بسیاری بر این باورند که آمار بالای ابتلا و مرگ‌ومیرِ کرونایی که این روزها ایران را فرا گرفته عمدتاً به این علت است که واکسن به‌موقع برای ایرانیان فراهم نشده است.

چرا واکسن به‌موقع وارد نشد؟

چه عواملی در این بی‌نظمی دخیل بود؟

در این نوشته طیِ یک بررسیِ مقایسه‌ای می‌کوشم این وضعیت را تبیین کنم.

واکسن و حاکمیت

در طیِ یک سال و اندی که از آمدن بیماری کرونا به ایران می‌گذرد بیش‌ترین آمار مرگ‌ومیرها و ابتلا در کشور در همین روزها گزارش می‌شود و روز به روز رکورد‌های جدیدی در مرگ‌ومیر ثبت می‌شود. این در حالی است که با گذشتِ بیش یک سال اکنون دیگر این بیماری در میان مردم عادی‌سازی شده است. گویی مردم این بیماری را چون بخشی از زندگیِ خود پذیرفته‌اند و هشدارهای بهداشتی را دیگر چندان جدی نمی‌گیرند.

تصور نمی‌شود در آینده‌ای نزدیک وضع به‌تر گردد بلکه اکنون برخی پزشکان از پیک‌های ششم و هفتم سخن می‌گویند که در راه است. گردهمایی‌های مذهبی در چند روز اخیر نیز به احتمال زیاد آمارهای بالاتری از ابتلا و مرگ‌ومیر را در روزهای آینده در پی خواهد داشت. اوضاع واکسن نیز هنوز روشن نیست در حالی که آمار ابتلا و مرگ‌ومیر در میان واکسن‌زده‌ها هم به بسی شک و تردیدها دامن زده است و در نتیجه تمایل مردم به واکسن دولتی کم‌تر شده است. در سوی دیگر اما کلاهبرداری‌های متعدد هم به اعتماد مردم آسیب زده است. سفرها به خارج از کشور برای واکسن زدن، تزریق آب مقطر به‌ جای واکسن، واکسن‌های تقلبی، و باندهای تهیه و توزیع واکسن از خبرهایی است که این روزها هرچه بیش‌تر در ایران می‌شنویم. برای نمونه در یک خبر پلیس می‌گوید سه هزار نفر در تهران واکسن تقلبی زده‌اند.[۱]

می‌توان گفت این به‌هم‌ریختگی‌ها و نابه‌سامانی‌ها و فاجعه‌ای که در حال روی دادن است عمدتاً ناشی از بلاتکلیفیِ حکمرانان درمورد تهیه‌ی واکسن و درنتیجه تأخیر در خرید و وارد کردنِ واکسن است. حاکمیت از همان آغاز درمورد بیماری کرونا بلاتکلیف بود و این بلاتکلیفی هنوز هم به‌ویژه درمورد تهیه‌ی واکسن به چشم می‌خورد. سیاست کلی حاکمیت در زمینه کرونا تاکنون در میان انکار، توطئه‌اندیشی، و خرافه‌باوری در نوسان بوده است. جالب است که این وضعیت بلاتکلیف و نوسان‌دار در بالاترین سطوح حاکمیت دیده می‌شود. آیت‌الله خامنه‌ای در آغاز بیماری کرونا را توطئه‌ی دشمنان خواند و پای دشمنان جن و انس را به میان کشید و سپس زمانی که باید درباره‌ی خرید واکسن تصمیم‌گیری می‌شد بی‌هیچ دلیلی خرید واکسن از برخی کشورها را ممنوع کرد، ممنوعیتی که گویی به‌تازگی به‌ناچار برداشته شده است. به‌روشنی می‌توان دید که رفتار غیرعلمی و لجبازانه درمورد واکسن از سوی آیت‌الله خامنه‌ای مهم‌ترین عامل در این وضعیت بوده است.

مقایسه با مورد ایدز در آفریقای جنوبی

وضعیتی که به بالارفتن آمارهای ابتلا و مرگ‌ومیر ناشی از کرونا در ایران انجامیده با رخدادی معاصر در آفریقای جنوبی قابل قیاس است. همسانی‌های شگفت‌انگیز و درس‌‌آموزی می‌توان دید میان حکمرانیِ بد در ایران در زمینه‌ی واکسن کرونا و حکمرانی بد در آفریقای جنوبی در دهه‌ی نخست قرن بیست‌ویکم در زمینه‌ی بیماری ایدز. تصمیم‌گیری‌های رئیس‌جمهور سابق آفریقای جنوبی درمورد داروی ایدز و پی‌آمدهای تکان‌دهنده‌ی آن را می‌توان به‌خوبی با تصمیم‌گیری‌های آیت‌الله خامنه‌ای درمورد واکسن کرونا و پی‌آمدهای تکان‌دهنده‌ی آن مقایسه کرد. از حدود سال ۲۰۰۰ آمار ابتلا و مرگ‌ومیر ناشی از ایدز در آفریقای جنوبی به‌طور تکان‌دهنده‌ای بالا رفت. بر طبق برخی برآوردها، از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵ دست‌کم سیصد و سی هزار نفر در این کشور به‌علت این بیماری فوت کردند و سی و پنج هزار کودک نیز به ویروس اچ‌آی‌وی مبتلا شدند. ماجرا از این قرار بود که رئیس‌جمهور سابق آفریقای جنوبی، تابو امبکی، بی‌خطر بودنِ داروی ضدویروسیِ پسگرد زیدوودین (AZT) برای زنان باردار را نپذیرفت و ادعا کرد که در آمریکا و بریتانیا شکایت‌هایی درباره‌ی این دارو در حال پیگرد است. او همچنین مدعی شد که هشدارهای بسیار جدی درباره‌ی سمّی بودن این دارو دریافت کرده است. این ادعاها همه غلط بود و بسیاری بر این اعتقادند که امبکی از منابعی نامعتبر اطلاعات غلط (misinformation) دریافت کرده است.

فایزر در خانه ویلایی: گزارشی از بازار سیاه واکسن در ایران

امبکی با نگاه غیرعلمی و باورهای غلطی که داشت کلینیک‌هایی را که می‌خواستند AZT را در درمان زنان باردارِ مبتلا به اچ‌آی‌وی به کار گیرند از حمایت دولتی محروم کرد. در پیِ این اقدام، استفاده از ضدویروس‌های پسگرد در آفریقای جنوبی روز به روز محدودتر شد و برنامه‌ی ملی برای مقابله با ایدز به تأخیر افتاد. امبکی حتا اجازه نداد کشورش کمک‌های جهانی برای درمان ایدز دریافت کند.

امبکی در رویکردی غیرعلمی باور داشت که اچ‌آی‌وی علت ایدز نیست و ضدویروس‌های پسگرد بی‌خطر نیستند. او هرگز از این باورها بازنگشت. اقدامات امبکی به گسترش گونه‌ای نگرش انکارگرانه درباره‌ی ایدز انجامید تا جایی که کسانی که از این نگرش تأثیر پذیرفته بودند حتا روابط جنسی محافظت‌نشده برقرار می‌کردند. درنتیجه آمار مبتلایان به ایدز و مرگ‌ومیرهای ناشی از ایدز باز بیش‌تر بالا رفت. متخصصان با قاطیعت می‌گویند که اگر ضدویروس‌ها زودتر در این کشور به کار گرفته می‌شد از مرگ‌ومیرها و ابتلاهای جدید به اچ‌آی‌وی پیشگیری می‌شد.

برخی از پژوهشگران اقدامات امبکی را به نسل‌کشیِ نازی‌ها و آپارتاید در آفریقای جنوبی تشبیه کرده‌اند، برخی خواستار مجازات او و هم‌دستانش شده‌اند، و برخی خواستار تشکیل کمیته‌های حقیقت‌یاب درباره‌ی ماجرای ایدز در آفریقای جنوبی شده‌اند.[۲]

مشکلات زدنِ واکسن؛ گزارش از پنج مرکز در تهران

اکنون ناگفته پیداست که این رخداد تکان‌دهنده که چندین سال پیش در آفریقای جنوبی چنان فاجعه‌ی بزرگی را رقم زد چه همسانی‌های تکان‌دهنده‌ای با وضع کرونا در ایرانِ امروز دارد. در ایران انکارگری‌ها درمورد کرونا که ریشه در نگاه مذهبی و ایدئولوژیک داشت و از سوی حاکمیت پشتیبانی می‌شد اقدامات غیربهداشتی و تجمع‌های ناضروری را در پی داشت. دیدیم که در ایران کسانی برای انکار کرونا حتا ضریح حرم را لیس می‌زدند. با رویکردی غیرعلمی و سیاست‌زده بر تولید واکسن‌های داخلی پافشاری شد که هنوز اطمینانی نیست نتیجه‌بخش بوده باشد. همچنین، با شک و شبهه‌افکنیِ غیرعلمی و سیاست‌زده درمورد برخی واکسن‌های خارجی، تهیه‌ی واکسن به تأخیر افتاد. درنتیجه میزان مرگ‌ومیر هر روز رکورد تازه‌ای ثبت می‌کند. آینده داوری خواهد کرد که حکمرانیِ غیرعلمی در ایران چه شمار از ایرانیان را به کام مرگ خواهد برد. آیا این را باید گونه‌ای نسل‌کشی دانست و مجازات دست‌اندرکاران را زیر چنین عنوانی خواستار بود؟

پانویس‌ها

[۱] خبرگزاری ایمنا: ۳ هزار نفر در تهران واکسن آسترازنکای قلابی زده‌اند

[۲] درباره‌ی این ماجرا در منابع زیر اطلاعات بیش‌تری می‌توان یافت:

Chigwedere, Pride and Essex, M. 2010. AIDS Denialism and Public Health

Practice. AIDS and Behaviour 14: 237–247.

Poul Rohleder, Leslie Swartz, Seth C. Kalichman and Leickness C. Simbayi (eds.) 2000. HIV/AIDS in South Africa 25 Years On. New York: Springer.