طبق آخرین گزارش منتشر شده از سوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، تا اوایل دسامبر ۲۰۲۰/ اواسط آذر ماه ۱۳۹۹، بیش از ۸۰ میلیون نفر در سراسر جهان در وضعیت گریز و آوارگی به سر برده‌اند. به دنبال شیوع گسترده ویروس کرونا در جهان در بیش از یک سال گذشته و همچنین پس از بالا گرفتن تنش‌ها در کشورهای میانمار، جمهوری دموکراتیک کنگو، سوریه و به‌ویژه افغانستان، این آمار ارائه شده از سوی سازمان ملل به احتمال قریب به یقین افزایش یافته است.
بهروز اسدی، فعال حقوق پناهجویان و از اعضای بنیاد غیرانتفاعی Malteser در آلمان بر این باور است که وضعیت پناهجویان در برخی از کشورهای اروپایی نسبت به گذشته وخیم‌تر شده است.
او با استناد به مشاهدات خود از وضعیت نامطلوب کمپ‌های پناهجویی در یونان، به زمانه می‌گوید:
«وضعیت بسیار بسیار بد است. روز به روز به جای اینکه بتوان در اروپا شرایطی ایجاد کرد که وضعیت معیشتی پناهجویان بهتر شود و وضعیت رسیدگی به امور حقوقی آنها به عنوان حق پناهجویی طبق کنوانسیون ژنو صورت بگیرد، شرایط وخیم‌تر می‌شود.»
تحولات اخیر در افغانستان و تصرف پایتخت این کشور توسط شبه نظامیان طالبان نگرانی‌ها در کشورهای پناهنده‌پذیر از جمله برخی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا درباره احتمال تکرار بحران مهاجرتی را که در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ رخ داد، افزایش داده است.
در بازه زمانی یاد شده، بیش از یک میلیون پناهجوی خاورمیانه‌ای (عمدتا اهل سوریه و از طریق دریای مدیترانه) به کشورهای عضو اتحادیه اروپا وارد شدند. ابعاد این بحران به حدی بود که دیمیتریس آوراموپولوس، کمیسر پیشین اتحادیه اروپا در امور مهاجرت، آن را «بدترین بحران آوارگی» از جنگ جهانی دوم تا آن زمان توصیف کرد.
یونان؛ برزخ بلاتکلیفیِ پناهجویان
پس از بالا گرفتن درگیری‌های نظامی در افغانستان میان طالبان و نیروهای ارتش این کشور در ماه‌های اخیر که در نهایت منجر به تصرف کابل به دست شبه‌نظامیان طالبان شد، موج جدیدی از مهاجرت‌های قومی و منطقه‌ای از افغانستان به سوی کشورهای همسایه و دیگر نقاط جهان آغاز شده است.
کمپ‌های پناهجویی یونان یکی از اولین مقاصد پناهجویانی است که قصد دارند خود را به کشورهای اروپایی برسانند. شرایط نامساعد بهداشتی و کمبود امکانات رفاهی در این کمپ‌ها در طی سال‌های گذشته همواره از طرف مدافعان حقوق پناهجویان و نهادهای حقوق بشری مورد انتقاد واقع شده است.
بهروز اسدی که به تازگی برای رصد وضعیت پناهجویان به یونان سفر کرده، معتقد است وضعیت حاکم بر کمپ‌های پناهجویی در هفته‌های اخیر نسبت به ماه‌های گذشته به مراتب بدتر شده است:
«از اول سپتامبر امسال به بعد، کلیه پناهجویان تازه واردی که از طریق دریا یا از راه زمینی وارد خاک یونان می‌شوند، از هیچ‌گونه حمایت مالی برخوردار نشده و دولت یونان پس از انتقال آنها به کمپ‌های بزرگ، فقط سه وعده غذا به آنها می‌دهد.»
اسدی با اشاره به مشاهدات خود از وضعیت پناهجویان ساکن در کمپ‌های پناهجویی یونان می‌گوید:
«پناهجویان ساکن در کمپ‌های یونان که بسیاری از آنها خانواده‌های افغان هستند از نظر روحی و روانی در وضعیت اسفناکی به سر می‌برند. آنها به دلیل بلاتکلیفی دل نگرانند و اکثر آنها دچار بیماری شده‌اند. پلیس یونان آنها را مدت زمان طولانی در اردوگاه‌های بزرگ نگه داشته و بدون هیچ‌گونه امیدی رها کرده است. به ویژه برای خانواده‌هایی که دارای فرزند هستند، وضعیت بسیار طاقت‌فرساست. آنها سرگردانند و هیچ‌گونه کمک مالی‌ای به آنها تعلق نمی‌گیرد و تنها سه وعده غذا دریافت می‌کنند.»
به گفته اسدی، در این کمپ‌ها افرادی که درخواست پناهجویی آنها از طرف اداره مهاجرت رد شده است، حتی از دریافت خدمات پزشکی هم محروم‌‌اند.
گفته می‌شود کمپ الئوناس در حومه شهر آتن، پایتخت یونان، یکی از بدترین کمپ‌ها برای سکونت پناهجویان در این کشور است.
بهروز اسدی درباره وضعیت حاکم بر این کمپ می‌گوید:
«کسانی که به صورت غیرقانونی و غیر‌رسمی در الئوناس حضور دارند در چادرها زندگی می‌کنند. در این کمپ بیش از سه هزار پناهجو حضور دارند که اکثرا جزو افرادی محسوب می‌شوند که درخواست پناهندگی‌شان قبول شده است. ساکنان کمپ از هیچ‌گونه حمایت مالی‌ای برخوردار نیستند. آنها یا در کانکس‌ها یا در چادرهایی که در اختیارشان قرار داده شده یا در چادرهای شخصی زندگی می‌کنند.»
اسدی می‌گوید با وجود اینکه مرزهای یونان و ترکیه توسط پهپادها و توپ‌های صوتی شدیدا کنترل می‌شود اما باز هم پناهجویان از هر راه ممکن وارد خاک یونان می‌شوند که پس از انجام یک مصاحبه کوتاه توسط اداره مهاجرت به کمپ‌های موریا و واتی منتقل می‌شوند:
«… در مواردی آوارگان را به کمپ واتی در جزیره ساموس در وسط جنگل که هیچ ارتباطی با بیرون ندارد منتقل می‌کنند. برای جلوگیری از فرار پناهجویان و آوارگان، سه دور سیم‌های خاردار در اطراف این کمپ کشیده شده است. شرایط این کمپ از زندان بدتر است. حدود سه هزار نفر را در این کمپ جای داده‌اند. کسانی را که می‌خواهند به ترکیه یا کشورهای خودشان بازگردانند هم در این کمپ نگهداری می‌کنند.»
کانکس‌ها و چادرهای مستقر در اردوگاه واتی در جزیره ساموس در طی ماه‌های گذشته چندین بار طعمه حریق شده است. گفته می‌شود گروه‌های راست افراطی (فاشیست) که مخالف حضور پناهجویان در یونان هستند، نقش مستقیم در این آتش‌سوزی‌ها داشته‌اند.
همچنین کمپ پناهجویی موریا واقع در جزیره لسبوس هم از آتش‌سوزی در امان نمانده است.
یک شاهد عینی پیش از این درباره چگونگی به آتش کشیده شدن کمپ موریا توسط گروه‌های افراطی به زمانه گفته بود:
«[اواسط شهریور ماه ۱۳۹۹] آتش‌سوزی از جنگل‌های ضلع شمالی کمپ موریا آغاز شد اما با کمک پناهجویان و نیروهای امدادی در همان ساعات اولیه آتش مهار شد. بعد از آن در نیمه شب تعدادی از فاشیست‌های یونانی با استفاده از نفت، جنگل‌های چهار طرف کمپ را به آتش کشیدند که به دنبال رسیدن آتش به داخل کمپ، تعدادی از پناهجویان به سمت شهر کوچک میتیلینی در فاصله حدود ۷۰ کیلومتری از کمپ فرار کرده و عده‌ای دیگر هم به سمت کمپ کاراتپه رفتند.»
بر اساس گزارش‌های منتشر شده، کمپ موریا پس از آتش‌سوزی‌های پی در پی، تبدیل به اردوگاه اسکان موقت با کمترین امکانات رفاهی و بهداشتی شده است.
اتحادیه اروپا و عدم استقبال از پناهجویان
هم‌زمان با بحران رو به گسترش در افغانستان، رهبران اتحادیه اروپا در تلاشند تا از هجوم گسترده مهاجران و پناهجویان از افغانستان جلوگیری کنند. خبرگزاری آسوشیتدپرس در روزهای اخیر در گزارشی اعلام کرده به یک یادداشت دیپلماتیک محرمانه از دولت آلمان دست یافته که نشان می‌دهد برخی از سران اتحادیه اروپا با تأکید بر «عواقب بحران پناهجوییِ سال ۲۰۱۵» مقرر داشته‌اند تا با افزایش کمک‌های بشر دوستانه به مردم افغانستان، از مهاجرت آنها به سمت اروپا جلوگیری کنند.
یلوا یوهانسون، کمیسر امور داخلی اتحادیه اروپا هم در همین زمینه گفته است:
«اروپا نباید منتظر بماند تا مردم به مرزهای اتحادیه برسند.»
بهروز اسدی درباره وضعیت مهاجران تازه وارد افغان به آلمان می‌گوید:
«وضعیت پناهجویان جدید افغان در اروپا که طی یک ماه گذشته پذیرفته شدند، متفاوت است. برای مثال بیشتر کسانی که وارد خاک آلمان شدند افرادی بودند که مستقیم یا غیرمستقیم با ارتش یا ادارات و سازمان‌های آلمانی همکاری می‌کردند. در میان آنها افرادی، از جمله زنانی وجود دارند که به خاطر فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، دیگر در افغانستان امنیت جانی نداشتند. همچنین جوانانی که در سازمان‌های غیرانتفاعی وابسته به کشورهای دیگر مشغول به کار بودند.»
به گفته اسدی، گذشته از موارد یاد شده، هم‌اکنون چندین هزار نفر در صف انتظار هستند تا بتوانند وارد اروپا و به‌ویژه خاک آلمان شوند.
در سال‌های گذشته روند اخراج پناهجویان افغان از خاک آلمان افزایش قابل توجهی یافته بود. گفته می‌شود در فاصله سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ بیش از ۹۳۰ پناهجوی رد شده افغان از آلمان اخراج شده‌اند اما پس از تصرف افغانستان توسط طالبان، دولت آلمان اعلام کرد به دلیل بالا گرفتن جنگ در افغانستان، مهاجران افغان که تقاضای پناهجویی‌شان رد شده است، دیگر از این کشور اخراج نمی‌شوند.
بهروز اسدی درباره مشاهدات خود از وضعیت پناهجویان افغان در کشور آلمان می‌گوید:
«درخواست پناهجویان قدیمی که قبل از این وقایع وارد خاک آلمان شدند، عمدتا رد شد و هیچ‌گونه اقامتی به آنها تعلق نگرفت و فعلا اعلام کردند که آنها را اخراج نمی‌کنیم. چند هفته پیش از تصرف کابل هم اعلام کرده بودند که این افراد می‌توانند مجددا تقاضای پناهندگی دهند. اما آلمان در حال حاضر این دستور را هم ملغی کرده است. در واقع بخش رسیدگی به امور پناهندگان دولت آلمان که وابسته به وزارت داخلی این کشور است اعلام کرده که تا اطلاع ثانوی تقاضای جدید پناهندگی کسانی که قبلا رد شده‌اند، پذیرفته نمی‌شود.»
این فعال حقوق پناهجویان پیش‌بینی می‌کند دولت آلمان احتمالا در آینده و پس از بازگشت ثبات نسبی به افغانستان، بار دیگر روند اخراج پناهجویان را از سر بگیرد.
گمانه‌زنی درباره بحران مهاجرتِ افغان‌ها: بسیار بزرگ و غیر قابل کنترل
نیلوفر لنگر، فعال حقوق بشر، نویسنده و روزنامه‌نگار افغان مقیم سوئد، تبعات موج جدید مهاجرت از افغانستان به سمت مرزهای اروپا را «بسیار وخیم‌تر» از بحران‌های مهاجرتی در سال‌های گذشته پیش‌بینی می‌کند.
او به زمانه می‌گوید:
«وقتی‌که جریان بزرگی از مهاجرت در سال ۲۰۱۵ شکل گرفت و شمار زیادی از مردم به طرف اروپا حرکت کردند، مرزهای اروپا بنا بر تصمیم‌های اتحادیه اروپا باز بود. در واقع اروپا ظرفیت و امکانات پذیرفتن بخش زیادی از مهاجران را داشت. تاکنون که بیش از پنج سال از آن ماجرا می‌گذرد شمار زیادی از این مهاجران در جامعه اروپا ادغام شده‌اند و سند اقامت رسمی خود را به دست آورده‌اند اما این بار همچون فرصت گذشته نیست.»
به گفته این فعال حقوق بشر، در حال حاضر اروپا «ظرفیت و امکانات» گذشته را ندارد و انتظار می‌رود به دنبال مهاجرت جمعی افغان‌ها از کشور خود، فاجعه بسیار بزرگ‌تری رخ دهد:
«در حال حاضر مردم از هر راه ممکن و از مسیرهای قاچاق به طرف ایران، ترکیه و پاکستان در حرکت هستند. وضعیت وخیم مهاجرانی که ما قبل از این حادثه در یونان شاهد بودیم، حالا احتمال دارد در ترکیه، ایران و پاکستان تکرار شود.»
چند تن از سیاستمداران آلمانی از جمله آرمین لاشت، نامزد راست‌گرا برای جانشینی آنگلا مرکل، در روزهای اخیر هشدار داده‌اند دولت آلمان نباید اجازه دهد تا بحران مهاجرتی سال ۲۰۱۵ تکرار شود.
همچنین دولت اتریش پیشنهاد ساختِ اردوگاه‌های اخراج یا دیپورت در کشورهای همسایه افغانستان را مطرح کرده است تا در صورت رد درخواست پناهندگی پناهجویان افغان، آنها به این اردوگاه‌ها فرستاده شوند.
هم‌زمان، امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه هم خواستار محافظت هرچه بیشتر مرزهای اتحادیه اروپا شده و اعلام کرده اروپا نمی‌تواند به تنهایی پیامدهای شرایط پیش آمده در افغانستان را تحمل کند.
از سوی دیگر اتخاذ مواضع این‌چنینی از سوی سران اتحادیه اروپا سبب شده تا ترکیه، به عنوان یکی از کشورهایی که پناهجویان و آوارگان جنگی را دست‌کم به صورت موقت در درون خاک خود اسکان می‌داد، در حال حاضر از پذیرفتن مهاجران جدید جلوگیری کند.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، هفته گذشته در یک سخنرانی اعلام کرد:
«ترکیه هیچ‌گونه وظیفه، مسئولیت یا تعهدی برای اینکه انبار مهاجران اروپا باشد، ندارد.»
نیلوفر لنگر بر این باور است که با توجه به چنین شرایطی، انتظار نمی‌رود پناهجویان جدید همچون مهاجران سال ۲۰۱۵، بتوانند خود را به مقصد نهایی که اروپا و آمریکا باشد، برسانند و مورد حمایت جامعه اروپایی قرار بگیرند.