حاشیه نشینی در ایران از جمله مسائل ساختاری حل نشده است. اغلب شهرهای ایران در دو مقطع، اصلاحات ارضی دهه ۱۳۴۰ و جنگ بین ایران و عراق در دهه ۱۳۶۰ حاشیه‌نشینی را تجربه کردند. بر اساس آمار محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن آمایش سرزمین ایران، ۳۸میلیون نفر از مردم ایران، حاشیه‌نشین هستند.
بعد از تهران، شهر مشهد بیشترین تعداد حاشیه‌نشین را در خود جای داده است و بیش از ۳۰درصد جمعیت آن در مناطق حاشیه‌نشین سکونت دارند.بر اساس آخرین آمار رسمی در سال ۱۴۰۰، این شهر بیش از یک میلیون و سیصد هزار نفر حاشیه نشین دارد.
ضمن اینکه بر اساس آمار اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی استانداری خراسان رضوی، اتباع خارجی شهر مشهد شامل ۲۲۱هزار نفر افغانستانی، ۳هزار نفر پاکستانی، ۱۲هزار نفر عراقی و ۱۵۰۰نفر از سایر کشورهای هستند. از این تعداد بیش از ۹۰ درصد در مناطق حاشیه‌ای شهر مشهد زندگی می‌کنند. ضمن اینکه بر اساس آمار محمدرضا کلائی شهردار مشهد در سال ۱۳۹۹، ۳۸۰ هزار نفر از حاشیه نشینان شهر مشهد را اتباع غیرایرانی تشکیل می‌دهند و از این تعداد ۵۰ هزار نفر هیچ هویتی ندارند.
شهر مشهد به لحاظ تقسیمات شهری به ۱۳ منطقه تقسیم می‌شود. اکثریت جمعیت حاشیه نشین این شهر در مناطق محروم و نسبتا محروم سکونت دارند. برای نمونه، محلات نوید، فدک، خین عرب، مال آباد، نوده، کوشک مهدی، فریزی، مطهری و شهرک حجت در منطقه ۲، خواجه ربیع، چهارده معصوم، مهرگان، سیس آباد، ده رود، دروی، علی آباد، مهر مادر، بلال، فاطمیه، دیش دیش و اسلام آباد در منطقه ۳، پنج تن، بنی هاشم و التیمور در منطقه ۴، حسین آباد، شهرک نیزه، گلشهر و امیرآباد در منطقه ۵، بازه شیخ، شهید بهشتی، شهرک قدس، شهرک شهید رجایی، همت آباد و شیخ حسن در منطقه ۶، بهارستان، سیدی و بیت المقدس در منطقه ۷، زرکش، بحرآباد و کاظم آباد در منطقه ۱۰ همگی جزو مناطقی هستند که بیشترین حاشیه نشینی را دارند.
سید حمید موسوی، مدیر کل دفتر اجتماعی و فرهنگی استان خراسان رضوی، بر اساس آمار سال ۱۴۰۰ میگوید: میزان بافت‌های ناکارآمد حاشیه شهر مشهد نیز دوهزار و ۶۷ هکتار است. تامین آب شرب بهداشتی، میزان بالای آلودگی و کمبود امنیت از مهمترین معضلات این مناطق است. این مقام مسئول افزود: «امنیت حاشیه شهر مشهد توسط معضلاتی مانند زورگیری، … معتادان متجاهر، قاچاقیان مواد مخدر و … همواره در مخاطره است». وی همچنین جمعیت معتادان متجاهر در این مناطق را حدود ۱۰ هزار نفر ارزیابی کرده و اظهار می‌کند: «معتادان متجاهر افرادی هستند که با کارتن خوابی، گورخوابی، زباله گردی، در زمین‌ها و کانال‌های شهری زندگی می‌کنند و هرجایی به مصرف علنی مواد مخدر می‌پردازند.»
به طور کلی محلات حاشیه‌نشین مشهد از وضعیت مناسبی برخوردار نیستند. بررسی آسیب‌های این مناطق در پیوند با رخدادهای اعتراضی نشان می‌دهد که نارضایتی فراوانی در میان ساکنان آن وجود دارد. فقدان شرایط اقتصادی مناسب، نبود زیرساخت فرهنگی، کمبود امکانات درمانی و بهداشتی، نبود امکانات ورزشی و سرگرمی، بیکاری بالا، در کنار بی‌توجهی به حل مشکلات ساکنان این محلات، از دلایل اصلی استمرار این آسیب‌ها است.
با وجود این، حکومت هیچ اقدام عملی و جدی برای توقف و یا ساماندهی مناطق حاشیه‌نشین مشهد انجام نداده است. به شکل تاسف‌آوری، بیشترین کودکان کار در این مناطق قرار دارند. اغلب آنها یک سال در میان به مدرسه می‌روند یا کلاً امکان رفتن به مدرسه را ندارند. یک بررسی آماری گویای آن است که دلیل مهاجرت بیش از یک سوم از مهاجران حاشیه شهر مشهد بیکاری و جستجوی کار بوده و حدود ۲۵درصد آنها نیز به سودای امکانات بیشتر و هزینه‌های کمتر به این مناطق آمده‌اند. حدود ۲۰درصد آنها پس از ازدواج به این مناطق روی آورده‌اند. ضمن اینکه حاشیهنشینان مهمترین مسائل‌شان را مشکلات امنیتی، شهرسازی و بهداشتی دانسته‌اند. از نظر ۷۴درصد این حاشیهنشینان، دستگاههای مسئول کار خود را درباره حاشیه شهر به درستی انجام نمی‌دهند و اصولا حدود نیمی از آنان می‌گویند که هیچ فرد، نیرو و یا نهادی توانایی حل مشکلات این مناطق را ندارد و تنها در بالاترین اقبال، کمتر از ۲۰درصد آنان امام جماعت محله را دارای توانایی دانسته‌اند[۱].
در دوره کرونایی وضعیت زندگی برای حاشیهنشینان بسیار سخت‌تر از دیگر مناطق بوده است. عدم دسترسی مناسب به امکانات اولیه پزشکی و نبود انگیزه از سوی مردم فقیر این مناطق در رعایت مسائل بهداشتی باعث شده تا درصد فوتی‌های این مناطق بسیار بیشتر از دیگر مناطق مشهد باشد. این در حالی است که مشهد دارای موقعیت اقتصادی بسیار ویژه «سازمان اقتصادی آستان قدس» است. این بنگاه اقتصادی ایدئولوژیک به تنهایی مالک بیش از هفتاد درصد اراضی شهر مشهد بوده و سالیانه صدها میلیون دلار گردش مالی دارد. طی چند دهه اخیر، وجود حجم عظیم گردش مالی در کنار جمعیت گسترده حاشیه‌نشین در شهر مشهد، نشان از یک تناقض بسیار جدی در نظام حکمرانی محلی و مدیریت شهری است.
حسین اکبری عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در گفتگو با ایسنا، میگوید: مشهد هر ساله حدود ۳۰ میلیون زائر دارد و بسیار شگفت‌انگیز است که فرصت‌های اشتغال شهر اندک باشد و سطح بیکاری بالا. پرسشی که مطرح می‌شود این است که چرا مدیران شهری نمی‌توانند از این فرصت‌ها، در ایجاد اشتغال، کارآفرینی، تولید و ثروت، استفاده کنند؟ به دلیل وجود مدیریت چندپاره در شهر، هر سازمانی حوزه نفوذ ویژه خود را دارد، بنابراین هیچ نوع همکاری و هم‌افزایی وجود ندارد. این شرایط باعث می‌شود که در مقابله با آسیب‌های اجتماعی، عملاً هیچ همکاری یک‌پارچه‌ای نباشد. در حاشیه شهر یک ستاد حمایتی وابسته به امام‌جمعه، ستادی دیگر وابسته به شهرداری، ستادی وابسته به آستان‌قدس و… در حال فعالیت است که باعث بروز موازی‌کاری برای حمایت از نیازمندان می‌شود.از جمله طرح‌های دولتی که هزینه‌های بسیاری را در برداشته و نتیجه‌ای نداشته است، تقسیم کار بین سازمان‌های گوناگون دولتی از جمله، شورای هماهنگی موادمخدر، سازمان تربیت بدنی جوانان و سیستم‌های سپاه و… مشهد برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی است که تقریباً هماهنگی مناسبی بین‌شان وجود ندارد.
به هر صورت مرور رخدادهای این شهر نشان می‌دهد که مسائل ساکنان حاشیه‌نشین در طی چند دهه از حاکمیت جمهوری اسلامی نه تنها حل نشده است، بلکه هرگونه اعتراض و مطالبه‌گری ساکنان این مناطق با شدیدترین وجه ممکن سرکوب شده است.
از زمان اعتراض ساکنان ” کوی طلاب” مشهد در خرداد ماه ۱۳۷۱، تا همین اعتراضات هفتم دی ماه ۱۳۹۶ و همچنین اعتراضات آبان ۱۳۹۸ مدیریت سرکوب، تنها سیاست اعمال شده در این مناطق است. هم از این زاویه است که، نظام برای سرکوب مطالبات ساکنان مناطق حاشیه نشین در شهر مشهد، قرارگاههای امنیتی را در این منطقه فعال کرده است. در واقع نحوه سرکوب مطالبات ساکنان این مناطق طی چند سال اخیر در مرکز توجه مسئولان امنیتی در شهر مشهد بوده است.
بر همین اساس، در سال ۱۳۹۵ قرارگاه اجتماعی –امنیتی شهید برونسی در شهر مشهد آغاز به فعالیت کرد. این قرارگاه زیر نظر فرماندهی سپاه امام رضا است و با حمایت مالی آستان قدس نقش جدی در سرکوب و کنترل مطالبات حاشیهنشینان دارد. این قرارگاه «برقراری امنیت عمومی و پیشگیری از تبدیل‌شدن آسیب‌های اجتماعی به بحران‌های امنیتی» را مهمترین هدف فعالیت خود عنوان کرده است، ولی عملکرد آن بیانگر آن است که هدف اصلی کنترل و سرکوب مطالبات مناطق حاشیه نشین مشهد است. شرایط به گونه‌ای رقم خورده است که حتی شورای شهر و مدیران شهری مشهد، بدون اجازه این نهاد امنیتی اقدامی انجام نمی‌دهند. در واقع ردپای دخالت این نهاد امنیتی در تصمیمات شورای شهر باعث شده، نحوه تصمیم گیری پیرامون مناطق حاشیه شهر مشهد با تناقضات جدی همراه باشد و مسئولان شهری بجای حل مسائل حاشیهنشینان، بیشتر به دنبال کنترل و سرکوب مطالبات حاشیه نشینان شهر مشهد باشند.
یادداشت:
[۱] طلوع برکاتی، صادق (۱۳۹۴)، افکارسنجی از حاشیه شهر مشهد، ویژه نامه تحلیلی رصد، مؤسسه فرهنگی خراسان، شماره ۳۰. آذرماه ۱۳۹۴، صص. ۲۴-۲۲.