«اولین چیزی که در سربازی یادگرفتم، اطاعت از مافوق یا به اصطلاح ارشد بود: حتی اگر می‌گفت بمیر. خدمت در نظام یعنی پذیرفتن این‌که هرکسی یک درجه از تو بالاتر است، می‌تواند به تو فرمان بدهد و حتی عقده‌هایش را سر تو خالی کند. یک ستوان یکم بود که فرمانده قرارگاه ما بود. او می‌گفت افتخار و اقتدار نظام همین است که تو برای هرکاری باید سلسله مراتب را طی کنی. سلسله مراتب یعنی پا چسباندن جلوی ارشد، یعنی قدرت.»

محسن در توضیح جمله‌های بالا می‌گوید: «نظام یک مشت آدم چشم وگوش بسته تربیت می‌کند تو حق نداری بپرسی چرا؟ چون اقتدار نظام را زیر سوال می‌بری. سرباز ایده‌آل یعنی سرباز مطیع. هر سرباز علاوه بر یادگرفتن درجه‌های نظام می‌باید مثل کسی که شجره‌نامه‌اش را حفظ می‌کند ارشدتر از خود را تا فرمانده کل قوا بشناسد. برای این‌که دانستن سلسله مراتب یعنی یادگرفتن الفبای اطاعت، بدون پرسیدن.»

 زندگی برای مردان جوانی که در ایران زندگی می‌کنند به دو تکه‌ معنی‌دار تقسیم می‌شود؛ قبل از خدمت سربازی و بعد از آن. گویی این یک تراز گریز ناپذیر است که هم‌چون مانعی بزرگ، مستلزم از میان برداشتن، یا با صلح وسلام از کنارش گذشتن است. 

برای اغلبِ پسران جوان، خدمت سربازی یک درام طولانی‌ست که گاه تبدیل به تراژدی می‌شود.

«می‌گفتند که دوران سربازی، دوران آدم شدن است؛ روی دیوار پادگان عجب‌شیر تصویر الاغی را کشیده بودند که بعد خارج شدن از پادگان تبدیل به آدم شده بود.»

محسن به توضیحاتش اضافه می‌کند که «وقتی وارد پادگان شدیم، زهره‌مان ترکید. یک سرگروه‌بان بداخلاق و بدصدا به‌نام قادری چند بار به ما بشین و پاشو داد و بعد بلند داد زد این‌جا با خانه‌ پدری‌تان زمین تا آسمان فرق دارد.»

سربازها از همان روز اول آموزشی، حت» پیش از گرفتن لباس سربازی می‌آموزند که دیگر گوش به فرمان ارشد باشند. برای او پا بچسبانند و بی‌آن‌که سوالی بپرسند، فرمانش را اجرا کنند. خبردار بایستند، با دست حرف نزنند و همیشه لباس وجای خوابشان مرتب ومنظم باشد. 

از ۱۵۷ سال پیش که ناصرالدین شاه خدمت سربازی را در کتاب‌چه‌‌ای به‌نام قانون نظامیه برای جوانان ایرانی اجباری کرد، قانون خدمتِ سربازی کش وقوس‌های بسیاری پیدا کرد اما هیچ‌یک از این تغییرات باعث نشد، محیط خدمت سربازی محیطی دل‌چسب چون محیط دانشگاه یا دبیرستان باشد. 

در بسیاری از موارد این دوره را هم‌چنان که از نام قدیمی‌اش پیداست، یک اجباری تحقیرآمیز می‌دانند که گاه حتی از بردگی نیز رنج‌آورتر می‌شود. 

اما گردن نهادن بر سختی‌ها و دشواری‌های نظام، کار هرکسی نیست. در ایران حدود ۸۰۰ هزار مشمول، هرساله دفترچه‌های اعزام به خدمت را دریافت می‌کنند و به همین تعداد، از رفتن به خدمت سربازی سر باز می‌زنند.

رضا می‌گوید: «من خُرد شدن را در سربازی تجربه کردم. ساعت ۱۰ شب رسیدیم به پادگان و صبح ساعت ۴ برپا دادند. سحری خوردیم و از همان موقع بدو بایست شروع شد. الف شبیهی، گروه‌بان وظیفه‌ دسته‌ ما، وادارمان کرد آن‌قدر غلت بزنیم که هرچه خورده‌ایم بالا بیاوریم. یک ماه تمام این رویه ادامه داشت. وقتی داشتیم از جلوی فرمانده پادگان رژه می‌رفتیم، سرگروه‌بانمان برای توجیه اجرای ضعیف رژه، پشت بلند گو گفت این دسته، بی‌سوادان پادگان هستند!»

فشار تحقیر، گاه آن‌قدر بالاست که برخی نمی‌توانند آن را تحمل کنند.

در اولین روز فروردین ۱۴۰۱، یک سرباز سپاه در بوشهر چهار سرباز هم خدمتی خود را به ضرب گلوله کشت و یک نفر را نیز گروگان گرفت. اجازه ندادن برای رفتن به مرخصی، دلیل اقدام این سرباز بوده‌است.

چند روز بعد در فروردین ماه در کرج به‌دلیل «اضافه خدمت» ،«ندادن مرخصی» و «اجازه‌ندادن برای دیدار با خانواده» یک سرباز  دیگر خودکشی کرد.

آمار دقیقی در این مورد وجود ندارد چرا که برخی دستگاه‌ها معمولا تلاش در کتمان این مساله دارند. اما براساس داده‌ها از هر شش سرباز یک نفر به خودکشی فکر می‌کند. این درحالی‌ست که می‌توان بودجه‌ای را برای پایش روانی مشمولان در نظر گرفت تا از برخی آسیب‌ها از جمله خودکشی آنان در حین خدمت، پیش‌گیری کرد.

افشین از کسی به‌نام دادا رضا نام می‌برد که سه ماه پس از تقسیم شدن، جانش را با اسلحه‌ ژ۳ گرفت: سنش بیش‌تر از بقیه بود و یک‌راست از زندان آمده بود سربازی. آدم با تجربه‌ای بود. اما نتوانست تحقیر خدمت را تجربه کند.

به گفته‌ افشین، به جز سلامت روانی که در سربازی به خطر می‌افتد، بهداشت عمومی هم رعایت نمی‌شود: ما اعزام شدیم به پادگان سعید آباد در تبریز. یک‌ماه حمام نرفتیم. چون تمام دوش‌های مخصوص سربازان آموزشی، خراب بود و با آب سرد و سرمای زیر صفر همه ترجیح می‌دادیم کبره ببندیم اما یخ نزنیم.

روز ۱۳ فروردین نشستیم جلوی آفتاب تا شپش‌هایمان بیرون بریزند.

اگرچه افشین برخی تجربه‌هایش را با خنده بیان می‌کند اما اعتقاد دارد برخی از این تجربه‌ها باعث به هم ریختن روان یک جوان می‌شود: «یک‌بار تنبیه شدم چون با سرگروه‌بان وظیفه که اسمش خواجه‌وند بود، یکی به ‌دو کردم. او یکی از هم‌خدمتی‌هایم را فرستاد که با کلاه آهنی آب بیاورد. به او دستور داد آب را در پوتینم بریزد و بعد وادارم کرد پوتین را بپوشم و بدون اورکت بروم سر پست. نیم‌متر برف باریده بود و اگر نگهبانی‌ام کمی بیش‌تر طول می‌کشید، پاهایم سیاه می‌شدند.»

به گفته‌ او خیلی از تنبیه‌ها غیر انسانی و بسیار خطرناک است؛ تنبیه‌هایی چون آویزان کردن: پاهای سرباز خاطی را با زنجیر به سکوی میدان صبح‌گاه می‌بستند و یکی دوساعت از پاهایش آویزان بود. گاهی باعث بی‌هوشی و حتی به کما رفتن می‌شد. 

طولانی بودن دوران خدمت سربازی گاهی آن‌قدر زجرآور است که باعث انجام واکنش‌هایی قهری می‌شود.

خدمت مقدس اجباری

دولت ایران سعی دارد با چسباندن واژه‌ «مقدس» در میانه‌ ترکیب خدمت سربازی، آن را تبدیل به امری معنوی کند. اما برخلاف خیلی از کشورها که سربازان را به صورت داوطلبانه جذب می‌کنند، خدمت اجباری در ایران به شدت دافعه دارد و عده‌یی به دنبال راه‌های قانونی وغیر قانونی برای فرار از دو سال تحقیر و دشواری می‌گردند حتی به قیمت پذیرفتن برخی شرایط سخت.

اشکان یکی از مشمولان فراخوانده شده به خدمت است که چند سال پیش برای گرفتن معافیت پزشکی اقدام کرده: «با سختی بسیار توانستیم یکی از اعضای کمیسیون پزشکی را پیدا کنیم و درباره‌ یک راه مطمئن برای معافیت پزشکی با او گفت‌وگو کنیم.»

به گفته‌ی  اشکان پدرش ۲۵ سکه‌ بهار آزادی به آن عضو کمیسیون رشوه داده: «او پیشنهاد داد مشکل انوروزیس را مطرح کنیم. یعنی شب ادراری بزرگسالان. آن خانم دکتر نتایج آزمایشگاه را دست‌کاری کرد. اما روزی که در کمیسیون پزشکی حاضر شدم، گفتند که شما معاف از رزم می‌شوید. همان‌جا بود که خجالت‌آورترین کار عمرم را کردم و برای گرفتن معافیت مجبور شدم شلوارم را خیس کنم.»

دانیال هم ناچار شده به حقه‌ای عجیب متوسل شود تا معافیت بگیرد: «پدر ومادرم به محضر رفتند وطلاق گرفتند. آن‌ها این کار را کردند که من معاف بشوم اما امسال متوجه شدیم مدت زمان طلاق پدر ومادر باید بیش‌تر از پنج سال باشد.»

سربازی را نمی‌فروشیم

براساس ابلاغیه‌ای که هرسال از طریق رسانه‌ها اعلام می‌شود، برخی مشمولان می‌توانند با پرداخت مبلغی که هرسال تغییر می‌کند و بستگی به تحصیلات مشمول دارد، خدمت سربازی خود را خریداری کنند.

دریادار دوم رحیمی، رییس منابع انسانیِ سرباز در ستاد کل نیروهای مسلح در گفت‌وگو با خبرآن‌لاین گفته است:

ستادکل نیروهای مسلح به‌طور کلی با خرید سربازی موافق نیست. زیرا این کار در سال ۹۶ با دو هدف‌گذاری انجام شد؛ نخست این‌که از تعداد غایبان کاسته شود که متأسفانه تعداد غایبان در چند سال گذشته مضاعف شد و بیش‌تر از پیش‌بینی‌ها بود یعنی غیبت مشمولان سربازی توسعه یافت.

در وهله دوم نیز اجرای این موضوع باید عادلانه باشد درحالی که خرید خدمت سربازی عادلانه نیست.

این درحالی‌ست که  جمعی از نمایندگان مجلس با تدوین طرحی خواستار ساماندهی و تعیین تکلیف مشمولان غایب خدمت وظیفه‌ی عمومی شده‌اند.

 آن‌ها در این طرح پیشنهاد داده‌اند: مشمولانی که تا زمان ابلاغ این قانون هشت سال غیبت دارند؛ می‌توانند با پرداخت جریمه، کارت معافیت خدمت دریافت کنند.

۶۴ هزار میلیار تومان کجا صرف می‌شود؟

یک سرباز چه‌قدر برای کشور هزینه دارد و چه‌قدر از این هزینه را جبران می‌کند؟

محسن دهنوی نماینده‌ی مجلس در صفحه‌ی شخصی خود در فضای مجازی نوشت: در سال ۱۴۰۱، هیچ سربازی کم‌تر از ۳ میلیون و ۳۵۰ هزار تومان دریافتی نخواهد داشت. 

او در ادامه گفته که حقوق سربازان مجرد غیرعملیاتی معادل ۶۰درصد یک پایور، سربازان مجرد عملیاتی معادل ۷۵درصد یک پایور و سربازان متاهل معادل ۹۰درصد یک پایور خواهد شد. پارسال، متوسط حقوق سربازان ۳۰۰ هزار تومان بود؛ این رقم امسال به یک ونیم میلیون تومان رسید و سال بعد بالای سه ونیم میلیون تومان خواهد شد.

براساس گفته‌های دهنوی حقوق ماهانه‌ی سربازان متاهل نیز ۵ میلیون تومان خواهد شد. بر این اساس در یک دوره‌ی متوسط که معادل ۲۱ ماه است، یک سرباز مجرد به جز هزینه‌های خورد وخوراک واسکان و لباس وتجهیزات ۷۰ میلیون و ۳۵۰ هزار تومان و یک سرباز متاهل ۱۰۵ میلیون تومان حقوق می‌گیرد که اگر متوسط آن را در تعداد مشمولان  ضرب کنیم، حدود ۶۴ هزار میلیار تومان پول روی دست دولت می‌گذارد.

با این وجود چرا دولت حاضر نمی‌شود خدمت سربازی را حذف کند؟

سبحانی، دانشجوی جامعه شناسی به زمانه می‌گوید: «در شرایط امروزی که جنگی در کار نیست و تهدید محسوسی هم در پیرامونمان دیده نمی‌شود، چه عاملی دولت را وادار می‌کند به این همه هزینه تن بدهد؟ من احساس می‌کنم دولت ایران همواره خود و موجودیتش را در تهدید می‌بیند به همین دلیل حاضر به حذف خدمت سربازی نیست.»

«ما از صد در صد سرباز مورد نیاز ۶۰ درصد سرباز و ۴۰ درصد کسری سرباز داریم. امنیت بیش از هشت هزار  کیلومتر از مرزهای کشور توسط همین سربازان انجام می‌شود و یک روز کاهش سرباز مساوی با ناامنی مرزها خواهد بود لذا امکان حذف خدمت سربازی وجود ندارد.»

شکارچی سخنگوی ارشد نیروهای مسلح، سال گذشته در گفت‌وگو با تسنیم با بیان این نکته‌ها ادامه داده: «نیروهای مسلح در بلایای طبیعی تا شرارت‌های مرزی و ناامنی‌های پیرامونی حضور دارند. اگر ما گفتیم بخشی از افراد اختیاری بیایند و هرکس می‌خواهد نیاید، آن‌وقت بار این مسائل را روی دوش تعداد کمی از افراد انداخته‌ایم.»

به گفته‌ او این موضوع بودجه‌ بسیار کلانی می‌خواهد: ما به بیش از دو برابر نیروهای پایور در نیروهای مسلح نیاز داریم. 

این در حالی‌ست که برقراری بخشی از  آن‌چه از سوی دولت نظم عمومی و مقابله با اغتشاشگران تلقی می‌شود، برعهده‌ی نیروهای وظیفه است.

حامی که در جریان سرکوب اعتراضات آبان ۹۸ سرباز بوده می‌گوید: «ما سیاهی لشگر بودیم من و خیلی از هم‌خدمتی‌هایم، هم از مردم هم از نیروهای لباس شخصی و فرماندهانمان کتک خوردیم اما به مردم آسیبی نرساندیم. نیروی انتظامی ما را فقط برای ترساندن مردم به خدمت گرفته بود. عمدا لباس‌های پوشیده به ما می‌دادند که هراس بیش‌تری در مردم ایجاد کنند.»

نیروی انتظامی، سپاه، ارتش، سازمان قضایی نیروهای مسلح و چند سازمان و وزارت خانه از جمله جهاد کشاورزی وآموزش و پرورش مجاز به گرفتن سرباز یا نیروهای وظیفه هستند. به گفته‌ خیلی از کارشناسان کیفیت انجام خدمت سربازی در هریک از این نهادها ونیروها متفاوت است و این درحالی‌ست که پس از تحریم‌هایی که برای سپاه پاسداران اعمال شد، برخی از کسانی که در سپاه خدمت کرده‌اند از ورود به خاک آمریکا منع شده‌اند. در نوروز ۱۴۰۱ علی‌رضا قربانی، خواننده‌ شناخته شده، ‌ به دلیل خدمت کردن در سپاه در آستانه‌ ورود به خاک آمریکا برگردانده شد در حالی‌که خدمت کردن در سپاه به عنوان سرباز، به معنای عضوی از این نهاد بودن نیست. 

اگرچه برخی از مسوولان بلندپایه در زمینه‌ خدمت سربازی شعار عدالت سر می‌دهند و حذف خدمت سربازی را به معنای ظلم در حق عده‌ای دیگر می‌دانند، برخی نابرابری‌های آشکار در جریان خدمت سربازی رخ می‌دهد که باعث می‌شود به این حرف‌ها با دید تردید نگاه کنیم. از جمله صدور امریه‌ که به سبب آشنایی به برخی سربازان داده می‌شود، فرمالیته بودنِ سربازی آقازاده‌ها، سپردن کارهای دفتری به آشناها، اعزام سفارش شده‌ها به محل‌های نزدیک به خانه و خیلی نابرابری‌های دیگر. 

با این‌حال افسردگی شایع در میان اعزام شده‌ها به خدمت سربازی و گاه خودکشی به نظر مسوولان امر، طبیعی جلوه می‌کند. حتی آسیب‌های اجتماعی خطرناک هم‌چون شیوع مواد مخدر و موارد اعتیاد و نیز تجاوز به برخی از سربازان وظیفه، باعث می‌شود خیلی از پدر ومادرها تمام پس‌اندازشان را صرف رهایی فرزندانشان از خدمت سربازی کنند.