هواپیمای مسافربری پرواز پی‌اس ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین، روز هشتم ژانویه ۲۰۲۰ / ۱۸ دی ۱۳۹۸ دقایقی پس از برخاستن از فرودگاه تهران با شلیک دو موشک پدافند هوایی سپاه پاسداران سرنگون شد. ۱+۱۷۶ سرنشین این هواپیما همگی جان باختند. از این افراد ۱۴۶ شهروند ایران، ۶۱ نفر شهروند کانادا (که اغلب آنها دو تابعیت داشتند)، ۱۱ نفر شهروند اوکراین و باقی شهروندان سوئد، بریتانیا و افغانستان بودند.
جمهوری اسلامی ایران پس از گذشت دو سال از سرنگون کردن این هواپیما، همچنان در مقابل انجام تحقیقات مستقل و محاکمه شفاف عاملان آن ایستادگی می‌کند. در آستانه دومین سالگرد سااقط کردن هواپیمای اوکراینی، سایت انگلیسی زمانه گفت‌وگویی با حامد اسماعیلیون، سخنگوی انجمن خانوادههای جان‌باختگان انجام داده است. اسماعیلیون دخترش ری‌را و همسرش پریسا اقبالیان را از دست داده و برای دادخواهی به همراه دیگر خانوادههای قربانیان سرنگونی هواپیمای اوکراینی تلاش می‌کند. آنچه در زیر می‌خوانید برگردان فارسی این مصاحبه است.
■ زمانه- هشتم ژانویه دومین سالگرد روزی است که سپاه پرواز پی‌اس۷۵۲ هواپیمای اوکراینی را ساقط کرد. شما و خانوادههای کسانی که جان خود را در این روز از دست دادند کارزاری برای دادخواهی به راه انداخته‌اید. دادخواهی برای شما چه معنایی دارد؟
حامد اسماعیلیون-برای خانوادههای ۱۷۶ قربانی که جانشان در پرواز پی‌اس۷۵۲ گرفته شد، هرگز عدالتی در کار نخواهد بود. هیچ چیز نمی‌تواند عزیزانمان را به ما برگرداند. ما برای آشکارکردن حقیقت می‌رزمیم: این‌که واقعاً چه کسانی مرتکب این جنایت هولناک شدند، چه رخ داد، و همچنین می‌خواهیم آن‌هایی که پشت این کشتارجمعی غیرانسانی بودند مسئولیت کامل آن را بر عهده بگیرند.
ما راهی دشوار و طاقت‌فرسا برای دادخواهی در پیش رو داریم که نمی‌تواند محدود به عذرخواهی صرف یا غرامت مالی شود. برای ما، این سفر دادخواهی واقعی‌ست، سفری که مقصدی ندارد.
■ سوگواری شما برای ری‌را – دخترتان – و پریسا اقبالیان – همسرتان، بارها تبدیل به اثری نوشتاری شده. در لحظه وحشتناکی که آنها را از دست دادید صبح روز هشتم ژانویه، در رسانههای اجتماعی نوشتید که عزیزانتان در آن هواپیما بودند. سوگواری شما تبدیل به نیرویی برای آفرینش شد. به عنوان یک نویسنده ادبی، تا کنون صدها قطعه در رسانههای اجتماعی نوشته‌اید، شما همچنین انجمنی را با دیگر خانوادهها تاسیس کرده، و اکنون با انتشار پادکست، کتاب و گزارش تحقیقی مستقل و کارزارهای متعدد و اعتراضات، خاطره عزیزانتان را زنده نگه می‌دارید. برای ما از این آثار سوگواری بگویید. چطور این آثار به شما و خانوادههای دیگر کمک می‌کنند؟ و چطور به هدف‌تان در دادخواهی یاری می‌رسانند؟
از روز شوم هشتم ژانویه ۲۰۲۰ تا کنون، ما متحد شده و انجمن خانوادههای قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲ را تشکیل دادیم. هدف اصلی ما ابتدا و پیش از هر چیز زنده نگه‌داشتن یاد عزیزانمان بود، تا برای عدالت و مسئولیت‌پذیری بجنگیم و از خانواده‌هایی که در این اندوه غیرقابل‌تصور غرق شده‌اند حمایت کنیم. همه ما برای این هدف باهم همکاری می‌کنیم.
حمایت از خانوادهها شامل نشست‌های داخلی و جلسات تراپی می‌شد، بعضی از این جلسات به هم‌دردی در غمی که داریم و تلاش برای پایان دادن به اندوهی که -در این شرایط دست نیافتنی است- منجر می‌شد.
«ما در تلاش یکپارچه‌مان مصمم و ثابت‌قدم هستیم تا اندوه عمیقی را که داریم ما را از این راه منحرف نکند. درست مانند خانواده قربانیان دهه ۶۰، هرگز امیدمان را از دست نمی‌دهیم. ما هم از آن ها درس گرفته و در آرمان جمعی‌ای که بر روی همه ما اثر گذاشته شریک می‌شویم.»
این فرایند داخلی کافی نبود و لازم بود تا با جامعه‌ای خارج از این جمع ارتباط برقرار کنیم و تلاش‌هایمان را با آنها هم سهیم شویم، تلاشی که برای یافتن حقیقت می‌کنیم، تلاش دشواری که برای پایان دادن به (این اندوه) با آن دست‌به‌گریبانیم و درنهایت سهیم شدن مبارزه‌مان برای دادخواهی با جهان.
به خاطر سپردن این روند با نوشتن، مستندسازی این جنایت و پیامدهای آن و به اشتراک گذاشتن اندوه‌مان نه تنها به ما − که بیشترین هزینه را بابت این جنایت پرداختیم − کمک کرد، بلکه راهی بود تا جامعه را در مقیاسی وسیع‌تر باهدفی که داریم درگیر کنیم. من نقش خود را در کمک به این روند ایفا می‌کردم.
■ گروه بین‌المللی هماهنگی و پاسخ به قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲ به نمایندگی از کانادا، سوئد، بریتانیا و اوکراین، خواهان پاسخگویی، اجرای عدالت و پرداخت reparations (غرامت یا جبران خسارت) توسط جمهوری اسلامی ایران شده است. شما در توییتی در مورد «reparations» و ترجمه نادرست آن در زبان فارسی گفته‌اید. چرا این کلمه و ترجمه آن اهمیت دارد؟
جمهوری اسلامی ایران ۴۳ سال تاریخ جنایت علیه بشریت دارد. این تاریخ شکی باقی نمی‌گذرد که طبیعت ظلم ایدئولوژیک نه تنها مردم ایران بلکه مردم منطقه را قربانی خود کرده است.
پس از سه روز دروغ و فریب برای سرپوش گذاشتن بر روی جنایتشان، جامعه بین‌المللی و شهروندان در سراسر جهان رژیم ایران را مجبور کردند که قبول کند که این جنایت را مرتکب شده است. در همین حال آنها با راه انداختن پروپاگاندا و تحرک دستگاه امنیتی‌شان و فعال کردن عواملشان در سراسر جهان افکار عمومی را سردرگم و گیج می‌کردند.
ظرف چند ساعت پس از سقوط، با بولدوزر محل سقوط را زیر و رو کردند و شواهد کلیدی و جعبه سیاه را برای هفت ماه به گروگان گرفتند، (در این مدت) گزارش‌های گمراه‌کننده‌ای منتشر کردند که به‌جای پاسخ، سؤالات بیشتری را پدید می‌آورد.
خانوادهها حاضر نیستند این جنایت به خسارت صرف و عذرخواهی توخالی، تقلیل پیدا کند. ما درراه دادخواهی استوار بودیم و معتقدیم، بدون یک تحقیقات عادلانه، بی‌طرفانه و مستقل که حقیقت را آشکار کند، مرتکبین واقعی را پاسخگو بداند تا جان‌های دیگری قربانی جاه‌طلبی‌های این رژیم نشوند، هیچ عدالتی وجود نخواهد داشت. تنها در آن زمان است که روند واقعی reparations «جبران» برای خانواده قربانیان معنا خواهد یافت. ما هرگز اجازه نخواهیم داد که جبران خسارت به پرداخت غرامت تقلیل یابد یا بدون طی مراحل قضایی تبدیل به مقصد (نهایی) ما شود.
■ گروه بین‌المللی هماهنگی و پاسخ به قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲ روز پنجم ژانویه را به عنوان ضرب‌الاجل برای شروع مذاکرات تعیین کرده بود. جمهوری اسلامی در مورد تعهدات قانونی بین المللی‌اش در زمینه ساقط کردن پرواز پی‌اس۷۵۲ تا کنون واکنشی نشان نداده است. به نظر شما این گروه باید چه اقدامی کند؟
«خواسته‌های ما ساده هستند: ساقط کردن پرواز پی‌اس۷۵۲ باید در یک روند بی‌طرفانه تحت دستورالعمل‌های بین‌المللی موردتحقیق قرار گیرد و رژیم ایران باید ملزم به تبعیت از این روند شده تا حقیقت آشکار و مرتکبین واقعی این جنایت پاسخگو شوند. عدالت قابل‌مذاکره نیست و دیپلماسی هم حدود خود را دارد به‌خصوص جایی که پای رفتار مجرمانه و بی‌احترامی به قوانین بین‌المللی به میان می‌آید.»
مایی که در ایران بزرگ شده‌ایم، طبیعت اهریمنی جمهوری اسلامی را تحمل کرده و در آن سوخته‌ایم. برای ما از ابتدا روشن بود که رژیم ایران هرگز از قوانین بین‌المللی تبعیت نخواهد کرد. از سوی دیگر مقررات بین‌المللی خود در زمینه چگونگی برخورد با این جنایت بی‌سابقه و غیرقابل تصور، نقص دارند.
ایکائو (سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری) مسئولیت تحقیقات در مورد این جنایت را بر عهده همان دولتی گذاشته که مرتکب آن شده است. با این تناقض ذاتی در مقررات، و بدون عزم جامعه بین‌المللی برای ارزش گذاشتن بر جان انسان‌ها و تعهد به عدالت، ما هرگز نمی‌توانیم از مرتکبین این جنایت انتظار پاسخگویی و شفافیت در قبال حقایق را داشته باش
خواسته‌های ما ساده هستند:
ساقط کردن پرواز پی‌اس۷۵۲ باید در یک روند بی‌طرفانه تحت دستورالعمل‌های بین‌المللی مورد تحقیق قرار گیرد و رژیم ایران باید ملزم به تبعیت از این روند شده تا حقیقت آشکار و مرتکبین واقعی این جنایت پاسخگو شوند. عدالت قابل‌مذاکره نیست و دیپلماسی هم حدود خود را دارد به‌خصوص جایی که پای رفتار مجرمانه و بی‌احترامی به قوانین بین‌المللی به میان می‌آید.
■ شما و انجمن خانواده قربانیان در«عدالت برای پی‌اس۷۵۲ » گفته‌اید که می‌خواهید کانادا و دیگر کشورهای حاضر در گروه بین‌المللی هماهنگی و پاسخ به قربانیان، پرونده پرواز پی‌اس۷۵۲ را به دیوان بین‌المللی دادگستری (لاهه) ببرند. با توجه به پاسخی که دریافت کرده‌اید آیا فکر می‌کنید این خواست شما قابل دستیابی است و چه موانعی بر سر راه است؟
البته که این خواسته شدنی است. پس از دو سال، درحالی که پنج کشوری که با این ماجرا درگیر بوده‌اند در کمال حسن نیت هر تلاشی را انجام داده‌اند، ما معتقدیم که امروز، دیپلماسی پایان یافته و عدالت آغاز شده است.
جامعه بین‌المللی باید متوجه این نکته شود که دولت ایران با حسن‌نیت پاسخ نخواهد داد و از قوانین تبعیت نخواهد کرد. ما از پنج کشور درگیر در این ماجرا خواستیم تا همراه با سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری بلافاصله روندی را آغاز کنند که به‌واسطه آن ۳۶ عضو سازمان حول یک هدف متحد باشند: شفافیت، پاسخگویی و عدالت. در پرتو آنچه در دو سال گذشته آشکارشده، اگر دولت ایران در این روند شرکت نکند، عضویت آن در ایکائو باید تعلیق و درنهایت لغو شود.
■ جمهوری اسلامی تا کنون صلاحیت دادگاه‌‌های کانادا را به طور خاص در مورد شکایت دسته‌جمعی و درخواست غرامت شش خانواده از قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲ به رسمیت نشناخته است. ایران یک روند قضایی را داخل کشور آغاز کرده که موجب خشم خانواده قربانیان و اعتراض آنها در برابر دادگاه در ایران شده. ممکن است در مورد تلاش‌های جمهوری اسلامی برای از مسیر خارج کردن روند دادخواهی این پرونده در داخل و خارج از ایران برای ما بگویید؟
ساقط کردن پرواز پی‌اس۷۵۲ جنایتی است با تبعاتی بین‌المللی. اول این که، دولت ایران یکی از امضاکنندگان معاهدات ایکائو است و باید از مقررات آن تبعیت کند. آنها از تمامی تعهداتشان بر اساس معاهده‌های ایکائو تخطی کرده‌اند.
غیراز این، دولت ایران برای از مسیر خارج کردن این روند از هیچ تلاشی در تخطی از قوانین بین‌المللی فروگذار نکرده است. همچنین یک دادگاه نمایشی که در آن چند افسر رده پایین را جلو انداخته بودند برگزار کردند تا روایت‌شان را از خطای انسانی-سیستماتیک پیش ببرند.
«ما از پنج کشور درگیر در این ماجرا خواستیم تا همراه با سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری بلافاصله روندی را آغاز کنند که به‌واسطه آن ۳۶ عضو سازمان حول یک هدف متحد باشند: شفافیت، پاسخگویی و عدالت. در پرتو آنچه در دو سال گذشته آشکار شده، اگر دولت ایران در این روند شرکت نکند، عضویت آن در ایکائو باید تعلیق و درنهایت لغو شود.»
خانوادهها و وکلای آنها در ایران از دسترسی به اسناد و مکاتبات دادگاه منع شدند. دولت‌های کانادا و اوکراین نیز به شواهد دسترسی نیافتند و هیچ مشارکت معنی‌داری در این روند نداشتند. این دادگاه‌‌های نمایشی هیچ مشروعیتی برای ما ندارد و از نقطه نظر قوانین بین‌الملل و مقررات ایکائو نیز فاقد مشروعیت است.
ما امیدواریم که اکنون پنج کشوری که از این جریان متاثر بوده‌اند روندی را آغاز کنند که این پرونده را به شورای ایکائو برده تا در نهایت راهی دیوان بین‌المللی دادگستری شود.
■ بسیاری در رسانههای اجتماعی و خارج از آن در خیابان‌های ایران در همبستگی با شما و سایر خانوادههای قربانیان ایستادند. برخی حتی به دلیل شرکت در اعتراضات و یادبودها در ژانویه ۲۰۲۰حکم حبس دریافت کردند. امسال کارزار#من_هم_شمعی_روشن_خواهم_کرد به راه افتاد. نظرشما در مورد این کمپین‌ها و دیگر اعتراضات در رسانههای اجتماعی چیست؟
از هشتم ژانویه ۲۰۲۰، بیش از ۷۰ شهروند زندانی شده‌اند. بسیاری دیگر نیز تحت تعقیب قضایی، یا مورد آزار و ارعاب عوامل امنیتی رژیم قرار گرفته‌اند. ما خواهان آزادی آنها هستیم.
از زمان نخستین سالگرد، انجمن ما کارزار #من_هم_شمعی_روشن_خواهم_کرد را به عنوان راهی برای ابراز همبستگی با تمام قربانیان جمهوری اسلامی ایران آغاز کرد. این کارزار حمایت فراوانی از سراسر جهان دریافت کرده است. ما با حمایت عمومی دلگرم می‌شویم.
■ عبارت دادخواهی در فارسی زمانی‌که خانواده قربانیان اعدامهای زندانیان سیاسی دهه ۶۰ شروع به عدالت‌‌خواهی برای عزیزانشان کردند بار دیگر در ایران تبلور یافت. به تازگی دادگاه حمید نوری در سوئد در این رابطه به جریان افتاد. آنها اخیراً توانسته‌اند حمید نوری، یکی از عاملان این قتل‌ها را به دادگاهی در سوئد بکشانند. در یادمان همسر و دخترتان، شما معمولاً به یاد دیگر جان‌باختگان و قربانیان جمهوری اسلامی در ۴۴ سال گذشته هستید. آیا دادخواهی خود را فرآیندی می‌دانید که به همه تلاش‌های دیگر برای دادخواهی، از جمله کارزارهای دادخواهی خانوادههای جان‌باختگان اعدامهای دهه ۶۰ مرتبط است؟
ساقط کردن پرواز پی‌اس۷۵۲ حلقه‌ای دیگر از زنجیره بلند جنایات جمهوری اسلامی علیه بشریت است.
به باور من همه این جنایات و قربانیان آن به‌هم‌پیوسته هستند و به‌عنوان عضو خانواده قربانیان، ما باید در مبارزه جمعی خود برای عدالت علیه دشمن مشترک متحد باشیم. ما در تلاش یکپارچه‌مان مصمم و ثابت‌قدم هستیم تا اندوه عمیقی را که داریم ما را از این راه منحرف نکند. درست مانند خانواده قربانیان دهه ۶۰، هرگز امیدمان را از دست نمی‌دهیم. ما هم از آنها درس گرفته و در آرمان جمعی‌ای که بر روی همه ما اثر گذاشته شریک می‌شویم.
♦ متن انگلیسی گفت‌وگو در سایت انگلیسی زمانه