | انفال (مصادره‌ای) | قابل توجه و افزاینده | مسلط بدلیل سیاسی |
| شیوه تصاحب و هماهنگی | شکل مالکیت | وزن شکل مالکیت | وضعیت شیوه تصاحب و مالکیت (بحرانی، نرمال، مسلط) |
| خودمدیریتی و تعاون | جمعی/ کمونال | حاشیه‌ای | بحرانی |
| آمرانه | دولتی | مسلط اما کاهش یابنده | بحرانی |
| بازار | خصوصی | ازدیاد اما نه قابل توجه | بحرانی |
| ویرانگر | انفال (مصادره‌ای) | ازدیاد متناسب با کاهش مالکیت دولتی | مسلط بدلیل سیاسی و اقتصادی |
| شیوه تصاحب و هماهنگی | شکل مالکیت | وزن شکل مالکیت | وضعیت شیوه تصاحب و مالکیت (بحرانی، نرمال، مسلط) |
| خودمدیریتی و تعاون | جمعی/ کمونال | حاشیه‌ای | بحرانی |
| آمرانه | دولتی | قابل توجه | بحرانی |
| بازار | خصوصی | ازدیاد یابنده | بحرانی |
| ویرانگر | انفال (مصادره‌ای) | مسلط | مسلط بدلیل سیاسی و اقتصادی |
با سپاس بی پایان از دکتر وهابی، انسان فرهیخته و هوشمند! آز ایشان بسیار آموختم! و فردا شب مجددا به سخنان با ارزششان گوش خواهم داد!
بهمچنین از تدارک این برنامه از شما/ رادیو زمانه هم بسیار قدردانم!
شاد و پیروز باشد!
سهیلا نژند / 09 March 2023
#هاشمی_رفسنجانی در نماز جمعه ۱۲ شهریور ۱۳۶۱ می گوید:
《در جمهوری اسلامی قابل قبول نیست که موسسات #بخش_خصوصی از موسسات دولتی فعالتر باشند. بر عکس باید باشد. یعنی آن روزی که یک انسانی در تجارتخانه خصوصی، در کارخانه خصوصی و در کارخانه خودش حتی بهتر از تجارتخانه ی دولت و اداره ی دولت و کارخانه ی دولت کار کند این مسلمان نیست!》.[نقل از کتاب در مکتب جمعه ج۵ ص ۱۹۰]. اما او با پایان جنگ، و در خطبه نماز جمعه عنوان کرد: [امروز نوبت مانور تجمل است] و تن به این نامسلمانی داد!
#نان روبنایی که زیر بنا شد!
#محمد_شوری
اینجا: #اخبار_روز
گزارش را کامل بخوانید
****
محمد شوری / 14 March 2023
اقای دکتر به مثلث انفال باید یک ضلع تحت عنوان اقتصاد دانانی که در پوشش بازارگرایی، خصولتی، سازی ها را به لحاظ نظری توجیح کردند اضافه کنید.
سجاد نجفی / 17 March 2023
دکتر همایون کاتوزیان در تاریخ اقتصاد سیاسی ایران از نبود حاکمیت قانون در طول اعصار و قرون در ایران میگوید و نهایتا به این نتیجه می رسد که مالکیت خصوصی در جامعه که قانونمند نیست امری محال بنظر می رسد.
این بود که شاه میتوانست دارایی و اموال هر که بخواهد مصادره کند حتی اگر این شخص در مقام و رتبه ولیعهد باشد. اگر این گفته درست باشد دیگر چه تفاوتی است میان اقتصاد سیاسی قبل از ورود اسلام و بعد از آن
همچنان که به نظر میرسد ظهور سرمایه داری جهانی نتوانسته این داستان چپاول و غارتگری در مملکت ما را تعدیل نماید و همچنان در بر همان پاشنه میچرخد که میچرخید.با سپاس از دکتر وهابی گرامی و رادیو زمانه
Babak Danesh / 17 March 2023