در ژانویه ۲۰۲۲ چه اتفاقی واقعاً در قزاقزستان رخ داد؟ چه نیروهایی در کشاکش بودند و پیامدهای این رخداد در دراز مدت چه خواهد بود؟
اکنون با بازشدن راه‌های ارتباطی کشور با جهان خارج، ابعاد تازه‌ای از رویدادهای قزاقستان روشن شده و شکاف بین گزارشات رسمی و تجربه مردم بیش از پیش عمیق شده است.
گزارش رسمی آنچه در هفته نخست ماه ژانویه رخ داد از این قرار است: اعتراضاتی که بر سر افزایش بهای سوخت به راه افتاده بود به‌سرعت تغییرشکل داد و مطالبات سیاسی و اقتصادی‌اجتماعیِ گسترده‌تری را به صحنه سیاسی آورد. در ادامه، این تظاهرات به شهرهای کوچک و بزرگ سرتاسر کشور تسری یافت و کار به درگیری با پلیس، حمله به ساختمان ادارات دولتی و غارت کشیده شد.
هنوز هیچ گزارش رسمی‌ای از نقش نخبگان کشور در به‌راه‌انداختنِ این شورش منتشر نشده است، اما تعدادی از اعضای پرنفوذ خانواده رئیس‌جمهور سابق، نورسلطان نظربایف، ناپدید شده‌اند یا از سمت خود در ادارات دولتی و بنگاه‌های تجاری بزرگ استعفا داده‌اند. بر اساس گزارش‌های رسمی، ۲۲۵ نفر در جریان این رویدادها کشته شدند.
گفت‌وگو با ژنار سکربایوا
شما به‌تازگی گفته‌اید که ساکنان آلماتی باید حق داشته باشند بر سر آنچه در ماه ژانویه بر آنها رفته است «سوگواری کنند». می‌توانید کمی در این باره توضیح دهید؟
ژنار سکربایوا: من این ایده «حق سوگواری» را برای این مطرح کردم که می‌دیدم در شبکه‌های اجتماعی برخی می‌گویند از دیدن تصاویر ویرانه‌های آلماتی، از شنیدن اخبار مربوط به وقایع آلماتی و جاهای دیگر خسته شده‌اند.
روز چهارم ژانویه، با قطع اینترنت ما از باقی جهان جدا افتادیم. ما که پیشتر هم به‌خاطر شرایط پاندمی به موجوداتی منزوی تبدیل شده بودیم، حالا انزوای مضاعفی را تجربه می‌کردیم. اوضاع به شکل مضاعفی بد بود، چرا که بدون آنکه از چیزی خبر داشته باشیم، تنها صدای گلوله و نارنجک را از خیابان می‌شنیدیم.
ما که خودمان جز فعالان و کنشگران بودیم، آدم‌هایی را که در اعتراضات شرکت داشتند می‌‌شناختیم. مثلاً ضرب‌وشتم ژانبولات مامای (رهبر حزب غیررسمی دموکرات قزاقزستان) در روز چهارم ژانویه نشانه تازه‌ای برای ما بود. مامای یکی از چهره‌های شناخته‌شده اعتراضات مدنی در قزاقستان بود و وقتی معلوم شد که ضرب‌وشتم‌کنندگان او نه نیروهای پلیس، بلکه تظاهرکنندگان بوده‌اند، این برای ما نشانه‌ای بود مبنی‌بر آنکه با یک اعتراضات صلح‌آمیز سروکار نداریم.
شما نقدهایی داشته‌اید به استفاده از اصطلاح کلیِ «تروریسم» برای اشاره به افراد درگیر در اعتراضات قزاقستان و خشونتِ پیرامون آن.
ژنار سکربایوا: ما واقعاً باید مراقب باشیم از چه اسامی و اصطلاحاتی استفاده می‌کنیم. تروریست‌ها معمولاً مطالباتی دارند، اما روز ششم ژانویه ما هیچ مطالبه‌ای از هیچ گروهی نشنیدیم. نگاه کنید به اتفاقی که در فرودگاه آلماتی رخ داد: مردم فقط شیشه بعضی مغازه‌ها و صرافی‌ها را شکستند، اما مثلاً سعی نکردند برج مراقبت را تصرف کنند. مردان جوان به این اعتراضات پیوستند چون از شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خشمگین بودند، و به نظرم، شاید به همین خاطر است که کمی گیج بودند و فقط دنباله‌رو جمعیت شدند.
شما سال گذشته و حین سلسله سخنرانی‌هایی که در مورد حقوق زنان در شهرهای مختلف قزاقستان ایراد کردید، شخصاً مورد خشونت قرار گرفتید. گروهی از مردان برخی از این سخنرانی‌های شما را برهم زدند و به شما حمله کردند. در یک برنامه زنده شما مصونیت حمله‌کنندگان ‒اینکه آنها نه مورد بازرسی و نه مجازات قرار گرفتند‒ را با خشونتی که در ژانویه نمود پیدا کرد مرتبط دانستید.
ژنار سکربایوا: خیلی پیش می‌آمد که میتینگ‌های کشوری ما را بر هم بزنند. بعضی جاها، گروهی مرد شعارهای مذهبی سر می‌دادند. یک بار هم یکی از این مردها با مشت به من حمله کرد. ما به پلیس گزارش دادیم و ویدئوهای تهدیدآمیزی را که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده بود برای آنها فرستادیم و صاحبان حساب‌های کاربریِ مربوطه را نیز معرفی کردیم. اما علیرغم اینکه چهره فرد مشت‌زننده به من در ویدئو مشخص بود، پلیس گفت که اطلاعات و شواهد کافی برای پیگرد قانونی این افراد نداریم.
به نظر من، پلیس و مسئولان امنیتی افرادی را دارند که دست به اعمال خشونت‌آمیز می‌زنند و مجازاتی هم در انتظار آنها نیست. چیزی مثل گروه‌های موسوم به تیتوشکی (اصطلاحی اوکراینی برای اشاره به گروه‌هایی که در طول انقلاب میدان یورومیدان در سال ۲۰۱۴ به معترضان حمله می‌کردند). البته این فقط یک فرضیه است.
می‌خواهم در مورد یکی از شعارهای اصلی اعتراضات ژانویه از شما بپرسم: «پیرمرد برو بیرون!» آیا این شعار فمینیستی است؟
ژنار سکربایوا:در فوریه سال ۲۰۱۴، ما درگیر اعتراضاتی علیه کاهش ارزش پول ملی قراقستان بودیم. کنار مجسمه یکی از نویسندگان بزرگ قزاقستان ایستاده بودیم و داشتیم فکر می‌کردیم چطور باید منظورمان را بیان کنیم و به گوش دیگران برسانیم.
البته که تظاهرات در مورد کاهش ارزش پول ملی، اقتصاد و حقوق‌های بازنشستگی بود. اما ما باید شعار مشترکی پیدا می‌کردیم ؛ شعاری که تمام مردان در قدرت در کشور را نشانه برود، یعنی هم رئیس‌جمهور، نظربایف، و هم باقی سیاست‌مردان. در قزاقستان برای ما، تصویر نمونه‌وارِ یک فیگور پدرسالار، پیرمردی است که هیچ کاری نمی‌تواند بکند، از جمله تولیدمثل.
این اولین باری بود که این شعار مورد استفاده قرار گرفت. اما منظور آن فقط رژیم و شخص نظربایف نیست، بلکه به تصویرِ هر مرد صاحب قدرتی اشاره دارد که باید برای زنان و مردان فعال و جوان جا باز کند.
ممکن است از نقش زنان در این اعتراضات صحبت کنید؟ تحلیل‌های اولیه حاکی از آن بودند که مردان ۲۰ تا ۴۰ سال نیروی محرک اعتراضات ماه ژانویه بوده‌اند و ما نیز فیلم‌ها و عکس‌های زیادی از حضور مردان در میادین شهرهای سرتاسر کشور دیده‌ایم.
ژنار سکربایوا:البته که زنان در اعتراضات صلح‌آمیز آلماتی حضور داشتند. اما مثلاً یکی از دوستان من وقتی با خشونت و آسیب‌زدن به اتومبیل‌ها مواجه شد، تصمیم گرفت دیگر در این رویدادها شرکت نکند. او واقعاً ترسیده بود و وقتی هم دید که یک نفر دارد بین مردم الکل پخش می‌کند، فهمید که این اعتراضات دیگر صلح‌آمیز نیست.
پس البته که زنان نقش داشتند، می‌توانید نام آنها را در بین اسامی ناپدیدشدگان ببینید.
در سال ۲۰۲۱، ما راهپیمایی فمینیستی‌ای را در آلماتی برگزار کردیم: هزار نفر شرکت کردند و همه‌چیز به‌طور صلح‌آمیزی پایان یافت. ما آمادگی داشتیم، کمیته سازماندهی داشتیم، مانیفست داشتیم. و هیچ اتفاقی هم این وسط رخ نداد.
اما اگر ویدئوهای اعتراضات را روی تلگرام نگاه کنید، نه تنها صداهای مردانه بلکه صداهای زنانه نیز می‌شنوید. شاید بعضی‌ها زن معترضان بوده‌اند و بعضی دیگر دزد ‒دزدی امری جنسیتی نیست.
برخی زنان به خاطر این به اعتراضات پیوستند که از فقر و شرایط بد اقتصادی خسته شده بودند. بعضی از این زنان چند فرزند دارند و حالا دارند به‌خاطر سازماندهی اعتراضات از سوی پلیس مجازات می‌شوند. یکی از این مادران حتی گفت که ما باید یک حزب سیاسی برای زنان و مادران به راه بیندازیم. ما به عنوان فمینیست از این چنین اقدامی حمایت می‌کنیم چون ما به احزاب مختلف احتیاج داریم؛ گروه‌های مختلف باید در احزاب سیاسی بازنمایی شوند.
از زمان اعتراضات به این سو، رئیس‌جمهور توکایف قول‌ها و تعهداتی در زمینه رفاه اجتماعی‌اقتصادی داده است، چیزی که به نظر می‌رسد تلاشی باشد برای پاسخ به برخی مطالبات که محرک اعتراضات ماه ژانویه بودند. برداشت شما از این موضوع چیست؟
ژنار سکربایوا:من نمی‌توانم به نمایندگی از تمام کنشگران حرف بزنم، اما برخی گفته‌اند که باید انتخابات پارلمانی جدیدی برگزار شود و افرادی که جامعه نسبت به آنها شناخت دارند نامزد شوند. در حال حاضر، تمام نمایندگانی که ما در پارلمان داریم متعلق به دوران نظربایف هستند. چه مدرکی وجود دارد که نشان دهد رئیس‌جمهور واقعاً می‌خواهد یک نوسازی سیاسی را در قزاقستان به راه بیندازد؟ انتخابات راه بسیار صلح‌آمیز و متمدنانه‌ای برای این منظور است.
طی ده سال گذشته، هیچ حزب سیاسی جدیدی ثبت و ایجاد نشده است. هیچ کدام از سه حزب موجود نماینده منافع مردم نیستند. دو تا از آنها یعنی نور اوتان (نور وطن) و آک ژول، نماینده دستگاه دولتی و تجار و بارزگانان هستند و سومی هم اخیراً اسمش را از حزب کمونیست به حزب مردم تغییر داده است. آنها باید کلمه «کمونیست» را در عنوانشان نگه می‌داشتند، دست‌کم این واژه به مشکلات اجتماعی و بازنمایی جنسیت اشاره دارد.
ترجمه و تلخیص از: اوپن دموکراسی