مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران می‌گوید در یک بازه زمانی شش ساله شمار کودکان بازمانده از تحصیل ۲۶ درصد افزایش یافته است. رد بحران اقتصادی در بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل نمایان است.
بر بنیاد گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شمار کودکان بازمانده از تحصیل از ۷۷۷ هزار و ۸۶۲ نفر در سال تحصیلی ۱۳۹۵- ۱۳۹۴ به ۹۱۱ هزار و ۲۷۲ نفر در سال تحصیلی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ رسید، به بیان دیگر در یک دوره شش ساله ۱۳۳ هزار و ۴۱۰ نفر به شمار کودکان بازمانده از تحصیل افزوده شد.
آن‌چه که گزارش «بازوی پژوهشی» مجلس شورای اسلامی را حائز اهمیت می‌کند، اثرگذاری بحران اقتصادی در ترک تحصیل یا بازماندگی کودکان از تحصیل است. گزارش می‌گوید، آمار بازماندگان از تحصیل از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ در یک روند نزولی قرار داشته، اما در سال تحصیلی ۱۳۹۸-۱۳۹۹ به یک‌باره ۲۳۲ هزار نفر (معادل ۳۳٬۴ درصد) به جمعیت بازماندگان از تحصیل افزوده شده است.
| سال تحصیلی | ۱۳۹۷-۱۳۹۸ | ۱۳۹۷-۱۳۹۶ |
| بازمانده از تحصیل | ۹۲۸۸۹۹ | ۶۹۶۳۹۹ |
| مقطع ابتدایی | ۱۴۱۹۴۴ | ۱۴۲۵۰۲ |
| مقطع متوسطه اول | ۲۰۸۶۱۹ | ۲۰۹۸۴۴ |
| مقطع متوسطه دوم | ۵۷۷۳۳۶ | ۳۴۴۰۱۳ |
نکته قابل توجه دیگر افزایش آمار دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده مقطع دوم متوسطه در همین سال است: دانش‌آموزانی که مقطع ابتدایی و متوسطه اول را تا سال نهم گذرانده اما به ناگهان ترک تحصیل کرده‌اند. بر بنیاد گزارش مرکز پژوهش‌ها در سال تحصیلی ۹۷-۹۸ بالغ بر ۵۷۸ هزار دانش‌آموز مقطع متوسطه دوم از تحصیل بازماندند.
سال ۱۳۹۶ سرآغاز بحران تازه‌ای در اقتصاد ایران است که به خیزش دی ۱۳۹۶ انجامید. زمزمه پایان پذیرفتن برجام به دلیل تهدید دولت وقت آمریکا به خروج از آن و بازگشت دوباره نرخ رسمی تورم به روند افزایشی سفره مزدبگیران را تهی‌تر از قبل کرد. گسترده‌ترین اعتصاب و اعتراض‌های کارگری در نیمه دوم ۱۳۹۶ و پس از آن در سال ۱۳۹۷ رخ داد. دولت وقت که امیدوار بود با توافق هسته‌ای، به رشد اقتصادی حدود شش درصد دست یابد، بخش دیگری از سیاست‌های حذف ارز ترجیحی و آزادسازی قیمت‌ها را اجرا کرد.
شوک دوم: همه‌گیری کرونا و فقر
گزارشگران مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در باره بحران‌های اثرگذار بر افزایش آمار بازماندگی از تحصیل توضیحی نداده‌اند. اما بر بنیاد آمارهایی که داده‌اند همه‌گیری کووید در سال ۱۳۹۸ هم یک عامل موثر در افزایش آمار بازماندگی از تحصیل بوده است. در سال تحصیلی ۱۳۹۹- ۱۴۰۰، یعنی پس از اینکه وزارت آموزش و پرورش آموزش را آنلاین کرد، شمار کودکان شش ساله که از تحصیل بازماندند ۱۲۰ درصد افزایش یافت.
شمار کودکان شش ساله بازمانده از تحصیل از ۳۹ هزار و ۷۸۸ نفر در سال تحصیلی ۹۹-۹۸ به ۸۷ هزار و ۸۳۰ نفر در سال تحصیلی بعد رسید. همچنین بالغ بر ۶۰ هزار نفر نیز در مقطع ابتدایی از تحصیل بازماندند. به بیان دیگر شمار کودکان بازمانده از تحصیل در مقطع ابتدایی (شش سال به بالا) به ۱۰۸ هزار نفر افزایش یافت که رقمی بزرگ است.
سال ۱۳۹۸ ایران دو شوک بزرگ را تجربه کرد. نخست آزادسازی نرخ حامل‌های انرژی که به خیزش آبان ۹۸ انجامید و به فاصله کوتاهی پس از آن همه‌گیری کووید ـ۱۹ که از یک سو آموزش را از راه دور و مجازی کرد و از سوی دیگر هزینه معیشت را به شدت افزایش داد. با آغاز آموزش آنلاین رسانه‌های داخلی ایران از خودکشی یا اقدام به خودکشی دانش‌آموزانی که توان مالی خرید گوشی هوشمند را نداشتند، خبر دادند. دولت هیچ‌گاه آمار دقیقی از دانش‌آموزانی که به واسطه ناتوانی از خرید سخت‌افزار آموزش آنلاین اقدام به خودکشی کردند، منتشر نکرد اما در بیان مدیران حکومتی و پژوهشگران اجتماعی افزایش آمار اقدام به خودکشی و کاهش سن خودکشی تایید شد.
ترک تحصیل به خاطر فقر
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی شمار دانش‌آموزانی را که در سال تحصیلی جاری (۴۰۱-۴۰۰) ترک تحصیل کردند ۲۷۹ هزار و ۱۹ نفر اعلام کرده است. این آمار در مقایسه با شش سال قبل کاهش حدود ۶۰ هزار نفری را افزایش می‌دهد. روند کاهشی اما پیاپی نبوده است. شمار دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده از سال تحصیلی ۱۳۹۴-۱۳۹۳ تا دو سال بعد (۱۳۹۶-۱۳۹۵) در یک شیب نزولی قرار داشت که بیش از صد هزار نفر کاهش نشان می‌دهد. از سال تحصیلی ۹۷- ۹۶ اما دوباره در یک روند صعودی قرار گرفته است. جدول زیر وضعیت دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده را در بازه زمانی ۹۴-۹۳ تا ۱۴۰۱-۱۴۰۰ نشان می‌دهد.
همانطور که در جدول نمایان است، به رغم کاهشی بودن آمار کلی در یک دوره دو ساله، ترک تحصیل دانش‌آموزان در مقطع اول متوسطه همواره به غیر از دو سال ۹۶-۹۵ و ۹۸-۹۹ افزایشی بوده است.
یک نکته قابل توجه دیگر در این آمارها افزایش نرخ ترک تحصیل دانش‌آموزان مقطع دوم متوسطه در سال ۹۸-۹۷ است؛ یعنی همان سال پس از نمایان شدن اولین نشانه‌های بحران اقتصادی که همچنان ادامه دارد و به فقیرسازی گسترده انجامیده است. شمار دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده مقطع دوم متوسطه در سال ۹۸- ۹۷ بالغ بر ۳۰ هزار نفر بیشتر از سال تحصیلی قبل‌تر است.
فقر اقتصادی و زبان آموزش دو عامل بازماندن از تحصیل
مرکز پژوهش‌ها آمار تفکیکی بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل را منتشر نکرده است، اما از استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، تهران، خوزستان، آذربایجان غربی و کرمان به عنوان شش استان که بالاترین نرخ بازماندگی از تحصیل را دارند نام برده است. استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خوزستان، آذربایجان غربی و کرمان همزمان بالاترین نرخ ترک تحصیل را دارند.
وضعیت در سه استان سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی و خوزستان و حتی بخشی از کرمان متاثر از دو عامل است: نخست وضعیت اقتصادی که در سراسر ایران بر ترک تحصیل اثرگذار است. عامل دیگر اما به مساله زبان آموزش باز می‌گردد.
یکی از اهداف اصلی اصرار تشکل‌های صنفی معلمان و فعالان حقوق ملیت‌های تحت ستم بر آموزش به زبان مادری در مناطقی که زبان اصلی غیرفارسی است، همین مساله بازماندگی از تحصیل دانش‌آموزان در مناطق دو زبانه است. در استان آذربایجان غربی کُردی و ترکی زبان غالب است، در سیستان و بلوچستان زبان بلوچی و در خوزستان هم عربی و لُری. حتی بخش جنوبی کرمان که جمعیت غالب آن را بلوچ‌ها تشکیل می‌دهند زبان غالب غیرفارسی است.
دو استان تهران و خراسان رضوی هم که حداقل به صورت رسمی زبان عمومی فارسی است، به رغم برخوردار بودن از امکانات زیرساختی، از بزرگ‌ترین کانون‌های حاشیه‌نشینی در ایران به شمار می‌روند. وضعیتی که فقر اقتصادی در بازماندگی از تحصیل را برجسته می‌کند و ضرورت فراهم کردن آموزش رایگان برای همه به عنوان یکی دیگر از مطالبات معلمان و فعالان حقوق کودکان.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی آذر ماه سال جاری در یک گزارش خراسان رضوی را بزرگ‌ترین کانون حاشیه‌نشینی معرفی کرد. بر بنیاد این گزارش نزدیک به یک میلیون نفر (۹۵۷ هزار و ۶۶۷ نفر) در ۱۰۷ محله حاشیه‌نشین در استان خراسان رضوی سکونت دارند. استاندار خراسان رضوی پیشتر شمار حاشیه‌نشینان در این استان را یک میلیون و ۷۲۰ هزار نفر اعلام کرده بود که در بافت‌های فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی زندگی می‌کنند.
جمعیت ساکن در سکونتگاههای «غیررسمی» و فرسوده استان تهران هم در سال‌های گذشته بالغ بر ۴٬۵ میلیون نفر اعلام شد که معادل یک چهارم جمعیت کل استان است. مدیران دولتی زندگی ۲٬۳ میلیون نفر در سکونتگاههای «حاشیه‌نشین» در تهران را تایید کرده‌اند.
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در سال ۱۳۹۹ تایید کرده بود که ۷۰ درصد کودکان بازمانده از تحصیل در دهک‌های یک تا پنج قرار دارند. بر بنیاد برآورد نهادهای حکومتی تا پیش از سال ۱۳۹۹ هفت دهک نخست درآمدی بدون حمایت‌های دولتی توان تامین معیشت خود را نداشتند. سیاست‌های دولت برای آزادسازی نرخ سوخت و پس از آن کالاهای ضروری در فاصله سال‌های ۹۸ تا ۱۴۰۱ به حتم جمعیت بیشتری را به زیر خط فقر سوق داده است، وضعیتی که به حتم می‌تواند بر نرخ بازماندگان از تحصیل و دانش‌آموزانی که برای کمک به معیشت خانواده ترک تحصیل می‌کنند را افزایش دهد.