روز یکشنبه، سی‌اُم ماه اکتبر، رئیس‌جمهور سابق برزیل، لوئیس ایناتسیو لولا داسیلوا، در رقابت با رئیس‌جمهور وقت، ژائیر بولسونارو، به یک پیروزی تاریخی دست یافت. در این رأی‌گیری که نزدیک‌ترین رقابت از زمان بازگشت دموکراسی به برزیل در دهه ۱۹۸۰ بود، بولسونارو تبدیل به نخستین رئیس‌جمهوری یک‌دوره‌ای بزریل شد که برای چهار سال دوم رأی نمی‌آورد.
این انتخابات برزیل را دو شقه کرد: در یک طرف، دفاع از دموکراسی و بازگشت به سیاست‌های مدنی؛ و در طرف دیگر، اقتدارگرایی و سیاست‌های ارتجاعی. پیروزی لولا با کسب ۵۰,۹ درصد آرا در برابر ۴۹,۱ درصد رأی بولسونارو باعث جشن و شادمانی مردم در خیابان‌های برزیل شد، مردمی که حالا امیدوارند این پیروزی پایانی باشد بر بحران اجتماعی‌ای که کشور در چند سال گذشته از سر گذرانده است.
روزنامه‌نگار برزیلی، فرناندو گابیرا، که سابقه مبارزه چریکی با دیکتاتوری نظامی در برزیل را نیز در کارنامه خود دارد، این انتخابات را «پیروزی‌ای برای برزیل و پیروزی‌ای برای بشریت» نامید و افزود: «حالا می‌توانیم دوباره نفس بکشیم.» رئیس‌جمهور سابق، فرناندو هنریک کاردوسو، رقیب دیرینه لولا، در پیام تبریکش به او گفت: «دموکراسی برنده شده است.»
پیروزی دموکراسی
آرای بولسونارو در این دوره تنها کمی بالاتر از آرایی بود که در انتخابات قبلی (۲۰۱۸) توانسته بود به دست بیاورد. اما حزب کارگران برزیل در انتخابات امسال توانست با نامزدی لولا رأی خود را نسبت به انتخابات دوره قبل تا چیزی نزدیک ۱۳ میلیون افزایش دهد.
پیام کارزار انتخاباتی لولا دموکراسی و عمل‌گرایی، دفاع از اتحاد سیاسی، و ارزش دادن بر حقوق مدنی و انسانی بود. او برای پست معاون اولی خود جرالدو الکمین را انتخاب کرد که رقیب پیشین او در انتخابات ۲۰۰۶ بود. ائتلاف لولا، که چهره‌های متکثری از سوسیالیست‌ها تا نئولیبرال‌ها را دربرمی‌گرفت، تمرکز خود را بر بی‌توجهی بولسونارو به مردم، اقتصاد و محیط زیست برزیل گذاشت و در تقابل با چهار سال پرآشوب بولسونارو، بازگشت به ثبات و پیشرفت را وعده داد.
لولا در نطق پس از پیروزی خود گفت: «این نه پیروزی‌ای برای حزب کارگران و سایر احزاب سیاسی، بلکه پیروزی‌ای برای جنبش دموکراسی‌خواهی است.»
پس از دو دوره متوالی‌ای که لولا از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۸ رئیس‌جمهور بود، این سومین پیروزی انتخاباتی اوست؛ اتفاقی که او را به محبوب‌ترین سیاستمدار برزیل تبدیل می‌کند.
با این حال، این پیروزی همزمان لحظه تلخ و شیرینی است، چرا که پیروز انتخابات پارلمانی و ایالتی در ماه گذشته چهره‌های محافظه‌کار و راست افراطی طرفدار بولسونارو بودند. با این حساب دوران ریاست‌جمهوری دشواری در انتظار لولا خواهد بود.
کارزاری که شبیه هیچ کارزار دیگری نبود
در آستانه انتخابات، بولسونارو خود را قهرمان پیشرفت و ثبات معرفی می‌کرد و علی‌رغم تمام شواهد موجود، ادعا می‌کرد که مردم برزیل در رفاه اند و این کشور از اقتصادی قوی برخوردار است. در این میان، ابراز اصلی‌ای که او برای گسترش پایگاه انتخاباتی خود از آن استفاده کرد طرح «اوکسیلیو برزیل» بود. این برنامه در اصل طرح حمایتی اضطراری‌ای بود که در دوران همه‌گیری کووید و برای انتقال مستقیم پول به خانواده‌های کم‌درآمد تدوین شده بود و بولسونارو در ماه اکتبر ۲۰۲۱ توانست پارلمان را قانع کند تا این برنامه همچنان اجرایی باقی بماند. او ادعا می‌کرد این برنامه از «بولسا فامیلیا»، برنامه حمایتی لولا در زمان ریاست‌جمهوری‌اش که توانست در سال‌های ۲۰۰۰ ده‌ها میلیون نفر را از فقر نجات دهد، موثرتر وموفق‌تر است. «اوکسیلیو برزیل» که به‌زعم بسیاری بزرگ‌ترین رشوه‌دهی به توده مردم در تاریخ برزیل بوده است، با آنکه در اصل با سایر سیاست‌های نئولیبرالی بولسونارو در تضاد بود باعث شد او بتواند خود را رئیس‌جمهوری بسیار انسانی و بشردوست جا بزند.
از طرف دیگر، لولا خود را تنها گزینه دموکراتیک برای برزیل می‌خواند و، در عین دفاع از خویش در مقابل رقیبی که او را به جنونِ دزدی، کمونیسم و حتی شیطان‌پرستی متهم می‌کرد، به رفاه کشور در زمان ریاست‌جمهوری خودش در سال‌های ۲۰۰۰ ارجاع می‌داد.
لولا به کارزارهای انتخاباتی دیجیتالی عادت نداشت و ار همین رو حامیان بولسونارو توانستند کل فضا مجازی را از روایت‌های دروغین و ارتجاعی خود پر کنند. در حالیکه بولسونارو کاربر بسیار فعالی در توییتر بود که همچون ماشین تولید اخبار جعلی عمل می‌کرد، لولا که نخستین بار در دهه ۱۹۸۰ وارد کارزار انتخابات شده بود حتی یک گوشی تلفن همراه نیز نداشت.
دموکراسی در خطر
از زمان بازگشت دموکراسی در دهه ۱۹۸۰، انتخابات‌ها در برزیل با آرامش مدنی نسبی و انتقال صلح‌آمیز قدرت همراه بوده‌اند. در دهه ۲۰۱۰، این روند به‌تدریج تغییر کرد، چراکه فضای دوقطبی کارزارهای انتخاباتی را مدام خصومت‌آمیزتر و خشونت‌آمیزتر می‌کرد.
دیوان عالی انتخابات، نهاد دیرپای ناظر بر انتخابات در برزیل، قانون‌های دقیق و صریحی را بر کارزارهای انتخاباتی اعمال می‌کند تا فرآیند دموکراتیک به‌شکل صلح‌آمیزی طی شود. همه نامزدها بر اساس قدرت پارلمانی حزبشان از مدت زمان مشخصی برای تبلیغ در رادیو و تلویزیون برخوردارند. تبلیغات در روز قبل از انتخابات و در حوزه‌های رأی‌گیری ممنوع است و با تبلیغات دروغین نیز برخورد می‌شود.
این سیستم در کنار ماشین‌های رأی‌گیری که ثابت شده بسیار کارآمد هستند انتخابات برزیل را به‌لحاظ دموکراتیک‌بودن در جهان سرآمد کرده‌اند. با وجود این، عصر اطلاعات غلط و جعلی و همچنین قطبی‌شدن فضا این سیستم را نیز با مشکل مواجه کرده است. اپلیکیشن‌های شبکه‌های اجتماعی نظیر واتس‌اپ بستر بسیار مناسبی برای رشد و شیوع اطلاعات جعلی و نادرست هستند که نظارت بر آنها نیز بسیار دشوار است. بولسونارو و متحدان او نیز نهایت استفاده را از این امر بردند و هر گونه تلاشی از سوی نهادهای قضایی و انتخاباتی برزیل برای مقابله با کارزار انتخاباتی دروغین خود را بخشی از توطئه بزرگ مؤسسات نظرسنجی، دیوان عالی، و ستاد انتخابات برای خلع ید او از قدرت می‌خواندند.
این اهمرینی‌جلوه‌دادن سنگ‌بناهای دموکراسی برزیل جو خطرناکی را در بین طرفداران بولسونارو ایجاد کرد. محققان مؤسسات نطرسنجی در خیابان‌ها مورد حمله قرار می‌گرفتند و طرفداران راست افراطی چندین نفر را کشتند، از جمله مردی که به خاطر ابراز حمایتش از لولا بر اثر ضربات متعدد چاقو جان باخت. تقاضا برای الغای دیوان عالی نیز به شدت نزد هواداران بولسونارو بالا گرفت.
واکنش بولسونارو به نتیجه انتخابات
تا به اینجای کار، بولسونارو سکوت اختیار کرده است. خطر یک کودتای خشونت‌آمیز هنوز واقعی نشده، اما تقریباً حتمی است که بسیاری از طرفداران بولسونارو به نتیجه انتخابات اعتراض خواهند کرد. و این کاملاً با شخصیت و سابقه خود بولسونارو در نپذیرفتن شکست‌ها و خطاهایش منطبق است.
دیوان عالی به‌طور رسمی لولا را پیروز انتخابات اعلام کرده است. رئیس مجلس نمایندگان، آرتور لیرا، که از قضا از متحدان بولسونارو نیز هست، به‌طور علنی نتیجه را تأیید کرده است. این بیانیه‌ها مسلماً کار بولسونارو را برای اعتراض به نتیجه و نپذیرفتن شکست دشوار خواهد کرد.
با وجود این، انتخابات ماه پیش گروه قدرتمندی از سیاست‌مداران حامی بولسونارو را گرد هم آورد که فعالانه در کارزار انتخباتی رئیس‌جمهور وقت درگیر بودند. این پایگاه انتخاباتی نشان داده که حاضر است برای حمایت از قهرمان خود نتیجه انتخابات را به چالش بکشد. آیا برزیل با چیزی شبیه شورش‌های روز ششم ژانویه در کاخ کنگره ایالات متحده مواجه خواهد شد؟
چالش‌ها و امیدها
لولا که روز ۳۰ اکتبر پیروز انتخابات شد همان چهره‌ای نیست که در سال ۲۰۰۲ برای نخستین بار رئیس‌جمهور شد و کشوری که قرار است آن را اداره کند نیز تغییر کرده است. لولا برای آنکه بتواند بولسونارو را شکست دهد پیوسته از چپ به میانه تغییر موضع داد تا بین درصد بیشتری از رأی‌دهندگان اقبال داشته باشد. معاون او، جرالدو الکمین، و بسیاری دیگر از متحدان لولا مخالف ایدئولوژیک چپ هستند. او حتی توانست نظر بسیاری از مسیحیان انجیلی را نیر به خود جلب کند، چیزی که باعث شده است جایگاه مذهب در حیات سیاسی برزیل مستحکم‌تر شود.
کنگره‌ای که این بار رئیس‌جمهور با آن سروکار خواهد داشت به مراتب خصومت‌آمیزتر و سرسخت‌تر از کنگره‌ای است که در سال‌های دهه ۲۰۰۰ با آن همکاری می‌کرد. لولا با چالش‌های بغرنج دیگری که در دوران بولسونارو به وجود آمدند یا تشدید شدند نیز مواجه خواهد بود: جبران آسیب واردآمده به آمازون، بازسازی آژانس‌های اجتماعی و محیط زیستی، و مبارزه با فرهنگ نفرت و تعصب. اما فارغ از موانع و چالش‌های پیش‌رو، پیروزی او به دموکراسی، آن هم در کشوری که بی‌نهایت به امید احتیاج داشت، فرصتی دوباره داده است.
ترجمه و تلخیص از: ژاکوبن