هواپیمای مسافربری پرواز پی‌اس ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین، روز هشتم ژانویه ۲۰۲۰ / ۱۸ دی ۱۳۹۸ دقایقی پس از برخاستن از فرودگاه تهران با شلیک دو موشک پدافند هوایی سپاه پاسداران سرنگون شد. ۱+۱۷۶ سرنشین این هواپیما همگی جان باختند. از این افراد ۱۴۶ شهروند ایران، ۶۱ نفر شهروند کانادا (که اغلب آنها دو تابعیت داشتند)، ۱۱ نفر شهروند اوکراین و باقی شهروندان سوئد، بریتانیا و افغانستان بودند.
جمهوری اسلامی ایران پس از گذشت دو سال از ساقط کردن این هواپیمای مسافربری، همچنان در مقابل انجام تحقیقات مستقل و محاکمه شفاف عاملان آن ایستادگی می‌کند. به مناسبت دومین سالگرد سرنگون کردن هواپیمای اوکراینی، زمانه گفت‌وگویی با جواد سلیمانی، که همسرسش الناز نبیی از سرنشینان این پرواز بود، انجام داده است. جواد سلیمانی برای تحقق دادخواهی به همراه دیگر خانواده‌های قربانیان هواپیمای اوکراینی تلاش می‌کند.
زمانه همچنین مصاحبه‌ای با حامد اسماعیلیون، سخنگوی انجمن خانواده‌های پرواز پی‌اس ۷۵۲ انجام داده است که می‌توانید اینجا بخوانید.
گفت‌وگوی زمانه با جواد سلیمانی را می‌توانید از طریق زیر بشنوید:
■ زمانه: از زمان سرنگونی هواپیمای پی‌اس ۷۵۲ خانوادهها همواره در راستای دادخواهی تلاش کرده‌اند، اما در این مدت چه بر آنها گذشته و جمهوری اسلامی با خانواده چه در داخل و چه در خارج از کشور چگونه برخورد کرده است؟
جواد سلیمانی: خود جنایت چیزی که اکنون بر اساس گزارش اخیر انجمن خانوادهها می‌دانیم، این است که حتی پیکرهای بسیاری از جان باختگان به درستی شناسایی نشد، یعنی برخی از خانوادهها با توجه به چندین آزمایش دی‌ان‌ای که خارج از ایران صورت گرفت و تطابق نداشت، پیکر عزیزان‌شان یا بهتر است بگوییم تکه‌های پاره پاره بدن عزیزان‌شان را درست تحویل نگرفتند. یعنی در حقیقت جمهوری اسلامی ساده‌ترین وظیفه‌اش را هم درست انجام نداده است.
در روزهای ابتدایی مراسم‌های بسیاری از جان باختگان، مخصوصا در شهرهای کوچک‌تر تحت تدابیر امنیتی برگزار شد، برخی از مراسم عملا مصادره شد، فشارهای زیادی وجود داشت تا جانباختگان را در قطعه شهدا دفن شوند، این‌ها همگی مواردی از آزار و اذیت مربوط به روزهای ابتدایی است.
در طول دو سال اخیر هم چه در دولت حسن روحانی و چه در دولت ابراهیم رئیسی، عضو هیأت مرگ تلاش این بوده خانوادهها را مجبور به دریافت غرامت، گرفتن رضایت و در نهایت بستن پرونده بدون رسیدن به حقیقت و عدالت واقعی. در این راستا تلاش‌هایی بوده که معاونت حقوقی حسن روحانی، لعیا جنیدی یا ستاد حقوق بشر قوه قضائیه انجام می‌داد، برای معرفی وکیل و اجبار خانوادهها به ثبت شکایت با وکلای خود مربوط به قوه قضائیه، یا مورد دیگر بنیاد شهید است که مثلا در سالگرد امسال دوباره به خانوادهها گفتند ما برای شما مراسم می‌گیریم، در حالی که در برخی از شهرستان‌ها اداره اطلاعات تماس گرفته و گفته بود نباید مراسم بگیرید یا بنرهای بسیاری از خانوادهها برای همین سالگرد دوم یا برداشته شده یا فشار آوردند که آنها را بردارند. خب این رفتار جمهوری اسلامی است که می‌خواهد هیچ یادی از هواپیمای اوکراینی نماند…
من باز استناد می‌کنم هم به گزارش انجمن خانوادهها و هم به گزارش دیده‌بان حقوق بشر که در ماه مه ۲۰۲۱ منتشر شد که به موارد متعدد احضار، بازداشت، آزار و اذیت خانوادهها و حداقل یک مورد شکنجه فیزیکی در آنها اشاره شده است. این کاری بوده که جمهوری اسلامی در این مدت انجام داده و دست به هر تلاشی زده تا خانوادهها را تحت فشار قرار دهد. خانواده‌های جان باختگان چه خارج و چه در داخل ایران پیگیر بوده‌اند، خانواده‌های داخل ایران بارها مقابل دادستانی تجمع کردند و خواسته‌های آنها مجازات عاملین و آمرین اصلی این جنایت بوده و با شجاعت اسم علی خامنه‌ای و فرمانده‌هان سپاه را بارها در صحبت‌هایشان به عنوان مسئولین اصلی این جنایت مطرح کرده‌اند.
اخیرا هم باز در ارتباط با به سالگرد دوم دیدیم که کنفرانس خبری یکی از وکلای برخی از خانوادهها که مربوط به شکایت دادگاه عالی اونتاریو بود و جمهوری اسلامی را به حمله عامدانه‌ی تروریستی را محکوم کرد، جلسه مجازی آنها هک شد و خیلی سخت نیست حدس بزنیم توسط چه کسی این کار انجام شده است. یا در اینستاگرام هم ارتش سایبری جمهوری اسلامی هشتگ‌های «من هم شمعی روشن خواهم کرد» را به صورت انبوه ریپورت کردند که منجر شد این هشتگ‌ها مدتی از دسترس خارج شوند، البته این مشکل توسط اینستاگرام حل شد.
جمهوری اسلامی همه کاری می‌کند و فکر می‌کنم عملکردش هم شبیه سایر جنایاتش در چهل سال گذشته است، مثل آبان ۹۸ یا سایر جنایت دیگر و ماهیت ثابت شیوه انجام جنایات متفاوت است.
■ در آستانه دومین سالگرد سرنگونی هواپیمای پی‌اس ۷۵۲، انجمن خانوادهها گزارش تحقیقی خود را با نام «دادخواهی بدون پشتیان» منتشر کرد. با توجه این گزارش و گذشت دو سال این جنایت چه جزئیات جدیدی از این فاجعه آشکار شده است؟ لطفا در مورد این گزارش و نحوه کار بر روی آن بیشتر برای ما توضیح بدهید و این گزارش دقیقا حاوی چه نکاتی است؟ چون در گزارش تحقیقی انجمن تقریبا به تمام ادعاهای جمهوری اسلامی پرداخته شده و همه آنها با استناد به شواهد و مدارکی مورد استناد تکذیب شده است، از جمله مهم‌ترین آن مسئول دانستن مقام‌های عالی‌رتبه جمهوری اسلامی در این جنایت و همچنین عامدانه باز گشتن فضای کشور در شب علمیات انتقام قاسم سلیمانی.
زمانی که گزارش جمهوری اسلامی منتشر شد، چه گزارش‌های موقت آنها و چه گزارش نهایی، همه کشورها، گزارشگر سازمان ملل، کارشناس‌های مختلف و خانوادهها بر این اعتقاد بودند که گزارش جمهوری اسلامی نه کافی و نه بازگوکننده واقعیت است. خانم اگنس کالامارد، گزارشگر سازمان ملل فوریه سال گذشته گزارش خود را منتشر کرد و ایشان گفتند عملکرد جمهوری اسلامی اظهارات متناقض است و بسیاری را به این پرسش رسانده که آیا سرنگونی هواپیمای اوکراینی عامدانه بوده یا نه، و ایشان گفته بودند موضوع عامدانه بودن باید به صورت جدی بررسی شود.
در یک سال گذشته ما باز اظهارات مقام‌های اوکراینی و کانادایی در مورد سرنگونی عامدانه هواپیمای اوکراینی را شاهد بودیم و همچنین حکم دادگاه عالی اونتاریو که صراحتا اظهار داشت این جنایت عامدانه و تروریستی بوده است.
انجمن خانوادهها اعتقاد داشت همه این گزارش‌ها علی‌رغم داشتن نکات مهم حقیقت را کامل نشان نمی‌دهد، به همین جهت سعی کرد با گزارشی [مستقل] یک مقدار خودِ خانوادهها و افکار عمومی را به حقیقت نزدیک‌تر کند، همچنان البته سوالات بسیاری باقی است که علت آن هم رفتار جمهوری اسلامی، از بین بردن شواهد و عدم همکاری با جامعه بین‌المللی است.
تفا‌وتی که گزارش [انجمن خانوادهها] با گزارش‌های قبلی دارد این است که اولا بسیار گزارش جامعی است و از اطلاعات گزارش‌های قبلی استفاده کرده، از صحبت‌های لحظات آخر جان باختگان با خانوادههایشان استفاده کرده، همچنین فایل‌های صوتی‌ای که از جلسات خصوصی مسئولین ارشد جمهوری اسلامی که در اختیار انجمن خانوادهها قرار دارد، مِن جمله جواد ظریف و چند نفر مسئول دیگر که بعضا به دلایل امنیتی نمی‌توانیم اسامی آنها را منتشر کنیم. گزارش انجمن به نظرم متمایز بود، زیرا با استفاده از تیم ۱۲ نفره متخصصان حقوقی، هوانوردی و نظامی این گزارش ۲۱۷ صفحه‌ای تدوین شد. من به طور کلی نتیجه این گزارش را اگر بخواهم بگویم این است که بر اساس اطلاعات موجود حریم هوایی در میانه اوج تنش بین ایران و آمریکا در شب ۸ ژانویه / ۱۸ دی‌ماه عامدانه و آگاهانه توسط جمهوری اسلامی باز گذاشته شد و مسئولیت باز نگه داشتن حریم هوایی در وهله اول مربوط به شورای عالی امنیت ملی و بعد هم سازمان هواپیمایی کشوری ایران بوده. این خودش جنایت عامدانه است، شما مسافران پروازهای غیرنظامی را عملا در معرض خطر گذاشته‌اید که به سرنگونی هواپیمای اوکراینی منجر شده است.
اما بحث بعدی که وجود دارد، شلیک موشک به هواپیمای اوکراینی است که جمهوری اسلامی ادعا می‌کند اپراتور بر اساس یک‌سری دلایل مانند عدم شناسایی موشک کروز از هواپیمای اوکراینی یا خطای ۱۰۷ درجه اشتباه کرده است. اما طی تحقیقاتی که ما انجام دادیم ادعای جمهوری اسلامی را رد کردیم، و این امر بر اساس قابلیت‌های فنی سامانه TOR-M1 و همچنین بر اساس مدارکی که پیرامون این جنایت وجود دارد رده شده است، از جمله پرواز اطلس گلوبال که همیشه هم مسیر پرواز اوکراینی بود به پشت پایگاه‌های موشکی سپاه هدایت شده، ولی این اتفاق برای هواپیمای اوکراینی نمی‌افتد یا مهم‌ترین مدرکی که شاید این گزارش به آن اشاره می‌کند، بر اساس نظر متخصصان در کانادا، وسایل الکترونیکی مانند لپ‌تاپ‌ها، تلفن‌ها و تبلت‌هایی که به خانوادهها تحویل داده شده همگی در معرض یک تخریب سیستماتیک قرار گرفته که ناشی از انفجار یا برخورد هواپیما با زمین نبوده است، کارت‌های حافظه آنها برداشته شده یا از بین رفته، همین را البته اوکراین هم اشاره کرده بود که تبلت خدمه پرواز را جمهوری اسلامی به آنها تحویل نمی‌دهد. می‌دانیم که وسایل الکترونیک می‌توانسته اطلاعاتی از آن حدودا ۳ دقیقه و ۴۲ ثانیه‌ای که موشک به هواپیما اصابت کرده تا به زمین برخورد کند به ما بدهد که شاید برای تحلیل واقعه مهم باشد. اما این پنهان‌کاری جمهوری اسلامی موید همین امر است که حقیقت را مخفی می‌کنند.
در گزارش [انجمن] بحث‌های فنی زیادی هم وجود دارد، مثلا خطای ۱۰۷ درجه که به نوعی ساختگی و مهندسی معکوس جمهوری اسلامی است و شبیه همین را هم گزارشگر سازمان ملل در گزارش خود اشاره کرده است. مورد دیگر بحث تفاوت‌های فاحش بین موشک کروزی که ۳ تا ۴ متر طول دارد با هواپیمای بوئینک ۷۳۷ سری ۸۰۰ که حدودا ۴۰ متر طول دارد و دیگر تفاوت‌های آنها در سایر پارامترها از منظر اپراتور با استفاده از مراجع مستند، علمی و نظر متخصصان نظامی مورد بحث قرار گرفته است. همچنین بحثی که حائز اهمیت است، خودِ اپراتور این سامانه بر اساس اطلاعاتی که وجود دارد فرد مجربی بوده، حتی مدرس این سامانه در سوریه بوده – البته این موضوع بر اساس صحبت‌های دادستان نظامی تهران است، چه بر اساس صحبت‌های ایشان در جلسات خصوصی و چه مصاحبه‌هایی که بعضا به آن اشاره کرده – و این گزارش نتیجه گرفته اگر اپراتور این سامانه متخصص و مجرب بوده، خیلی قابل قبول نیست که نتواند هدف را درست شناسایی کند.
گزارش انجمن جنبه‌های زیادی دارد، یکی دیگر از موارد آن جنبه حقوق بشری است، برای مثال اشاره کردم حتی شناسایی پیکرها هم به درستی انجام نشده بود که خود این باز یک جنایت است. بحث آزار و اذیت‌ها خانوادهها، دستگیری معترضان یا کسانی که شمع روشن کردند، اسامی حدود ۷۰ نفر از این عزیزان که صرفا به دلیل ابراز هم‌دردی و اعتراض به این جنایت دستگیر و زندانی شدند یا حکم‌شان در حال اجراست هم مورد اشاره قرار گرفته است.
فکر می‌کنم گزارش انجمن کامل‌ترین گزارشی باشد که این جنایت را تا به حال مستند کرده، اما سوالات متعددی همچنان باقی است و ما را به این خواسته خانوادهها می‌رساند که خواستار پیگیری حقوقی این قضیه و انجام تحقیقات بین‌المللی در مورد این جنایت هستند.
■ یکی از مهم‌ترین مسائل در گزارش تحقیقی انجمن بحث پرسیدن سوال از مسافران درباره پاسپورت آمریکایی بوده، لطفا در این باره بیشتر توضیح دهید، این موضوع چه پیامی دارد؟
همانطور که عرض کردم صحبت‌های لحظات آخر جانباختگان با خانوادههایشان در این گزارش استفاده شده است، این صحبت‌ها دو نکته مهم دارد؛ نکته اول همین مورد پاسپورت‌های آمریکایی است، از چند نفر از مسافران که در لحظات آخر توانسته بودند با خانوادههایشان صحبت کنند در گیت بازرسی سپاه پاسداران پرسیده شده آیا شما پاسپورت آمریکایی دارید یا نه؟ حتی یکی از مسافران را نگه داشته‌اند و اطمینان حاصل کردند که هیچ پاسپورت آمریکایی نداشته و شهروند آمریکا نیست و بعد اجازه دادند که سوار پرواز شود. و این بسیار سوال‌برانگیز است که در گیت سپاه پاسداران می‌خواسته‌اند مطمئن شوند تا کسی در آن پرواز تابعیت آمریکایی نداشته باشد. من خودم این مورد را در راستای آن قضیه ارزیابی می‌کنم که برای انتقام سخت‌شان به آمریکا اطلاع دادند پایگاه نظامی‌اش [در عراق] را خالی کند تا هیچ تلفاتی ندهد و بیشتر یک پروپاگاندای داخلی بود که نشان بدهند موشک‌باران انجام داده‌اند.
بحث بعدی این است که برخی از جان باختگان در آن ۵۷ دقیقه تاخیر غیرمنتظره – این پرواز قرار نبود تاخیر داشته باشد و همه مسافران به‌موقع سوار هواپیما شده بودند – با خانوادههایشان که صحبت کردند، گفتند درهای هواپیما باز شده و گویا یک یا چند مسافر از هواپیما پیاده شده‌اند. خب این سوال بسیار مهمی است که لازمه جواب دادن به این سوال بررسی دوربین‌های مشرف به هواپیمای مسافربری اوکراینی است – قطع به یقین با توجه به صحبت‌های کارکنان فعلی و قبلی خود فرودگاه- باید بررسی شود آیا کسی یا چیزی در آن دقایق از هواپیما پیاده شده است یا نه؟
خب جمهوری اسلامی پاسخ این سوالات را نداده و در گزارش نهایی خودش هم اشاره‌ای به این قضیه نکرده و دلیل آن را اضافه‌بار و تخلیه چهار تا ساک دانسته که متخصصان ترم هندلینگی که در فرودگاه تهران کار کرده یا کار می‌کنند این دلیل را دلیل واقعی برای ۵۷ دقیقه تاخیر و صرفا پیاده کردن چهار تا بار مسافر نمی‌دانند.
■ در حال حاضر دادگاهی در ایران مشغول بررسی پرونده ساقط کردن هواپیمای پی‌اس ۷۵۲ با موشک‌های سپاه پاسدران است، نظر شما در مورد این دادگاه و روند کار آن چیست؟
من فکر می‌کنم هیچ‌کدام از خانوادهها انتظار برقراری عدالت را از دادگاه جمهوری اسلامی ندارند، دلیل آن هم مشخص است؛ کسی که خودش جنایت کرده خودش هم بخواهد به پرونده رسیدگی کند نتیجه‌اش مشخص است. ولی چند خانواده که این شکایت را انجام داده‌اند برای این بوده که از هر فرصتی برای فریاد زدن و دادخواهی و رسوا کردن جنایتکاران استفاده کنند، همانطور که می‌دانید خانوادهها تجمعاتی را در مقابل دادستانی نظامی تهران داشته‌اند و صراحتا نظرشان را در مورد مسئولان اصلی این جنایت اعلام کرده‌اند، یا حتی وقتی در جلسه دادگاه هم شرکت داشتند کیفرخواستی که در آنجا قرائت می‌شد را صراحتا زیر سوال برده‌اند، به این دلیل که صرفا فرمایشی بوده است. برخی از خانوادهها هم نظر این حقوقی را دارند، حالا این بحث حقوقی ممکن است محل اختلاف باشد بین حقوق‌دان‌ها و به‌طبع آن بین برخی از خانوادهها که فکر می‌کنند این پرونده باید از مسیر دادگاه‌های ایران پیگیری شود و به دادگاه‌های بین‌المللی نشان داده شود که این پرونده در ایران به‌طور ناقص بررسی شده تا بتوان آن را به دادگاه‌های بین‌المللی ارجاع داد. این استدلالی قابل فهم است و بعضی از خانوادهها روی همین مسیر حرکت می‌کنند، اما من خانواده‌ای را نمی‌شناسم که به دادگاه‌های داخلی ایران امیدی داشته باشد.
■ در این دو سال کشورهایی که درگیر پرونده هواپیمای پی‌اس ۷۵۲ بوده‌اند مدام بر عدم همکاری ایران و مشارکت ان در روشن شدن حقیقت تاکید داشته‌اند، به تازگی هم گروه همکاری کشورهای درگیر رسما اعلام کرد که از مذاکره با ایران دست شسته و از این پس پرونده مرگ قربانیان را از طرق بین‌المللی پیگیری خواهد کرد. نظر شما در این مورد چیست؟
من فکر می‌کنم بیانیه‌ای که امروز گروه هماهنگی این کشورها یعنی اوکراین، کانادا، سوئد و انگلستان منتشر کرد بیانیه خوبی بود که ادامه مذاکرات با جمهوری اسلامی را بیهوده دانستند و گفتند که برای برقراری عدالت از پلتفرم‌های بین‌المللی استفاده می‌کنند، اما موضوعی که وجود دارد این است که ما از همان ابتدا می‌گفتیم مذاکره با جمهوری اسلامی بیهوده است و اعتقاد داشتیم که دو سال فرصت دادن به جمهوری اسلامی اتلاف وقت است.
البته این پرونده فراز و نشیب بسیاری داشته و در همین کانادا ما ابتدا وزیر خارجه آقای شامپاین را داشتیم که در ارتباط کامل با خانوادهها بود و نظرات خانوادهها را بیان می‌کردند، بعد یک جابه‌جایی در دولت کانادا صورت گرفت و آقای مارک گارنو سر کار آمدند که آن ارتباط را با خانوادهها نداشتند و به نظر می‌رسید عزم راسخ را هم در پیگیری پرونده نداشتند، و حالا هم وزیر خارجه جدید خانم ملانی جولی است و طی صحبت‌هایی که داشتیم گفتند محکم عمل خواهند کرد. حقیقت این است خوب یا بد برای اینکه پرونده در دادگاه بین‌المللی مطرح شود نقش دولت‌ها انکارناپذیر است و خانوادهها با دولت‌ها همکاری‌شان را ادامه می‌دهند و فشار را از طریق افکار عمومی یا برگزاری جلسات زیاد می‌کنند تا این قضیه به فراموشی سپر‌ده نشود.
من فکر می‌کنم اگر استقامت خانوادهها و تاکید آنها بر حقیقت و عدالت نبود، سرنوشت این پرونده چیز دیگری بود و ما شاهد گزارش سازمان ملل در مورد این جنایت نبودیم که با ابتکار و حمایت انجمن خانوادهها منتشر شد، و همین هم منجر به حکم دادگاه عالی اونتاریو شد، زیرا به آن استناد کرده بود. حقیقتا ابتدای امر مقامات سیاسی مختلف تاکیدشان بر غرامت برای خانوادهها بود، ولی اکنون می‌بینیم ادبیات آنها تغییر کرده و صرفا بحث غرامت مطرح نیست، بلکه بحث آنها حقیقت برای خانواده‌هاست. این در واقع به دلیل فشار خانوادهها بود، اگر خانوادهها می‌خواستند صرفا با پرداخت غرامت این پرونده بسته شود این کار صورت گرفته بود، ولی الان می‌بینم دولت‌ها در ادبیات‌شان حواس‌شان است صرفا اسم غرامت را نبرند، امیدواریم همان‌گونه که ادبیات آنها اصلاح شده عمل‌شان هم اندکی در برابر جمهوری اسلامی محکم‌تر شود و هرچه زودتر شاهد باشیم که در پلتفرم‌های بین‌المللی این موضوع رسیدگی شود.
■ در پایان گزارش تحقیقی انجمن خانواده‌های پرواز پی‌اس ۷۵۲ مطالبات و خواسته‌هایی نیز مطرح شده، لطفا درباره این مطالبات و خواسته‌ها بیشتر توضیح بدهید.
این گزارش بسیار جامع است و ابعاد حقیقت‌یابی، حقوق بشری و حقوقی هم دارد. مهم‌ترین خواسته برای خانوادهها حقیقت و عدالت است، به همین دلیل خواستار انجام تحقیقات جامع بین‌المللی و جنایی در مورد این جنایت هستند، مسیرهای قانونی مختلفی هم برای این موضوع وجود دارد؛ یکی اینکه از دولت اوکراین خواسته‌اند که پرونده جنایی را محکم‌تر ادامه بدهد و همچنین از دولت و پلیس کانادا خواسته شده تا آنها هم پرونده جنایی مستقلی باز کنند، از شورای حقوق‌بشر سازمان ملل خواسته شده مصوبه‌ای داشته باشد پیرامون انجام تحقیقت بین‌المللی در مورد این جنایت و نامه‌اش به سازمان ملل ارسال شده است، از دادستان کل دیوان بین‌المللی کیفری (ICC) بر اساس این گزارش خواسته خواهد شد تا تحقیقات جامع بین‌المللی در مورد این جنایت را آغاز کنند و همچنین از دولت‌های مختلف مِن جمله دولت کانادا خواسته شده این موضوع را در سازمان جهانی هوانوردی (ایکائو) پیگیری کنند تا بتوان پرونده را به دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) ارجاع داد. این‌ها مجموعه‌ای از خواسته‌های خانوادهها است، ولی همزمان خانوادهها اعتقاد دارند پیگیری مسائل حقوقی باید همراه با فشار بر جمهوری اسلامی باشد، تاکید می‌کنم جمهوری اسلامی نه مردم ایران، و آن هم از طریق اجرای تحریم‌های هدفمند که اعمال تحریم‌های حقوق بشری علیه مسئولان جمهوری اسلامی است که در نقض حقوق بشر نقش داشته‌اند و یا اینکه از دولت کانادا خواسته شده سپاه پاسداران را بر اساس مصوبه سال ۲۰۱۸ پارلمان به عنوان یک سازمان تروریستی بشناسد.
فقط موردی را اضافه کنم، بخشی از دادخواهی خانوادهها این است که نمی‌خواهند چنین اتفاقی برای کس دیگری پیش بیاید، به همین دلیل جزو خواسته‌های خانوادهها اصلاح قوانین بین‌المللی پیرامون جنایتی شبیه هواپیمای اوکراینی است، بحث‌های حقوقی‌ای وجود دارد که از قانون‌گذاران خواسته شده در قانون بین‌الملل هیچ‌وقت کشوری که خودش جنایت را انجام می‌دهد، ولو اینکه در خاک خودش باشد انجام تحقیقات صورت نگیرد و سایر کشورهایی که شهروند از دست دادند هم بتوانند در تحقیقات نقش داشته باشند با حضور نمایندگان خانوادهها و این جنایت چون مسبوق به سابقه نبوده دیگر تکرار نشود و هیچ‌وقت کسی جرات نکند شرایطی را فراهم بیاورد و به گونه‌ای عمل کند که همچنین جنایتی با شلیک به هواپیمای مسافربری رخ بدهد.