در روزهای گذشته «مسئله کُرد» دوباره به یکی از محورهای مباحث سیاسی در ترکیه بدل شده است. موضوع اینکه چه کسی پیروز انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۳ است، حتی قبل از سال جاری میلادی یکی از مباحث محوری در گفت‌وگوهای رسانه‌ای ترکیه بود. پس از پیروزی در انتخابات شهرداری‌های ۲۰۱۹ در استانبول و آنکارا و برخی کلانشهرها مخالفان اردوغان امیدوارند بتوانند این بار برندگی انتخابات ریاست‌جمهوری پیش رو را هم از آن خود کنند.
جنجال در ترکیه در به رسمیت شناختن «مسئله کرد»
ماجرا از آنجا شروع شد که کمال قلیچداراوغلو، رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق (ج ه پ)، بزرگ‌ترین حزب مخالف دولت، در بخش اول یک فیلم مستند سه قسمتی در یوتیوب با عنوان «آقا کمال و ائتلاف‌هایش» درمورد امکان برقراری صلح در ترکیه در موضوع کُرد گفت:
«مسئله کُردی داریم که نهادهای سیاسی کشور نتوانسته‌اند ۳۵-۴۰ سال است حلش کنند. برای حل مسئله کُرد احتیاج به تعامل با یک نهاد مشروع داریم. چیزی که به آن دولت می‌گوییم نمی‌تواند با یک تشکیلات نامشروع وارد مذاکره و تعامل شود. اردوغان در گذشته این کار را کرد و دولت را با امرالی [جزیره محل حبس عبدالله اوجالان که به صورت استعاری در ترکیه در ارجاع به رهبر پ ک ک مورد استفاده قرار می‌گیرد] مخاطب قرار داد…نهاد مشروع در این میان [برای حل مسئله کرد] کجاست؟ “ه د پ” [حزب دموکراتیک خلقها] را می‌شود نهادی مشروع محسوب کرد؛ حمایت مردمی را دارد و با رای مردم وارد پارلمان ترکیه شده است.»
پس قلیچداراوغلو “ه د پ” را مشروع‌ترین نهاد برای حل مسئله کرد در کنار احزاب دیگر می‌داند.
در بخش دیگری از مستند مورد اشاره توضیح داده شده که چطور رویکرد ائتلاف‌محور و اجماع‌گرای کمال قلیچداراوغلو در مورد احزاب مخالف سبب شد درانتخابات شهرداری‌های استانبول و آنکارا در سال ۲۰۱۹ برای اولین بار نامزدهای مورد حمایت اردوغان (و ائتلاف او با حزب حرکت ملی‌گرا موسوم به «ائتلاف جمهور») شکست بخورند. خود اردوغان سال‌ها قبل گفته بود هرکس شهرداری استانبول را ببرد کل ترکیه را برده است، و خود او همینطور نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور شد. بر این اساس مخالفان امیدوارند در انتخابات آینده ترکیه اینبار ایشان موفق شوند.[1]
◄ از بایگانی زمانه: حزب دموکراتیک خلقها در مجلس ترکیه و نوید دورانی تازه (خرداد ۱۳۹۴)
واکنش مقام‌های حزب دموکراتیک خلقها به دعوت قلیچداراوغلو دوگانه بود. سزایی تملی، از دبیرکلان پیشین حزب دموکراتیک خلقها (که خودش تُرک است) و از مقام‌های ارشد این حزب، سخنان قلیچداراوغلو را تایید کرد، ولی همچنین نوشت نباید فراموش کنیم که «مخاطب اصلی تعامل برای صلح دموکراتیک در مسئله کرد امرالی [یعنی عبدالله اوجالان] است.» یعنی باید با خود “پ ک ک” مذاکره کرد.
صلاح‌الدین دمیرتاش، دبیرکل پیشین حزب دموکراتیک خلقها (که از سال ۲۰۱۶ در زندان است و تاکنون دوبار نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری در برابر اردوغان شده و از محبوبیتی بسیار بالا در میان چپ‌های ترکیه برخوردار است) البته پاسخ همکارش تملی را تصحیح و درواقع نقد کرد و نوشت:
«واضح است که حزب دموکراتیک خلقها بهترین جریانی است که بر اساس تجربه‌اش و آشنایی‌اش با همه طرف‌ها می‌تواند مذاکرات صلح را نمایندگی کند. دوباره مطرح کردن بحث‌های بیهوده‌ای که مدت‌هاست تاریخ مصرف‌شان گذشته ارمغان و فایده‌ای ندارد.»
موضع دمیرتاش بسیاری از لیبرال‌ها را در ترکیه خوشحال کرده است، چون بهانه را از کسانی که “ه د پ” را دنباله سیاسی “پ ک ک” معرفی می‌کنند، می‌گیرد.
مجموع این تحرکات در میان مخالفان البته اردوغان را خوش نیامد؛ چنانکه اوهنگام بازگشت از سخنرانی در سازمان ملل و نیویورک درهواپیما در واکنش به پرسش خبرنگاری گفت:
«ما نباید زیاد خودمان را مشغول این مباحث کنیم…اینکه مخاطب امرالی هست یا نیست یا ه د پ است یا نیست مشکل طرف مقابل است…ما می‌گوییم در حال حاضر در ترکیه ائتلاف جمهور [متشکل از آک پارتی اردوغان و حزب حرکت ملی‌گرا] تنها راه حل این مسئله است….ما [به کردها] می‌گوییم باهم و متحد باشیم، برادر باشیم و همیشه هم گفته‌ایم….به علاوه در ترکیه مشکلی به نام «مسئله کرد» نداریم. ما این مسئله را سال‌ها قبل حل کردیم و تمام کردیم.»
یعنی اردوغانی که در فاصله سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ (پیش از ائتلاف با م ه پ) و قبل‌تر گفت‌وگوهای صلح بزرگی برای حل مسئله کرد براه انداخته بود و مشکل اتنیکی ترکیه را برسمیت می‌شناخت، اکنون می‌گوید: «مسئله کرد نداریم! » این موضع متناقض البته با پاسخ کنایه‌آمیز سزایی تملی در توییترهمراه بود که نوشت: «وقتی به قدرت رسیدید مسئله کرد داشتیم الان که زمزمه رفتن‌تان آمده چنین مسئله‌ای نداریم؟…»
اردوغان امروز می‌گوید ما مسئله کرد را در ترکیه حل کرده‌ایم، ولی خود او هم می‌داند مسئله کرد حل نشده است. البته شاید او برای از دست ندادن حمایت موتلفان ملی‌گرایش در حرکت ملی‌گرا این‌گونه سخن می‌گوید. می‌دانیم آک پارتی در فوریه سال ۲۰۱۵ برای حل نهایی «مسئله کرد» و برقراری صلح با پ ک ک معاهده‌ای (بعدا اجرا نشونده) موسوم به معاهده کاخ دولمه باغچه را با ه د پ امضا کرد. طرفه آنکه در آن دوران حزب اردوغان از نظر میزان آرا در بالاترین سطح خود تقریبا قرار داشت و محبوبیت اردوغان نزد اروپایی‌ها و غربی‌ها خیلی بالا رفته بود و وضعیت اقتصادی ترکیه هم بسیار شکوفا بود. اردوغان بعدا از معاهده مزبور عقب‌نشینی کرد.
تحلیل وضعیت
تنها بدون حضور”ه د پ” ویا با یک حزب دموکراتیک خلق‌های بسیار ضعیف شده است که ائتلاف اردوغان-باغچه‌لی شانس پیروزی در انتخابات ۲۰۲۳ را دارد. (به عنوان نمونه به این نظرسنجی‌های بسیار جدید در مورد رای هرکدام از احزاب اصلی ترکیه بنگرید که براساس آن مجموع رای آک پارتی و شریک اصلی‌اش در ائتلاف جمهور یعنی م ه پ بسیار با پنجاه درصد لازم برای پیروزی فاصله دارد. رای حزب دموکراتیک خلقها هم دراکثر نظرسنجی‌ها کمتر از ده درصد نیست که نشان می‌دهد این حزب براحتی قادر خواهد درهر انتخاباتی قریب الوقوع از آستانه ده درصدی احزاب در ترکیه گذر کند و جواز ورود به مجلس را بگیرد.) در واقع سیستم انتخاباتی که اردوغان با ایجاد نظام ریاستی آورده (اینکه رئیس‌جمهور باید پنجاه به علاوه یک رای مستقیم مردم را بیاورد)، به پاشنه آشیل خود او برای پیروزی در انتخابات ۲۰۲۳ بدل شده است.
بر این اساس ائتلاف مورد حمایت اردوغان (جمهور) دو استراتژی برای جلوگیری از ائتلاف همه مخالفان (ائتلاف موسوم به ملت، زیر چتر حزب جمهوری‌خواه خلق) و “ه د پ” دارد. یکی فشار بر اعضای ائتلاف ملت (متشکل از ایی پارتی/ حزب خوب و “ج ه پ” و احزاب ترکی کوچک‌تر) برای مشارکت نکردن در هرگونه ائتلافی با حضور “ه د پ”. این فشار معمولا با گفتن اینکه با شرکت در چنان ائتلافی شما با تجزیه‌طلبان و تروریست‌ها دستتان در یک کاسه خواهد شد، صورت می‌گیرد و سابقه دیرینه در سیاست ترکیه دارد.
راه‌حل دیگر مایوس کردن هواداران “ه د پ” است تا مردمی که بطورسنتی طرفدار “ه د پ” هستند انتخابات آینده را تحریم کنند. بسیاری معتقدند تحریم انتخابات درترکیه همیشه به ضرر مخالفان اردوغان تمام شده است. (بر خلاف برخی تحلیل‌ها در اپوزیسیون ایران)
خلاصه آنکه آینده دموکراسی ترکیه را کسی تعیین می‌کند که «بتواند مسئله کرد را حل کند» و در آرایش فعلی که اردوغان فقط با مهم‌ترین منکران وجود مسئله‌ای اتنیکی با نام مسئله کرد در ترکیه (یعنی م ه پ) متحد است احتمال پیروزی در انتخابات آینده برای او بسیار ضعیف است.
برخی تحلیلگران می‌گویند اردوغان برای پیروزی در انتخابات پیش رو راهی ندارد جز اینکه اتحادش را با حرکت ملی‌گرا به هم بزند و بکوشد به “ه د پ” نزدیک شود.[2] ولی تحقق این احتمال هم خیلی بعید است. طرفداران “ه د پ” و بخش مهمی از کردها می‌گویند بعد از سرکوبهای گسترده در مناطق کردنشین جنوب شرق در ایام پس از کودتای۲۰۱۶ و «قیم گذاشتن» بر بسیاری شهرداری‌های منتخب “ه د پ” پس از انتخابات ۲۰۱۹، ویا اخراج دانشگاهیانی که بیانیه صلحی را امضا کرده بود و فشارهای مشابه بر دانشگاهیان، در پایگاه اجتماعی “ه د پ” و چپ‌های ترکیه هیچ تمایل جدی برای ائتلاف با اردوغان و آک پارتی باقی نمانده است. حتی برخی مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که با مواضع اخیر قلیچداراوغلو احتمال رای آوری ج ه پ در مناطق کردنشین به عنوان حزب دوم برای اولین بار در تاریخ ترکیه جدی شده است.
امروز لحن رسانه‌های نزدیک به حزب جمهوری‌خواه خلق (ج ه پ) در مورد مسئله کرد عوض شده است. این رسانه‌ها که زمانی ادبیاتی شبیه ادبیات ائتلاف اردوغان-باغچه‌لی در مورد “ه د پ” داشتند و این حزب را متصل به جریان تروریستی پ ک ک معرفی می‌کردند و به این شیوه آنرا می‌کوبیدند، الان بسیار با احتیاط و ملاحظه در مورد این حزب با پایگاه کردی سخن می‌گویند و مثلا نماینده‌های ایشان را به برنامه‌های تلویزیونی خود، مثلا خلق‌تی‌وی، دعوت می‌کنند.
رابطه سرد اردوغان و بایدن
پیش از پایان این نوشتار بد نیست که به سردی روابط حاکم میان آنکارا و واشنگتن در دوره دولت کنونی بایدن هم اشاره کنیم. اردوغان درهمان جمع خبرنگاران هنگام بازگشت از آمریکا اشاره کرد که «احساس می‌کند روابط با جو بایدن از زمان ورود وی به کاخ سفید شروع خوبی نداشته است.» ولی سبب چیست؟
به نظر می‌رسد یکی از دلایل اصلی اختلاف میان ترکیه و آمریکا خواست ترکیه برای انجام عملیات‌های جدید بر ضد گروه‌های مسلح کُرد در شمال سوریه است. گزارش‌هایی (مثلا درنشریه فارین پلیسی) در روزهای اخیر منتشر شده است دال بر اینکه همزمان با تمرکز توجه جهانی به مسئله افغانستان و قدرت‌گیری طالبان، ترکیه عملیات‌های نظامی کوچک ولی موثری را علیه نیروهای موسوم به یگان‌های مدافع خلق (ی پ گ) در شمال سوریه تدارک دیده است یا بر شدت حملات قبلی افزوده. همین گزارش‌ها می‌گویند دولت بایدن ولی نگران و مخالف عملیات ترکیه در شمال سوریه است؛ گرچه وزارت خارجه آمریکا همزمان (برای سردتر نکردن رابطه با آنکارا به عنوان عضو ثابت ناتو) تاکید می‌کند دغدغه‌های امنیتی آنکارا را می‌فهمد. سیاست دولت بایدن ایجاد توازنی میان ترکیه و کردها در سوریه و عراق است که هرگز آسان نیست. همچنین توافقی که اردوغان در ماه‌های قبل می‌خواست با آمریکا برای محافظت از فرودگاه کابل ببندد، با پیشروی سریع طالبان و تصرف سریع کابل به دست این نیروها عقیم ماند. برخی می‌گویند چه بسا اردوغان می‌خواسته از این توافق (اکنون ناکام) به عنوان اهرمی برای جواز عملیات نظامی جدید علیه گروه‌های کردی در شمال سوریه استفاده کند.
پانویس‌ها
[1] شکست در دور اول انتخابات شهرداری استانبول طرفداران حزب حاکم را بسیارعصبانی کرد، طوری که در همین مستند نشان داده شده حضور قلیچداراوغلو در مراسم تشییع شهیدی در روستای آک‌کوزولو آنکارا در فاصله ابطال دوراول انتخابات استانبول و تجدید انتخابات در ژوئن سال ۲۰۱۹ بنوعی بهانه حمله فیزیکی گسترده به او از طرف عده‌ای لباس شخصی شد. آن حمله و اقدامات مشابه البته موثر واقع نشد و نامزد مورد حمایت اردوغان دور بعد انتخابات را با فاصله بیشتری به اکرم امام‌اوغلو باخت.
[2] در برخی تحلیل‌ها گفته شده در صورت تحقق چنین فرمولی ممکن است دو حزب تازه تاسیس شده دوا (با رهبری علی باباجان) و گلجک/ آینده (با رهبری احمد داووداوغلو) با اک پارتی در ائتلافی جدید متحد شوند. تحلیل امکان این موضوع موضوع بحث ما نیست.