از آغاز جنبش اعتراضی «زن، زندگی، آزادی» که پس از قتل حکومتی ژینا (مهسا) امینی شکل گرفت، تعداد زیادی از شهروندان در سراسر ایران بازداشت شدند. نهادهای حقوق بشری شمار شهروندان بازداشت‌شد را بالغ بر ۲۰ هزار تن اعلام کرده‌اند.
این حجم از بازداشت گسترده این بار تعداد زیادی از کودکان و جوانان را نیز شامل شده است و در مقطع کنونی که اعتراضات فروکش کرده، با صدور احکام سنگینی چون اعدام، زندان‌های طولانی مدت و شلاق روبه‌رو هستیم. از اینرو ضرورت اطلاع‌رسانی درباره هویت، شرایط بازداشت و مراحل دادرسی افراد بازداشت بیش از پیش خود را نمایان می‌کند.
در روزهایی ابتدایی جنیش اعتراضی ایران، «کمیته پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان» توسط تعدادی از فعالان مدنی داخل و خارج از کشور به صورت داوطلبانه آغار به کار کرد. هدف اصلی کمیته، اطلاع‌رسانی در مورد بازداشت‌شدگان، پیگیری وضعیت آنها، تهیه لیست و آمار از بازداشت شدگان، ارائه مطالب آموزشی-حقوقی و غیره است.
زمانه به منظور آشنایی با کمپین پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان، اهمیت اطلاع‌رسانی و بررسی گروه‌هایی که در جریان خیزش اخیر با بیشترین سرکوب و بازداشت مواجه شده‌اند و شرایط بازداشت‌شدگان با شیوا نظرآهاری، فعال حقوق زنان و از گردانندگان کمیته پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان گفت‌وگو کرده است.
◼️ زمانه: در آغازین روزهای خیزش «زن، زندگی، آزادی»، «کمیته پیگیری وضعیت بازداشت شدگان» آغاز به کار کرد. این کمیته سریعا به منبعی برای اخبار شهروندان بازداشت شده تبدیل شد. ضرورت وجود چنین مجموعه‌ای در چیست و چرا فکر کردید که باید چنین مجموعه‌ای در این برهه از زمان وجود داشته باشد؟
شیوا نظرآهاری: از همان روزهای ابتدایی برای همه ما واضح بود که اتفاقی که این بار در حال وقوع است، شکل اعتراضات، گستردگی آنها، همه شمول بودن آن متفاوت است و به احتمال زیاد شکل سرکوب و رقم دستگیری‌ها هم تفاوت چشمگیری با دفعات پیشین دارد. راستش این است که تجربه شکل‌گیری کمیته پیگیری برای وضعیت بازداشت شدگان قبلا هم وجود داشت. در سال ۹۶ هم در جریان اعتراضات، در ایران چنین گروهی تشکیل شد. در سال ۹۸ با توجه به شکل سرکوب و کشتار بی‌سابقه بیشتر نگا‌ه‌ها به سمت شمار کشته‌شدگان رفت و کم‌تر روی وضعیت بازداشت شدگان کار شد. همچنین پیش از همه این‌ها در کمیته دانشجویی دفاع از زندانیان سیاسی و بعدتر کمیته گزارشگران حقوق بشر به عنوان اولین گروه داوطلبانه و مستقل حقوق بشری در ایران، تجربیات مشابهی را داشتیم. در این دوره هم چند روزی که از شروع اعتراضات گذشت، دوستانی از داخل ایران پیام دادند که تعداد دستگیرشدگان خیلی زیاد است. خانواده ها سرگردانند، شما که امکانش را دارید کاری بکنید، این خانواده‌ها را راهنمایی کنید که چکار باید بکنند در این شرایط!
این شد که ما فکر کردیم بهتر است به جای نشستن و دنبال کردن اخبار با نگرانی و کاری نکردن، آن کاری را که بلدیم و تجربه‌اش را داریم و در این شرایط هم کمککننده است، شروع کنیم. بنابراین بلافاصله تیم کمیته شامل یک روزنامه‌نگار، یک فعال دانشجویی سابق، یک فعال کارگری و یک فعال زنان شکل گرفت و بدون معطلی کار را شروع کردیم.
ضرورت وجود چنین کمیته‌ای این بود که بسیاری از سازمان‌های حقوق بشری و یا گروه‌های دیگر یا حتی خبرگزار‌ی‌ها ناچارند که روی مسائل مختلفی نیرو بگذارند و آنها را پوشش دهند، کمیته تمرکزش را روی مساله بازداشت‌شدگان گذاشت. برای اینکه بتوانیم یک بانک اطلاعاتی از تعداد افراد دستگیر شده، و سایر جزئیات مرتبط داشته باشیم و این‌ها بعدها قابل رجوع و پیگیری باشد و نگاه درست‌تری از ابعاد سرکوب به ما بدهد. نکته بعدی اینکه این آدم‌ها که هر روز دستگیر می‌شدند و می‌شوند و تمام زندگی‌شان تح‌الشعاع قرار می‌گیرد، نیاز دارند که بیشتر از صرفا یک خط خبر به آنها توجه شود. نیاز به کمک و مشاوره حقوقی دارند. خانواده‌ها گاهی نیاز به کسی دارند که فقط آرامشان کند، بتواند بر اساس تجربه راهنمایی‌شان کند، دل‌سوز و هم‌دردشان باشد. ما سعی کردیم که کمیته چنین جایی باشد. جایی که بازداشتی‌ها برای ما «خبر» نیستند، هر یک نفر، از لحظه بازداشت تا آزادیاش نیاز به پیگیری دارد.
◼️ کمیته پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان ضمن اطلاع‌رسانی درباره شهروندان بازداشت شده و وضعیت آنها، چه کارهای دیگری انجام می‌دهد؟
_: سوال خوبی است. چون کمیته علاوه بر جمع‌آوری اسامی، و به‌روز رسانی شرایط افراد دستگیرشده، چند کار دیگر هم از همان ابتدا برای خودش تعریف کرد. یکی راهنماهای کوتاهی است که به‌خصوص در روزهای ابتدایی اعتراضات خیلی لازم و ضروری بود. راهنماهایی در مورد اینکه در ساعات ابتدایی بازداشت چه می‌توانید بکنید؟ شامل اینکه چه حقوقی دارید و چطور می‌توانید بر شرایط تسلط پیدا کنید. یک راهنمایی برای خانواده‌ها منتشر کردیم، شامل اینکه اگر عزیزانتان بازداشت شد چطور باید پیگیری را شروع کنید. چرا باید اطلاع‌رسانی کنید و چرا نباید به تهدید و تطمیع بازجو گوش بدهید. راهنماهایی هم داشتیم در مورد اینکه چطور در هنگام شرکت در تجمعات می‌توانید امن بمانید و تا حد امکان احتمال دستگیرشدن را کم کنید. آخرین راهنمایی هم که تا این لحظه منتشر کردیم در مورد این بوده که حالا اگر بازداشت شدید، در زندان چطور می‌توانید از خودتان مراقبت کنید. چطور با سلول انفرادی و بازجویی و دیگر مسائل زندان کنار بیایید. سعی کردیم این راهنماها کوتاه باشد تا آدم‌ها واقعا بخوانند چون مهم است. و همه این راهنماها بر اساس تجربیات افرادی که خودشان شرایط بازداشت یا زندان را تجربه کرده‌اند، نوشته شده است.
این‌ها از این جهت مهم است که ما در این اعتراضات با جوانان کم سن و سالی مواجه هستیم که اتفاقا نقش اصلی را دارند، اما این‌ها هرگز فعال سیاسی یا اجتماعی نبوده‌اند. هیچ‌وقت برای زندان رفتن و یا بازجویی پس دادن، آماده نبودند، اصلا تصویری از اینکه قرار است با چه چیزی مواجه شوند ندارند و برای همین ممکن است دوره زندان و بازجویی برایشان به شدت سخت بگذرد و آن را تروماتایز کند.
کار دیگری که انجام دادیم معرفی وکیل به خانواده‌های زندانیان است. از همان روزهای ابتدایی لیستی از وکلا تهیه کردیم و تلاش کردیم تا افراد را تشویق و ترغیب کنیم که حتما وکیل بگیرند و در صورت امکان با وکیل در دادگاه شرکت کنند.
همچنین با سه نفر از وکلای با تجربه و خوشنام که هم‌اکنون در خارج کشور هستند نیز صحبت کردیم و چند خط تلفن فراهم کردیم تا آنها بتوانند مشاوره حقوقی رایگان در اختیار خانواده‌ها قرار دهند.
◼️ شما لیست بازداشت‌شدگان را تهیه و منتشر می‌کنید، لیستی که مدام به روز می‌شود. داده‌های کمیته پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان در طول این مدت چه ابعادی از سرکوب را نشان می‌دهد؟ چه گروه‌هایی بیشتر مورد هدف سرکوب و بازداشت نیروهای امنیتی قرار گرفته‌اند؟
_: خیلی سخت است بشود گفت چه گروه‌هایی بیشتر هدف سرکوب قرار گرفتند، برای اینکه واقعا در این دوره ابعاد سرکوب و دستگیری‌ها به شکلی بوده که تقریبا هیچ گروهی در امان نمانده است. یعنی شما با هر کسی حرف می‌زنید حتما یک نفر در خانواده یا بستگانش دارد که در جریان این اعتراضات دستگیر شده باشد. مثلا در سال ۸۸ این‌طور نبود، هرچند که در آن سال هم شمار زیادی از شهروندان دستگیر شدند و اتفاقا احکام سنگینی هم دریافت کردند، اما اعتراضات این‌قدر همه شمول نبود و هم‌چنان گروه‌های خاصی از مردم در میان بازداشت‌شدگان به چشم می‌خوردند. این بار متفاوت است. اما به‌طور کلی می‌توان گفت که گروه سنی جوانان بیشترین تعداد دستگیری‌ها را داشته و بیشترین سرکوب را تجربه کرده است که در همین احکام اعدام هم مشاهده می‌کنید که اکثر این بچه‌ها بین ۱۹ تا ۲۵ ساله هستند. در میان گروه‌های اجتماعی خب سرکوب در دانشگاه‌ها خیلی زیاد بوده و شمار دانشجویان دستگیر شده، اصلا غیرقابل باور است. در لیست ما هفتصد دانشجوی بازداشتی وجود دارد که هویت‌شان احراز شده، حتما شمار این‌ها خیلی بیشتر است.
در روزهای اول تعداد دستگیری‌ها میان فعالان حوزه زنان هم خیلی زیاد بود و به‌طور کلی هم تعداد زنان دستگیرشده و احکامی که برایشان صادر می‌شود تفاوت معناداری با دفعات قبل دارد. همچنین در مقایسه با دوره‌های پیشین به نظر می‌رسد که روزنامه‌نگاران و وکلا هم بیشتر مورد حمله قرار گرفتند که دلیلش هم واضح است، ممانعت از اطلاع‌رسانی و اینکه روندهای غیرقانونی قضایی کم‌تر محل اعتراض واقع شود.
◼️ در این دوره از اعتراضات سراسری زنان به صورت گسترده بازداشت شدند، اطلاعات کمیته پیگیری در زمینه بازداشت، برخوردهای خشونت‌آمیز و آزارهای جنسی، صدور احکام سنگین و رفتارهای نامناسب با زنان در بازداشت به ما چه می‌گوید؟ آیا با سرکوب سیستماتیک زنان و دختران روبه‌رو هستیم؟
_: همان‌طور که گفتم شمار زنان دستگیرشده بسیار زیاد بوده است. گزارش‌هایی داریم که در مقطعی در زندان واقعا جای خواب هم نداشته‌اند، این‌قدر که تعداد زندانی در سلول‌ها و بندها زیاد بوده. از طرفی یک نگاه اجمالی به احکامی که صادر می‌شود هم نشان می‌شود که اراده‌ای برای صدور احکام سنگین علیه زنان وجود دارد. نمی‌توانم دقیق بگویم که احکام صادره علیه زنان سنگین‌تر است یا مردان، اما مثلا گزارش‌هایی داریم که زنان زیادی با اتهام «تبلیغ به فساد و فحشا» مواجه هستند و این‌ها اکثرشان در دادگاه با ۱۰ سال حکم مواجه می‌شوند.
سرکوب علیه زنان در ایران همیشه سیستماتیک بوده است. اصلا همین سرکوب و خشونت سیستماتیک، قیام ژینا را رقم زد. در این دوره هم با شکل عریان‌تری از این سرکوب و خشونت مواجه بوده‌ایم و به‌خصوص خشونت و آزارهای جنسی علیه زنان بسیار پررنگ است.
گزارش‌های متعددی از آزارهای جنسی شامل لمس، تحقیر، کلام نامناسب علیه زنان دستگیرشده چه هنگام بازداشت و چه در بازجویی‌ها داشته‌ایم. شدت این آزارها به حدی بوده که واقعا بسیاری از این زنان بعد از آزادی و بعد از اتمام دوره بازجویی ویران شده‌اند. این‌ها هم نه فقط در بازداشتگاه‌های غیررسمی که در بازداشتگاه‌های رسمی هم وجود دارد. در بند ۲۰۹ (زندان اوین) به‌طور مثال چند تن از زنان دستگیرشده گفته‌اند که در بازجویی‌ها، بازجو عکس‌های خصوصی آنها را می‌آورده و چند نفری شروع می‌کردند در مورد بدن این زنان حرف زدن یا تحقیر کردن آنها یا سوال‌های بسیار با جزئیات در مورد روابط خصوصی‌شان. یا مثلا اینکه بازجویی از دختران جوان در ساعات پایانی شب انجام شده و هر شب این دختران را برای بازجویی صدا می‌کردند و در آنجا چنین رفتارهایی را در ساعات آخر شب انجام می‌دادند و بعد به این‌ها می‌گفتند ما شما را برای «حال آخر شب‌مان» صدا می‌کنیم.
به جز این‌ها کمیته دو مورد گزارش تجاوز دریافت کرده است که در یک مورد دختر بسیار جوانی مورد تجاوز کامل قرار گرفته بود و در شرایط روانی بسیار نگران کننده‌ای قرار داشت که البته تلاش شد تا حمایت‌های لازم از او صورت بگیرد.
بنابراین باید بگویم که بله این قیام با شعار «زن، زندگی، آزادی» آغاز شده و اولین و مهم‌ترین خواسته‌اش پایان دادن سرکوب و خشونت علیه زنان بوده، اما آنچه حکومت در طرف مقابل انجام داده تبدیل «تن» زنان به ابزاری برای سرکوب بوده تا با استفاده از آن، هم خود این زنان و هم سایر زنان را از پیوستن به این قیام و از میداندار بودن در این قیام بترساند.
◼️ از ضرورت اطلاع‌رسانی درباره شرایط بازداشت شدگان و زندانیان سیاسی بگوید. اطلاع‌رسانی پروسه‌ای مهم و شامل مراحل مختلف است، از لحظه بازداشت شروع می‌شود تا وضعیت و تداوم بازداشت، مراحل دادرسی، بازجویی، رفتار با فرد بازداشتی، دادگاه، حکم و غیره. چرا اطلاع‌رسانی مهم است؟
_: فکر می‌کنم همه ما بارها در مورد ضرورت اطلاع‌رسانی حرف زده‌ایم. واقعا این بزرگ‌ترین مشکلی است که ما با آن مواجه هستیم. قانع کردن خانواده و نزدیکان فرد زندانی برای اینکه در موردش حرف بزنند و حاضر باشند اسمش را اعلام کنند کار بسیار سخت و فرسایشی شده است. به نظرم خیلی واضح است که سیستمی که عزیز شما را دستگیر می‌کند، شکنجه می‌کند، در بازداشت و انفرادی نگهداری می‌کند، هیچ تمایلی ندارد که خبری در مورد آنچه انجام می‌دهد منتشر شود. متاسفانه این واقعیت است که خانواده‌ها در این مورد ابدا به صلاح فرد بازداشت‌شده عمل نمی‌کنند و در مقابل تهدید و یا تطمیع بازجو، یا تسلیم می‌شوند یا اینکه اعتماد می‌کنند. واقعیت این است که گروه‌ها و سازمان‌های حقوق بشری تجربه بیشتری در این موارد دارند تا خانوادهایی که برای اولین‌بار است در چنین شرایطی قرار می‌گیرند، بنابراین بیشترین کمکی که خانواده‌ها می‌توانند به فرزندانشان انجام دهند این است که خبر دستگیری آنها را پنهان نکنند و بعد از آن نیز به‌طور مرتبط در مورد شرایطش اطلاع‌رسانی کنند. ما همین حالا در مورد خیلی از پرونده‌های مهم، کمبود اطلاعات داریم چون خانواده‌ها یا ترسیده‌اند یا فکر می‌کنند اگر اطلاع‌رسانی نکنند بهتر است.
توصیه ما همیشه این است حتی اگر خودتان هم نمی‌توانید از طریق، دوست، فامیل و یا نزدیکان‌تان سعی کنید اسامی عزیزانتان را اعلام کنید و نگذارید در بی‌خبری بمانند.
◼️ درباره بازداشت کودکان چه می‌دانیم؟
در لیست کمیته پیگیری، ۱۷۴ کودک بازداشت‌شده وجود دارد که بیشترین دستگیری‌ها در زاهدان، آبدانان و جوانرود اتفاق افتاده است. می‌دانیم که افراد زیر ۱۸ سال دستگیر شده پس از طی دوران بازجویی به کانون اصلاح و تربیت منتقل می‌شوند. در این حال باید بگویم که شکنجه و آزار و اذیت فیزیکی و یا جنسی در این گروه بازداشت‌شدگان هم بسیار چشمگیر بوده است. مثلا در مورد سه فرد زیر هجده سالی که در پرونده مرگ روح‌الله عجمیان در کرج محاکمه شدند، یکی از متهمان زیر هجده‌سال این پرونده چهار روز پس از دستگیری و زمانی که اجازه تماس با خانواده‌اش را پیدا کرده، به آنها گفته است «آن‌قدر کتکم زدند به همه‌چیز اعتراف کردم.» بعد وقتی پیش بازپرس برده می‌شود،آن‌قدر اعترافاتش زیاد بوده که خود بازپرس متعجب شده و پرسیده که واقعا همه این کارها را کرده‌ای؟
همین‌طور آزار و اذیت جنسی و تهدید به تجاوز هم یکی از حربه‌هایی است که به کرات و به‌طور گسترده علیه کودکان بازداشت‌شده استفاده شده است.
◼️ اطلاع‌رسانی صحیح چگونه باید انجام شود و خانواده‌ها باید به چه نکاتی توجه کنند؟
_: توصیه ما همیشه این است که اگر فرد دستگیرشده جزو فعالان است که می‌بایست بلافاصله خبر دستگیری او اعلام شود. در مورد شهروندان واقعا بستگی دارد فرد در چه وضعیت و شرایطی دستگیر شده باشد، گاهی صبر کردن تا ۴۸ ساعت می‌تواند تصمیم منطقی‌ای باشد تا معلوم شود که آیا قرار بازداشتی برای فرد صادر می‌شود یا نه. اما نکته مهم به خصوص در این روزها این است که خانواده باید حداقل اطرافیان و دوستان نزدیک فرد را در سریع‌ترین زمان ممکن از بازداشتش مطلع کنند تا اگر در گروه‌های مشترکی در شبکه‌های اجتماعی عضو است، امنیت دیگران به خطر نیافتد. در این اعتراضات موارد زیادی بوده که فردی دستگیرشده و بعد به واسطه گروه تلگرامی یا واتس‌اپی که عضو بوده اعضای دیگر گروه هم دستگیر شده‌اند. بنابراین این یک مسئولیت اخلاقی بر دوش اطرافیان فرد دستگیر شده است.
راه‌های مختلفی هم برای اطلاع‌رسانی وجود دارد، گروه‌های مختلف حقوق بشری و خبرنگاران در این رابطه پاسخگو هستند و می‌توانند محل مراجعه باشند. نکاتی که باید رعایت شود، علاوه بر ملاحظات امنیتی و راه‌های ارتباطی امن برای حفظ امنیت خانواده‌ها این است که تلاش کنند تا اطلاعات دقیق و کافی در مورد فرد بازداشت شده بدهند. شغل، زمان بازداشت، مکان احتمالی بازداشت و اطلاعات دیگری که کمک می‌کنند تا دستگیرشدگان از صرف عدد و یا اسم خارج شوند.
◼️ چرا سکوت به نفع زندانی نیست و بازجویان و نیروهای امنیتی با ترفندهای مختلف از جمله تهدید و تطمیع سعی دارند خانواده‌ها را به سکوت و عدم اطلاع‌رسانی در مورد زندانیان وادار کنند؟
_: زندانی که اسمش هیچ جایی نیست، اساسا گاهی از دستور کار بازجویان هم خارج می‌شود. تجربه نشان می‌دهد که پیگیری و اطلاع‌رسانی در مورد بازداشت‌شدگان در نهایت به نفع آنان است. خیلی ساده است اگر مقایسه کنید می‌بینید احکام صادرشده در مورد افرادی که اسم‌شان به کرات در رسانه‌ها آمده است به‌طور معمول سبک‌تر است. یا اینکه زودتر تعیین تکلیف شده‌اند.
این را هم بگویم که واقعا نمی‌توانیم بگوییم که صد در صد تضمین وجود دارد که در صورت اطلاع‌رسانی شرایط زندانی بهتر می‌شود، اما بر اساس تجربه می‌دانیم که در سکوت کردن هیچ مزیتی وجود ندارد.
نکته مهمی که باید تاکید کنم این است که اطلاع‌رسانی درست باید بعد از دستگیری شروع شود و ادامه‌دار باشد. بسیاری از دستگیرشدگان اخیر را ما زمانی از هویت‌شان مطلع می‌شویم که مثلا حکم صادر شده یا حتی قطعی شده است. یعنی حتی تا بعد از دادگاه تجدیدنظر هم تصور بر این بوده که خبری نکردن موضوع به نفع پرونده است. بنابراین اگر عزیزانتان دستگیر شدند، مخصوصا اگر می‌دانید یا احتمال می‌دهید که با اتهامات سنگین مواجه هستند، در اطلاع‌رسانی درنگ نکنید.
◼️ گاها رسانه‌های داخلی و قوه قضائیه اخبار ضد و نقیضی را در مورد بازداشت شدگان و احکام آنها منتشر می‌کنند، شما دلیل آن را چه می‌دانید؟
_: مهم‌ترین دلیل ایجاد سردرگمی است. این‌ها از طریق انتشار اخبار غلط در شبکه‌های اجتماعی حواس‌پرتی ایجاد می‌کنند. یک خبری به اشتباه پخش می‌شود و هزاران بار به اشتراک گذاشته می‌شود و بعد خبر درست آن‌قدر که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد. ایجاد سردرگمی برای اینکه مردم و به خصوص گروه‌ها و خبرنگاران نتوانند کارشان را انجام دهند و بی‌اعتبار شوند، مهم‌ترین دلیل انتشار این اخبار ضد و نقیض است.
کمیته پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید:
– تلگرام
– توییتر
– اینستاگرام