روسیه بزرگترین صادرکننده گندم است و اوکراین در رده چهارم صدور این محصول قرار دارد. صادرات گندم از روسیه و اوکراین مجموعاً ۳۰ درصد صادرات گندم در جهان است. دو کشور مجموعاً ۱۹ درصد صادرات ذرت جهان را نیز برعهده دارند. خوراک دام‌ها هم بخش دیگری از محصولات صادراتی این دو کشور است.
به گفته ژولی مارشال سخنگوی برنامه جهانی غذا، با حمله روسیه به اوکراین امنیت غذایی به ویژه برای کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، از واردکنندگان اصلی گندم و غلات از آن دو کشور، در معرض خطر است.
در آخرین تحولات، صبح چهارشنبه ۹ مارس/۱۸ اسفند، کابینه اوکراین تصویب کرد که صادرات چاودار، جو، گندم، ارزن، شکر، نمک و گوشت ممنوع است. انتظار می‌رود این ممنوعیت تا پایان سال جاری ادامه داشته باشد.
رکورد زدن هزینه‌های غذایی در جهان
اگر جنگ چند هفته دیگر به طول بینجامد، اوکراین توانایی کاشت گندم را نخواهد داشت و تولید گندم این کشور به شدت رو به کاهش خواهد گذاشت. هرچند وزیر کشاورزی اوکراین از کشاورزان خواسته طبق برنامه کاشت را پیش ببرند. تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه نیز فروش محصولات این کشور را دشوارتر خواهد کرد.
همین حالا قیمت گندم نسبت به سال گذشته دو برابر شده است. بنا به «اسپکتیتر ایندکس»، قیمت جهانی یک کپل گندم از ۶,۵ دلار در ۴ مارس ۲۰۲۱ به ۱۳,۴ دلار در ۴ مارس ۲۰۲۲، یعنی ۹ روز پس از حمله روسیه به اوکراین رسید.
این رکوردی تاریخی برای قیمت گندم است.
اما افزایش قیمت تنها به گندم محدود نمانده: قیمت ذرت نیز در حال رکورد زدن است و قیمت دانه سویا و روغن پالم همین حالا رکورد زده اند.
بنا به گزارش بلومبرگ، هزینه‌های جهانی غذا پیشاپیش رکورد زده اند و افزایش قیمت غلات و روغن پخت و پز پس از حمله روسیه به اوکراین باعث خواهد شد قیمت آنها بالاتر و بالاتر برود. این مسأله بسیاری دیگر را به ورطه گرسنگی خواهد انداخت و مخارج حکومتی برای تخصیص یارانه به غذا را افزایش خواهد داد.
خطر برای خاورمیانه
کشورهای خاورمیانه وابستگی زیادی به گندم و غلات و خوراک دام صادراتی روسیه یا اوکراین دارند. ایران، ترکیه، لبنان، مصر، و لیبی از هم‌اکنون برای رفع تهدید امنیت غذایی برای جمعیت‌هایشان به دنبال منابع جایگزین هستند.
• ایران
ایران از بزرگترین واردکنندگان غلات از روسیه و اوکراین است. ۴۰ درصد ذرت ایران از این دو کشور تأمین می‌شود. حجم بسیار زیادی از گندم ایران نیز از روسیه و قزاقستان وارد می‌شود و اوکراین و آلمان هم ۱۰ درصد از نیاز گندم ایران را تأمین می‌کنند.
ایران سالانه ۱۵ میلیون تن گندم نیاز دارد. در سال زراعی گذشته دولت توانست از کشاورزان ایرانی تنها ۴,۵ میلیون تن گندم بخرد.
بنا به آمار اتاق بازرگانی ایران ــ روسیه، ایران با واردات ۶,۶ میلیون تن غلات دومین واردکننده این محصول کشاورزی از روسیه بوده است. اما به گفته جلیل جلای‌فر عضو هیئت مدیره این اتاق بازرگانی، ایران به دلیل تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه در موقعیت بهتری برای خرید هم قرار داشت.
او گفته که قرار بود امسال گندم روسیه برای صادرات سهمیه‌بندی شود که با توجه به جنگ پیش‌آمده و تحریم‌ها، دیگر چنین نخواهد شد:
«قرار بود که امسال سهمیه‌بندی شود که با این اتفاق دیگر سهمیه‌بندی هم احتمالا وجود نخواهد داشت و ما نزدیک‌ترین کشور هستیم که می‌توانیم از روسیه خرید کنیم چراکه یک سری از کشورهای خریدار در فضای تحریم متقابل با روسیه قرار خواهند گرفت. بنابراین جای نگرانی برای ایران از نظر تامین گندم و نهاده‌های دامی وجود نخواهد داشت.»
میزان تجارت ایران و روسیه در ۱۰ ماه نخست سال جاری به ۱,۸ میلیارد دلار رسیده است.
ایران اما به اوکراین هم بسیار وابسته است و در اوکراین کشت فراسرزمینی دارد. به عبارت دیگر، زمین‌های وسیعی را خریده تا در آنها گندم و غلات و خوراک دام کاشت و برداشت کند.
به گفته رضا نورانی عضو هیئت مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و اوکراین ، «بسیاری از شرکت‌های ایرانی در این کشور زمین‌های بسیار بزرگی گرفتند و در تولید گندم، غلات و … در اوکراین کار می‌کنند.»
او ۲۸ بهمن پیش از آغاز جنگ گفته بود که در صورت حمله روسیه به اوکراین، تا پایان جنگ وادرات و صادرات از اوکراین متوقف خواهد شد.
با وجود این وابستگی، جلای‌فر از اتاق بازرگانی ایران ــ روسیه، تحلیل کرده که اوکراین به زودی سقوط خواهد کرد و «روال عادی می‌شود»:
«اوکراین هم با پیشروی‌هایی که وجود دارد احتمالا سقوط کند، روال عادی شده و زمین‌های حاصل‌خیز این کشور زیر کشت رفته و کمبودی از نظر گندم و نهاده‌های دامی به وجود نخواهد آمد.»
به گزارش خبرگزاری دولتی کار ایران (ایلنا)، در سال ۱۴۰۰ میزان واردات ایران از اوکراین حدود ۱۱۱ میلیون و ۷۱۰ هزار دلار بود و صادرات به این کشور نیز ۴۸ میلیون دلار. حجم تجاری دو کشور در ۱۴۰۰ نسبت به سال گذشته ۷۶ درصد رشد کرد.
از اقلام وارداتی از اوکراین می‌توان به گندم، ذرت، روغن آفتابگردان، ماشین آلات و یا برخی تجهیزات نفتی اشاره کرد.
• دیگر کشورهای منطقه
بر اساس آمار فائو، لبنان ۸۱ درصد از گندم خود را از اوکراین و ۱۵ درصد را از روسیه خریداری می‌کند. با توجه به انفجار ۲۰۲۰ در بیروت که سوله‌های استراتژیک غلات لبنان را نابود کرد و کمبود مواد غذایی و دیگر کالاهای اساسی پیش از شروع جنگ اوکراین در لبنان، این کشور بحران‌زده با خطری جدی روبرو ست.
مقام‌های لبنانی اخطار داده اند که تنها برای یک ماه ذخیره گندم دارند و به دنبال راه‌های بدیل تأمین آن هستند.
مصر ۶۰ درصد گندم خود را از روسیه و ۲۵ درصد آن را از اوکراین خریداری می‌کند. دولت مصر نیز به دنبال منابع بدیل برای تأمین غلات است. اما دو هفته پیش یک قرارداد واردات گندم از فرانسه را لغو کرد. حالا با توجه به افزایش خیره‌کننده قیمت گندم، باید همان قرارداد را با قیمتی بسیار بالاتر منعقد کند.
ترکیه نیز در ۲۰۲۱ حدود ۶۵ درصد گندم را از روسیه و ۱۳,۵ درصد را از اوکراین وارد کرده است. ترکیه در سال‌های اخیر دچار بحران اقتصادی بوده و همین باعث شده که رژیم غذایی مبتنی بر غلات به دلیل ارزانی رواج بسیار بیشتری یابد. اکنون آنکارا که به عنوان عضو ناتو باید همراه تحریم‌های جهانی باقی بماند، با مشکل جدی روبروست.
دولت ترکیه گفته که می‌تواند ظرفیت تولید گندم را افزایش دهد اما تا ثمربخشیدن این طرح، قیمت گندم به شدت بالا می‌رود.
تونس تا ۶۰ درصد گندمش را از اوکراین وارد می‌کند. این کشور همین حالا با کمبود پاستا و کوس‌کوس روبروست.
کشورهای دیگر خاورمیانه و شمال آفریقا هم وابستگی‌های خود را دارند. یمن و امارات متحده عربی و آذربایجان به گندم روسیه وابسته اند و اسرائیل به گندم اوکراین.
افزایش قیمت غلات و خوراک دام به افزایش قیمت گوشت نیز می‌انجامد. اما فرهنگ غذایی خاورمیانه به شدت به نان گره خورده است و طولانی‌ترشدن جنگ اوکراین می‌تواند شبح گرسنگی را بر سر فقرا و فرودستان این کشورها گسترده‌تر کند.