پروژه «داپ» ترکیه: وداع ایران با ارس؟

ترکیه که برخی تحلیلگران آن را به داشتن سودای احیای امپراطوری عثمانی متهم می‌کنند، فعالیت‌های آبی توسعه‌طلبانه‌ای را در پیش گرفته است. انبوه پروژه‌های سدسازی ترکیه در منطقه نه تنها کشور‌های همسایه را متاثر کرده، بلکه کشور‌های کمی دورتر را هم تحت تأثیر قرار داده است. ریزگرد‌های حاصل از سدسازی ترکیه در پروژه گاپ، چندین هزار متر بالای سطح زمین پرواز می‌کنند و گستره وسیعی از مناطق اطراف ترکیه و عراق را درگیر می‌کنند. در چنین شرایطی کشور‌های منطقه به جای چاره‌اندیشی از مسیر دیپلماسی هر کدام تلاش می‌کند کنترل خود را بر منابع آبی بیشتر کند.

«داپ» ابر پروژه‌ای دیگر از مجموع پروژه‌های سدسازی ترکیه است که نام آن در رسانه‌ها چندان مطرح نشده و به یک معنا یک پروژه امنیتی محرمانه است و در همان حال به سبب اثرگذاری مستقیم بر آورد روخانه ارس، حیات شمال غرب ایران را به‌طور جدی تهدید می‌کند.

پروژه آناتولی شرقی یا داپ که ترکیه حدود یک دهه‌ای است آن را آغاز کرده است، حاصل تجربیات پروژه دیگری است که آن را به نام «گاپ» می شناسیم.  

پیامدهای اجرای پروژه «داپ» برای ایران

رحمت الله نوروزی، نماینده مجلس شورای اسلامی در مصاحبه با رسانه‌های داخلی درباره پیامدهای اجرای پروژه «داپ» برای ایران گفته است:

 «ما در کمیسیون کشاورزی مجلس این بحث را داشتیم و در دیدار با وزیر محترم نیرو هم مطرح کردیم. وزارت خارجه باید دیپلماسی فعالی داشته باشد چرا که ترکیه دارد چراغ خاموش و محرمانه پیش می‌رود؛ در حالیکه پروژه داپ تاثیر اساسی روی کشور ما دارد و به ویژه در شمال غرب ایران خطر جدی ایجاد می‌کند.»

عضو کمیسیون کشاورزی مجلس در ادامه این مصاحبه افزود:

 «ما از سال ۲۰۱۴ مشکلات آبی در منطقه خاورمیانه داریم، ولی از سوی دیگر ترکیه از الان دارد به این مشکل را سرعت می‌بخشد؛ بنابراین هم وزارت نیرو و هم وزارت خارجه باید یک سری اقدامات اساسی دنبال کنند. احداث این سد می‌تواند حتی آب شرب شمال شرق کشور را دچار مشکلات اساسی کند و همچنین مشکل ریزگرد‌ها را هم به وجود بیاورد. اجرای این طرح بر سرشاخه‌های ارس است و ایران را به طور مستقیم تحت تاثیر قرار می‌دهد.»

نوروزی اما در همان حال اعلام کرد که بین ایران و ترکیه معاهده‌ای درباره رعایت حق‌آبه پایین‌دست وجود ندارد. عضو کمیسیون کشاورزی مجلس هشدار داد:

«در چنین شرایطی باید نگران باشیم که دچار مشکل نشویم به خصوص در مورد اراضی پایین سد خداآفرین.»

ایران یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های آب و خاک خود را در دشت مغان اجرا کرده است. بر اساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی برای اجرای پروژه خداآفرین که در سطح ۴۷ هزار هکتار اجرا شده، در سال ۹۸ یک میلیارد دلار در استان اردبیل از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی هزینه شده است.

هدف از اجرای پروژه توسعه اراضی پایین دست سد خداآفرین از طریق انتقال رود ارس اعلام شده است. آب سد خداآفرین به صورت مرحله‌ای به اراضی آماده کشت منتقل می‌شود. تکمیل پروژه داپ اراضی توسعه یافته کشاورزی در استان اردبیل را به خطر می‌اندازد و دیگر سرمایه‌گذاری‌‎های این حوزه را بی‌اثر می‌کند.  

تفاوت پیامدهای دو پروژه گاپ و داپ ترکیه برای ایران

حجت میان‌آبادی، پژوهشگر دیپلماسی آب و دانشیار دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس می‌گوید:

«اجرای پروژه داپ حتی می‌تواند تامین آب شرب شمالغرب کشور را هم با چالش جدی مواجه کند. این ابر پروژه بر خلاف گاپ که سوغاتش ریزگرد‌ها بود، به دلیل اجرا بر روی سرشاخه‌های ارس، ایران را مستقیما تحت تاثیر قرار می‌دهد، ولی متاسفانه هیچ معاهده‌ای بین ایران و ترکیه بر سر رعایت حقابه‌های پایین دست وجود ندارد.»

میان‌آبادی درباره تفاوت دو پروژه داپ و گاپ می‌گوید:

«عمق فاجعه وقتی بیشتر آشکار می‌شود که بدانیم پروژه گاپ با آن همه مشکلات برای ایران، پروژه‌ای بود که سدهایش برق‌آبی بودند و آب ذخیره شده پشت این سد‌ها به مصرف نمی‌رسید بلکه برای تامین برق رهاسازی می‌شد، اما در پروژه داپ که بر روی ارس ساخته می‌شود، هدف توسعه کشاورزی و مصرف آب است. در چنین شرایطی آیا نباید نگران سرمایه‌‎گذاری چند هزار میلیاردی ایران در گوش راست گربه نقشه ایران برای توسعه اراضی کشاورزی پایین دست سد خداآفرین بود؟»

بر اساس اطلاعات موجود، پروژه داپ ۹۰ سد و ۱۰۰ طرح آبیاری اراضی کشاورزی را در خود جای داده است. ایده راه‌اندازی این ابرپروژه به سال ۱۹۹۸ و متاثر از تجارب کسب شده از پروژه گاپ برمی‌گردد. پروژه داپ به دلیل اثرگذاری مستقیم بر آورد رودخانه ارس و همچنین آورد حوضه آبریز دجله و فرات، آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر زندگی بخش غرب و شمال غربی کشور که حیاتشان وابسته به این رودخانه‌ها است، وارد می‌کند.

پروژه آناتولی جنوب شرقی (گاپ) روی دجله و فرات ساخته می‌شود. ایران در حوضه آبریز فرات هیچ سهمی ندارد و در حوضه دجله تقریبا بالادست است، اما نکته مهم این است که در کل آورد دجله، سهم ایران زیر ۱۰ درصد است. بنابر این عملاً سدسازی ترکیه روی میزان آب قابل دسترس برای ایران به آن اندازه اثرگذار نیست، زیرا ایران در بخش عمده‌ای از این حوضه حضور ندارد.

در حالی که پروژه داپ که بخش عمده‌اش روی حوضه ارس و کورا ساخته می‌شود، به‌طور مستقیم روی ایران اثر دارد، زیرا ایران در حوضه ارس واقع شده است. حوضه کورا هم مربوط به کشور‌های شمال قفقاز است.

استراتژی بی‌تصمیمی جمهوری اسلامی

حجت میان‌آبادی، پژوهشگر دیپلماسی آب و دانشیار دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس یادآوری می‌کند:

«رودخانه ارس بخش کوچکی از حوضه آناتولی شرقی است و ایران هم در این حوضه است. پروژه داپ روی میزان آب سطحی و هم مسایل کیفی رودخانه ارس اثر می‌گذارد. ما در پایین دست حوضه ارس قرار داریم و بخش قابل توجهی از آورد این حوضه از ترکیه می‌آید. آب شرب بخشی از شهر‌های ما و بخش عظیمی از آب کشاورزی در منطقه از جمله دشت مغان از ارس تامین می‌شود. پروژه داپ در این حوضه اثرگذاری خواهد داشت و می‌تواند اثرش روی مسایل آبی ایران پررنگ‌تر از گاپ باشد.»

زهرا قریشی، کارشناس ارشد هیدروپلیتیک درباره میزان اثرگذاری پروژه امنیتی داپ بر هیدرولوژی اجتماعی شمال غرب ایران می‌گوید:

«رویه‌ای که ترکیه در پیش گرفته است، یقیناً سیستم هیدرولوژی-اجتماعی پیرامونی این کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد. نمونه آن پروژه داپ است که بر منطقه آناتولی شرقی ترکیه، در مجاورت ایران، اثر دارد. بر خلاف پروژه گاپ که به ایران به صورت غیر مستقیم آسیب می‌رساند، پروژه داپ ایران را مستقیما تحت تاثیر قرار می‌دهد.»

این کارشناس ارشد هیدروپلیتیک درباره هدف ترکیه از این سدسازی‌ها می‌گوید:

«یکی از اهداف عمده ترکیه از سدسازی در مناطق شرقی خود مواجه با مسئله کرد‌ها است. ترکیه قصد دارد یک پروژه تغییر هویتی در منطقه کردنشین خود ایجاد کند.»

به یک معنا می‌توان گفت هدف ترکیه، ایجاد هژمونی در منطقه آناتولی شرق و جنوب شرق با استفاده از زیرساخت‌های هیدرولیکی و استفاده و بهره‌برداری از منابع آب است. بطور کلی، مناطق شرق و جنوب شرق ترکیه از نظر اقتصادی اجتماعی و سیاسی توسعه نیافته هستند. اصلی‌ترین دلیل این توسعه نیافتگی‌شان هم مسئله قومیت و هویت است. ترکیه در صدد است با این سد‌ها و طرح‌های آبیاری-کشاورزی تغییرات اجتماعی در منطقه تحت تاثیر ایجاد کند.

در این میان مسئولان جمهوری اسلامی استراتژی «بی‌تصمیمی» را در پیش گرفته‌‌اند. به گفته قریشی در وهله اول لازم است که مسئولان خواهان انتشارِ جزئیات پروژه‌های داپ از ترکیه شود. اما مسئولان جمهوری اسلامی پیگیری جدی این مسأله را به تعویق می‌اندازند زیرا از آن واهمه دارند که با ترکیه وارد چالش‌های جدید و موضوعات بحث‌انگیز شوند.