سازمان جهانی بهداشت پس از ۱۶ سال راهنمای ارزیابی آلودگی هوا را به‌روزرسانی کرده است. بر اساس یافته‌های جدید، آلاینده‌های هوا خطرناک‌تر از آن هستند که پیش از این می‌پنداشتیم.
تدروس ادهانوم قبریسوس، رئیس سازمان جهانی بهداشت در رونمایی از این راهنمای جدید گفت:
«به دلیل آلودگی هوا، عمل ساده نفس‌کشیدن به مرگ سالانه هفت میلیون تن در جهان می‌انجامد. تقریباً تمام افراد جهان در معرض سطح ناسالمی از آلودگی هوا قرار دارند.»
به گفته او، «راهنمای جدید دلالت‌های تازه‌ای برای ارزیابی سلامت عمومی دارد و ابزارهای عملی برای بهبود کیفیت هوا در جهان ارائه می‌دهد.»
سازمان جهانی بهداشت آلودگی هوا را بزرگترین تهدید زیست‌محیطی برای سلامت بشر دانسته و آن را یک وضعیت اضطراری بهداشتی اعلام کرده است.
آلودگی هوا چه می‌کند؟
هرچند سازمان جهانی بهداشت میزان مرگ و میر سالانه بر اثر آلودگی هوا را هفت میلیون تن اعلام کرده، پژوهشی اخیراً در ژورنال «ساینس دایرکت» منتشر شده است که نشان می‌دهد ۲۰ درصد کل مرگ‌ها در سرتاسر جهان، یعنی ۸,۷ میلیون مورد مرگ به صورت سالانه، مرگ‌های زودرسی هستند که بر اثر استنشاق ذرات آلوده ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی (زغال‌سنگ، نفت و گاز) به وجود می‌آیند.
آلودگی هوا همچنین به طور متوسط دو سال از عمر کل ساکنان کره زمین می‌کاهد. در کشورهایی همچون هند که هوا بسیار آلوده است، میزان متوسط کاهش عمر ساکنان به شش سال می‌رسد.
این یعنی آلودگی هوا از مصرف دخانیات، سوانح رانندگی و بیماری ایدز بیشتر قربانی می‌گیرد.
تحقیقات گسترده دانشمندان بریتانیایی نیز حاکی از آن است که افزایش اندک آلودگی هوا، ارتباط مستقیمی با افزایش خطر از دست دادن بینایی به واسطه بیماری «تباهی لکه زرد» (دژنراسیون وابسته به سن ماکولا یا ARMD) دارد.
تحقیقات پیشین نیز از ارتباط مستقیم آلودگی هوا و بروز بیماری آب سیاه (گلوکوم) حکایت می‌کردند هرچند درباره ارتباط آلودگی هوا با آب مروارید شواهدی قطعی وجود ندارد.
پژوهشی منتشرشده در ژورنال علمی «چشم‌اندازهای سلامت زیست‌محیطی» (Environment Health Perspectives) نیز به رابطه بین آلودگی هوا با روان‌رنجوری‌هایی همچون افسردگی، اضطراب، دوقطبی بودن و نیز روان‌پریشی و افزایش خودکشی پرداخت.
بر أساس این پژوهش، کاهش آلودگی هوا در سرتاسر جهان تا سطح استانداردهای پیاده‌شده در اتحادیه اروپا می‌تواند از ۱۵ درصد موارد افسردگی (یعنی افسردگی میلیون‌ها نفر) جلوگیری کند.
ذرات آلاینده مرتبط با افسردگی ذراتی کوچکتر از ۲,۵ میکرومتر (PM2.5) هستند. کسانی که برای بیش از یک سال در معرض بیش از ۱۰ میکروگرم از این ذرات در هر متر مکعب باشند، ۱۰ درصد بیشتر مستعد افسردگی هستند.
ذرات آلاینده مرتبط با خودکشی ذراتی تا ۱۰ میکرومتر (PM10) را شامل می‌شوند. به گفته محققان، تأثیر این ذرات کوتاه‌مدت است و افزایش ۱۰ میکروگرمی آنها در هر متر مکعب برای تنها سه روز می‌تواند خطر خودکشی را ۲ درصد افزایش دهد.
پژوهش‌های جهانی دیگری که ۲۰۱۹ درباره آلودگی هوا منتشر شد، خطرات دیگر این پدیده شهرنشینی را ذکر کرده اند. یک پژوهش بین آلودگی هوا و کاهش هوش و افزایش زوال عقل ارتباط برقرار کرده و دیگری نتیجه گرفته که آلودگی هوا می‌تواند برای تمام اندام‌های بدن، و در واقع، تک‌تک سلول‌های بدن انسان مضر باشد.
شاخص‌های آلودگی هوا چه تغییری کرده اند؟
دو نوع ذره آلاینده هوا PM2.5 (کوچکتر از دو و نیم میکرون) و PM10 (کوچکتر از ۱۰ میکرون شامل شاخص قبلی) معین شده اند و استاندارد کیفیت هوا برای هر یک از آنها جداگانه تعریف شده است.
بر اساس استانداردها، شاخص کیفیت هوا (AQI) به میزان ذرات آلاینده و سمی در هوا اشاره دارد: زیر ۵۰ AQI یعنی هوای پاک، بین ۵۰ تا ۱۰۰ یعنی هوای سالم، بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ یعنی هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و بالاتر از ۱۵۰ یعنی هوای ناسالم برای همه. بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ بسیار ناسالم و بالاتر از ۳۰۰ خطرناک نام گرفته است.
سازمان جهانی بهداشت در ۲۰۰۵ استاندارد آلودگی ذرات PM2.5 برای هوای پاک و سالم را ۲۵ میکروگرم بر متر مکعب در ۲۴ ساعت و ۱۰ میکروگرم بر متر مکعب در میانگین سالانه قرار داده بود.
برای PM10 این میزان به ترتیب ۵۰ میکروگرم بر متر مکعب در ۲۴ ساعت و ۲۰ میکروگرم بر متر مکعب در میانگین سالانه معین شده بود .
در ۲۰۰۵، برای اوزون (O3) میانگین هشت ساعته ۱۰۰ میکروگرم بر متر مکعب، برای دی‌اکسید نیتروژن میانگین یک ساعته ۲۰۰ میکروگرم بر متر مکعب و میانگین سالانه ۴۰ میکروگرم بر متر مکعب، و برای دی اکسید گوگرد ۵۰۰ میکروگرم بر متر مکعب برای ۱۰ دقیقه و ۲۰ میکروگرم بر متر مکعب برای ۲۴ ساعت تعیین شده بود.
بر اساس راهنمای جدید این شاخص‌ها همگی به‌روزرسانی شده اند و عموماً کاهش یافته اند.
بر اساس دستورکار جدید سازمان جهانی بهداشت در ۲۰۲۱، آلودگی ذرات PM2.5 برای هوای پاک و سالم را ۱۵ میکروگرم بر متر مکعب در ۲۴ ساعت و ۵ میکروگرم بر متر مکعب در میانگین سالانه قرار داده است.
برای PM10 این میزان به ترتیب ۴۵ میکروگرم بر متر مکعب در ۲۴ ساعت و ۱۵ میکروگرم بر متر مکعب در میانگین سالانه معین شده است.
در ۲۰۲۱ برای اوزون میانگین هشت ساعته حداکثر ۱۰۰ میکروگرم بر متر مکعب و نیز ۶۰ میکروگرم برای فصل‌هایی در نظر گرفته شده که بیشترین میزان اوزون وجود دارد.
برای دی‌اکسید نیتروژن میانگین یک روزه ۲۵ میکروگرم بر متر مکعب و میانگین سالانه ۱۰ میکروگرم بر متر مکعب کاهش شدیدی را در غلظت قابل قبول نسبت به ارزیابی ۲۰۰۵ نشان می‌دهد.
و برای دی اکسید گوگرد ۴۰ میکروگرم بر متر مکعب برای یک ساعت تعیین شده است که نسبت به ۲۰۰۵ سهل‌انگارانه‌تر است.
وضعیت آلودگی هوا در ایران
هوای تهران، پایتخت ایران جمعه دوم مهر برای گروه‌های حساس ناسالم است. شاخص میانگین غلظت آلاینده‌های با قطر کمتر از ۲,۵ میکرون (PM2.5) امروز به ۱۱۵ رسیده و شاخص میانگین برای آلاینده‌های با قطر کمتر از ۱۰ میکرون (PM10) برابر با ۸۴ است. شاخص آلاینده اوزون و دی اکسید نیتروژن و منوکسید کربن نیز به ترتیب ۵۵، ۷۴ و ۳۷ است.
این یعنی غلظت آلاینده‌های PM2.5 امروز برابر با ۳۹.۱ میکروگرم بر متر مکعب، غلظت PM10 برابر با ۱۲۱ میکروگرم بر متر مکعب است. درحالی‌که طبق راهنمای جدید سازمان جهانی بهداشت، این غلظت‌ها باید حداکثر به ترتیب ۱۵ و ۴۵ میکروگرم بر متر مکعب باشند تا هوا سالم قلمداد شود.
تهران در سه ماه اخیر یک روز هم هوای پاک نداشته. از ابتدای سال، تنها دو روز هوا در پایتخت ایران سالم بوده و ۱۵۲ روز هوا «قابل قبول» بوده و ۳۲ روز ناسالم.
هوای قابل قبول طبق شاخص‌های جدید هنوز برای سلامتی انسان‌ها خطرناک است.
محمدصادق حسنوند رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران فروردین سال جاری اعلام کرد که سالانه ۴۰ هزار ایرانی به دلیل آلودگی هوا دچار مرگ زودرس می‌شوند. آمار اما همیشه یکسان نیست و پیش از او به گفته کاظم ندافی، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران سالانه ۷۵ هزار مرگ بر اثر آلودگی هوا در کشور رخ می‌دهد.
حسنوند گفته بود میانگین سالانه غلظت مهم‌ترین آلاینده هوا (PM2.5) در ایران تقریباً سه برابر مقادیر استاندارد و راهنمای موجود و شش برابر حدود رهنمود جدید سازمان جهانی بهداشت است که در تابستان ۲۰۲۱ منتشر خواهد شد.
او مشکل اساسی در ایران را رویکرد غیرعلمی و غیرمنطقی دانست و گفت: «همه کشورهای دنیا هر چند سال یک بار حدود استاندارد کیفیت هوا را مورد بازبینی قرار می‌دهند و این مقادیر را کاهش می‌دهند» اما «در طی یک دهه اخیر شاید به جرأت بتوان گفت که ما تنها کشوری در دنیا هستیم که با گذشت زمان نه تنها مقادیر استاندارد ملی کیفیت هوا را کاهش ندادیم بلکه با توجه به عدم دستیابی به کیفیت هوای مطلوب، حتی مقادیر استاندارد را افزایش داده‌ایم تا به نحوی مسئله را پاک کنیم.»
حسنوند میانگین سالانه آلاینده‌ها در ایران را «در حد متوسط جهانی» خواند اما افزود:
«نکته نگران‌کننده این است که ما روند کاهشی در مورد آلاینده‌ها در پیش نگرفتیم و این در حالی است که بسیاری از کشورهای دنیا گرچه وضعیت بدتری دارند اما روند کاهشی غلظت آلاینده‌های هوا در آنها بسیار مشهود و معنادارست.»
او تأکید کرد که میانگین غلظت دی‌اکسید گوگرد در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ در تهران افزایش یافته و این افزایش نسبت به سال ۹۸ «چشمگیر» بوده است.
در نقاط دیگر ایران نیز آلودگی هوا مشکل‌زاست. علاوه بر شهرهای بزرگ همچون مشهد و أصفهان و شیراز، در مناطقی همچون سیستان و بلوچستان و خوزستان و استان مرکزی آلودگی هوا در یک سال اخیر بارها هوا را ناسالم کرده است.
برای نمونه، ۹ فروردین سال جاری بنا به گفته مدیر کل هواشناسی استان سیستان و بلوچستان، غلظت ذرات آلاینده کوچکتر از ۱۰ میکرون (PM10) به میزان خیره‌کننده هفت هزار و ۱۶۹ میکروگرم بر متر مکعب رسید.
این میزان از آلودگی پیش از این نیز در زاهدان سابقه داشته. مثلا در ۲۵ بهمن ۱۳۹۶ تمرکز آلاینده‌ها به بیش از ۱۳ هزار و پانصد میکروگرم در متر مکعب رسیده بود.