نگاهی گذرا به تغییرات کتابهای درسی در طول این چند دهه نشان میدهد این تغییرها اغلب به سه شکل صورت گرفتهاند: سانسور، تحریف و تبلیغات. یکی از مهمترین عرصههایی که تغییرات کتابهای درسی با سه روش سانسور، تحریف و تبلیغ در تمام این سالها در آن صورت گرفته، بازنمایی حضور زنان در کتابهای درسی است. آیا باز تولید کلیشههای جنسیتی در کتابهای درسی تنها معطوف یه نظام جمهوری اسلامی است یا پیش از این هم سابقه داشته است؟
خورشید رشاد، نویسنده و مدرس انستیتوی ایرانشناسی دانشگاه گوتینگن آلمان، در این وبینار از کلیشههای جنسیتی در کتابهای درسی گفت. صحبتهای او بر پایهی پژوهشی بود که او به عنوان پایاننامه ارشد خود در سال ۲۰۱۳ انجام داده و جایزه بهترین پژوهش در زمینه مطالعات جنسیت را در سال ۲۰۱۴ از دانشکده جامعهشناسی و دانشکده فلسفه دانشگاه گوتینگن آلمان دریافت کرد. این پژوهش در سال ۲۰۱۵ به صورت کتاب توسط انستیتوی مطالعات خاورمیانه دانشگاه بُن آلمان به چاپ رسیده است.
خورشید رشاد در پژوهش خود کتاب درسی فارسی پنجم دبستان سال ۱۳۵۴ و ۱۳۹۰ را با روش تحلیل محتوای کیفی تطبیقی، از نظر بازنمایی جنسیت و کلیشههای جنسیتی باهم مقایسه کرده است. هدف این پژوهش بررسی چگونگی ترویج نقشهای جنسیتی به صورت آگاهانه و یا ناآگاهانه در کتابهای درسی بوده است. او با استفاده از نظریه قدرت-سلطه فوکو و اقتدار(هژمونی) گرامشی به بررسی حکومتمندی در این دو کتاب درسی پرداخته است. همچنین با استفاده از نظریه نقد مردبودگی کنل اجتماع همجنس و دوجنس را در این دو کتاب بررسی کرده است.
خورشید رشاد متولد تهران ۱۳۶۴ است. او دانشآموخته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه علامهطباطبایی در مقطع کارشناسی و ایرانشناسی با گرایش مطالعات جنسیت از دانشگاه گوتینگن در مقطع کارشناسی ارشد است. او هماکنون دانشجوی دکتری انسانشناسی فرهنگی در دانشگاه گوتینگن و همچنین مدرس زبان و ادبیات فارسی در دپارتمان ایرانشناسی همان دانشگاه است. از او تاکنون چندین مقاله، داستان و دو کتاب به چاپ رسیده است. کتابِ Darstellung von Geschlechterverhältnissen in iranischen Grundschulbüchern. (جنسیت در کتابهای فارسی دبستان ایران. بررسی کیفی و تطبیقی دو کتاب فارسی پنجم دبستان سال ۱۳۵۴ با ۱۳۹۰) توسط دانشگاه بُن در آلمان چاپ شده است. این کتاب درواقع پایاننامه ارشد خورشید رشاد بوده که در سال ۲۰۱۴ جایزه بهترین پایاننامه در زمینه مطالعات جنسیت در دانشگاه گوتینگن را به خود اختصاص داده است. کتاب دوم او، سودابه در آتش، یک مجموعه داستان کوتاه به زبان فارسیست که در پاییز ۲۰۲۱ توسط نشر مهری لندن به چاپ رسیده است.
این پژوهش شش بخش دارد. دو بخش اول مقدمه، نظریه و روش تحقیق را شامل میشوند. سپس بخش تحلیلی در سه قسمت آغاز میگردد. قسمت اول به مشاغل و مناصب، قسمت دوم به بازنمایی زنان در مقایسه با مردان و قسمت سوم به روابط بین انسانها بر مبنای جنسیت آنان میپردازد. نتیجه، خلاصه و فهرست منابع سه بخش پایانی پژوهش را تشکیل میدهند.
خورشید رشاد در قسمت نخست بخش تحلیلی، بررسی کرده که زنان در چه مشاغلی و چگونه ظاهر میشوند و محیط کار آنان در مقایسه با محیط کار مردان چه خصوصیاتی دارد. در قسمت دوم به بازنمایی نقشهای زنان در شرایط مختلف در مقایسه با مردان پرداخته است. زنان در چه مکانهایی نمایان و در چه شرایطی نشان داده میشوند؟ این قسمت در واقع به سوژهبودگی و یا ابژهبودگی زنان در این نقشها میپردازد. آخرین قسمت تحلیلی پژوهش به بررسی نوع روابط در دو کتاب میپردازد. او روابط را از نظر جنسیت به دو دسته روابط در اجتماع همجنس و روابط در اجتماع دوجنس تقسیم میکند. اجتماع همجنس به اجتماعی گفته میشود که افراد حاضر در آن جنسیت یکسان دارند. این اجتماع میتواند یک گروه دوستی، دانش آموزان یک مدرسه تک جنسیتی و یا نمازگزاران یک مسجد را شامل شود. افراد اجتماع همجنس حتماً با هم رابطه دوستانه و صمیمی ندارند، بلکه ممکن است بر حسب تصادف، با هم در یک اجتماع قرار گرفته باشند. اجتماع دوجنس به اجتماعی گفته میشود که افراد با جنسیت زن و یا مرد را شامل میشود . مثل بازار، ادارات و یا محیط خانواده.
این پژوهش درنتیجه نشان میدهد که هردو کتاب با وجود اینکه هریک در شرایط سیاسی و اجتماعی متفاوتی نوشته شدهاند، آگاهانه و یا ناآگاهانه به بازتولید کلیشههای جنسیتی رایج در جامعه میپردازند.