تابستان است و موج گرمای غیرعادی از مدت‌ها پیش به شهرهای کشور رسیده است. در این گرمای سوزان اگر آب کافی نباشد، ادامه زیست برای انسان‌ها و جانوران، دشوار، غیرقابل تحمل و به بحران بدل میشود.
در شرایطی که بسیاری از مناطق کشور درگیر مساله بی‌آبی، کمبود ذخایر آب، آتش‌سوزی‌های سریالی مراتع و جنگل‌ها و اکنون با قطعیِ گاه و بی‌گاه برق هم روبه‌رو هستند، پیامدهای مخرب پدیده خشکسالی و سوء مدیریت در حوزه منابع آبی و زیست محیطی بیش از پیش اوضاع زندگی و معیشت مردم را تحت تاثیر قرار داده است.
بی‌توجهی به وضعیت معیشت مردم، افزایش فقر، نابسامانی, نبود امکانات بهداشتی مناسب و نادیده گرفتن مساله بی‌آبی در حوزه شرب و عمدتا در بخش کشاورزی و دامداری تا جایی ادامه داشته، که شب پنج‌شنبه ۲۴ تیرماه، تجمعات مسالمت‌آمیز مردمی در استان خوزستان ابتدا از سوی شهروندان عرب از مناطق عرب‌نشین در اعتراض به بی‌آبی، تبعیض و سوء مدیریت مسئولان با سر دادن شعارهایی از جمله «انا عطشان» (من تشنه هستم)، آغاز شد.
نیروهای امنیتی اندکی پس از آغاز اعتراضات مردمی در استان خوزستان دست به بازداشت‌های فله‌ای و سرکوب خشونت‌بار معترضان زدند. در برخی از گزارشات، اسامی دست‌کم ۱۰ شهروند معترض به بی‌آبی که با شلیک نیروهای امنیتی کشته شده‌اند، منتشر شده است.
تاکنون آمار دقیقی از کشته‌شدگان این اعتراضات بنا به دلایلی از جمله، فشار بر خانواده‌ها، کاهش سرعت اینترنت و در مواردی مشکلات مربوط به مسدود کردن آن و ایجاد فضای میلیتاریزه، در دست نیست.
تا این لحظه سازمان عفو بین‌الملل کشته شدن هشت تن از معترضان به نام‌های، میثم عچرش، فرزاد فریسات (الفریساوی) محمد عباس الکنانی، محمد عبداللهی، محمد کروشات، مصطفی نعیماوی (عساکره)، قاسم خضیری و هادی بهمنی را تایید کرده است.
معضل کم‌آبی در خوزستان؛ ریشه آن کجاست؟
استان خوزستان با وجود برخورداری از منابعِ آبی فراوان و معادن عظیم نفت و گاز و صنایع پتروشیمی، سال‌هاست با معضلات گوناگونی از جمله فقر، بیکاری، آلودگی هوا و کمبود آب مواجه است؛ به طوری‌که با وارد شدن به دوره خشکسالی شدت هر یک از این مشکلات بیشتر و سایه تبعات ویران‌گر آن بیش از گذشته بر اکوسیستم منطقه، آینده زیست‌بوم و زندگی و معیشت مردمان این منطقه سنگینی می‌کند.
سوء مدیریت و سیاست‌های دولت در توسعه و پروژه‌های سدسازی، انتقال آب از سرچشمه‌های رودخانه‌های استان خوزستان برای مصارف غیر شرب و خشک شدن تالاب هورالعظیم به دلیل استخراج نفت، از دلایل تشدید بحران کنونی در استان خوزستان بوده است.
در کنار این مسائل، اما وجود چه عوامل مهم دیگری، استان غنی و حاصلخیز خوزستان را به وضعیت امروزی دچار کرده است، تا شهروندان آن در دست‌کم ۲۶ شهر به خیابان‌ها کشیده شوند و با سر دادن شعارهای رادیکال و اعتراضی، نسبت به وضع موجود اعتراض کنند؟
منصور سهرابی، پژوهشگر اکولوژی، در پاسخ به این پرسش به زمانه می‌گوید، از مهم‌ترین دلایل، توسعه نامتوازنی‌‌ست که در حوزه آبریز رودهای اصلی استان صورت گرفته است:
«در این حوزه، کشاورزی توسعه یافته و جمعیت افزایش پیدا کرده و به تبع آن رد پای آب و مصرف آن بیشتر شده و آب کمتری به پایین دست می‌رسد. از طرفی دیگر، شاهد توسعه صنایع آب‌بردر استان‌های اصفهان، یزد و کرمان شامل: صنایع فولاد، ذوب‌آهن، کاشی‌سازی، و دیگر صنایع وابسته به این صنعت‌ها هستیم کە وابستە بە انتقال آب از سرشاخه‌های رود کارون و دز هستند کە این عوامل همراە با توسعە نامتوازن در استان خوزستان از دلایل اصلی این وضعیت است.»
به گفته سهرابی، گسترش بی رویە کشاورزی و کشت گیاهانی کە نیاز آبی بالایی دارند همچون نیشکر و شلتوک (برنج) نیز بحران آب خوزستان را تشدید کردەاند:
«استان خوزستان حدود یک میلیون هکتار زمین زراعی آبی دارد. ما طرح توسعه نیشکر داشتیم که آب بسیار زیادی را به ویژه در فصل تابستان مصرف می‌کند. امسال حدود سه و نیم میلیارد متر مکعب آب به نیشکر و حدود سە میلیارد متر مکعب بە شلتوک اختصاص پیدا کرده است. در این میان آب‌های دیگری برای تولید و کشت چغندر قند، ذرت دانه‌ای و علوفه‌ای و کشت گندم مصرف میشود که فشار به مراتب بیشتری به منابع آبی وارد کرده است.»
در حالی که سازمان آب و برق خوزستان پس از اعتراضات مردمی در این استان بر اساس مصوبه شورای عالی امنیت ملی، خروجی آب دو سد بزرگ کرخه و دز را افزایش داده، محمد سبزه‌زاری، مدیرکل هواشناسی خوزستان روز جمعه هشتم مرداد ماه اعلام کرد:
«با پیش‌بینی‌های هواشناسی همه ما ناامید هستیم و احتمالا بارش‌های امسال نتواند سدهای خوزستان را به حدی برساند که از حالت بحران خارج شوند.»
این مقام سازمان هواشناسی با اشاره به کاهش ۳۵ درصدی میزان بارش در سال آبی گذشته در استان خوزستان، پیش‌بینی کرده، یک فرا بحران در پاییز امسال در این استان اتفاق خواهد افتاد چرا که فعلا امیدی به بارش‌های زودهنگام پاییزه نیست.
اما، امیر آقاکوچک، استاد عمران و محیط‌زیست و علوم زمین دانشگاه کالیفرنیا ارواین، درباره مشکلات بی‌آبی در خوزستان، به زمانه می‌گوید، یکی از مشکلات اصلی، توسعه نامتوازن با طبیعت است که خود ناشی از تصمیمات ایدئولوژیک و سیاسی نظام حاکم است:
«انتقال بین حوضه‌ای آب به مناطق دیگر، توسعه اقتصاد کشاورزی ناکارآمد با عناوینی مانند خودکفایی و عدم سرمایه‌گذاری برای بروزرسانی و بهینه‌سازی کشاورزی موجب شده است که مقدار قابل توجهی آب و انرژی، بسیار بیشتر از متوسط جهانی، در ایران مصرف شود برای تولیدی کمتر از متوسط جهانی.»
این نمودار پراکندگی آب مصرفی (متر مکعب برای هر کیلو غذا در سال) و انرژی (کیلو وات برای هر کیلو غذا در سال) در بخش کشاورزی را برای ۲۳ کشور جهان از جمله ایران نشان می‌دهد.
آقاکوچک در توضیح بیشتر این نمودار می‌گوید، خطوط خط چین عمودی و افقی میانگین مصرف جهانی انرژی و برداشت آب را مشخص میکنند:
«میزان تولید سرانه کشاورزی (تن، نفر، سال) هم با رنگ‌های قرمز (تولید کم) تا سبز و آبی (تولید زیاد) کدگذاری شده است. کشور ما که در بالا سمت چپ نشان داده شده است، هم مصرف آب و انرژی در آن بیشتر از سطح جهانی است و هم میزان تولید غذا در آن نسبتا کم. برای مقایسه کشورهایی مانند فرانسه، تایلند و آرژانتین را در همین شکل می‌توان بررسی کرد.»
رهاسازی سد؛ حل بحران یا مرهمی موقت؟
در روزهای اخیر همزمان با افزایش اعتراضات مردمی در پی تشدید شرایط خشکسالی و کم‌آبی در خوزستان، رهاسازی آب از سد کرخه به مناطق پایین دست، جهت تامین آب کشاورزی و دام و احشام انجام گرفت.
پس از این اقدام، علی شهبازی، معاون مطالعات منابع جامع آب سازمان آب و برق خوزستان، ضمن اشاره به کاهش ۴۷ درصدی حجم آب پشت سد کرخه نسبت به سال گذشته و همچنین خالی بودن حدود ۷۰ درصد حجم مخزن سد کرخه به دلیل خشکسالی، درباره رهاسازی اخیر آب این سد گفته بود:
«آبی که رهاسازی شد ذخیره استراتژیک ما بود، این آب پس‌اندازی است که قرار بود برای کشت پاییزه از آن استفاده کنیم. رهاسازی اخیر آب خارج از فرآیند برنامه‌ریزی سازمان آب و برق است و اگر مدیریت مصرف اتفاق نیفتد هیچ منابعی برای کشاورزی در پاییز امسال نخواهیم داشت.»
همچنین خبرگزاری فارس وابسته به سپاه پاسداران، چهارشنبه ۳۰ تیرماه در گزارشی از قول یک منبع آگاه در وزارت نیرو خبر داد: « حجم زنده و قابل استفاده پشت سد کرخه در حال حاضر بر اساس پایش‌های روز جاری ۷۶۰ میلیون متر مکعب است و با این حجم از برداشت، تنها ۵۴ روز با صفر شدن آب سد کرخه فاصله داریم.»
انتشار این خبر همزمان موجی از واکنش‌‌های کاربران در رسانه‌های اجتماعی را به همراه داشت.
با در نظر گرفتن مشکلات وضعیت موجود، رهاسازی محدود آب تا چه اندازه می‌تواند کمک‌کننده یا راهکاری برای حل بحران بی‌آبی باشد؟
سهرابی، در این باره می‌گوید:
«رهاسازی آب به مانند یک مُسکن یا چسب زخمی‌ست بر روی زخمی عمیق که التیام بخش نیست. وضعیت طوری است که اگر رهاسازی آب صورت نگیرد، بحران‌های فعلی شدت پیدا میکنند و حاکمیت با مشکل خیلی اساسی روبه‌رو خواهد شد. از طرفی دیگر اگر به طور کامل اقدام به رهاسازی آب سدها شود ما این‌بار حدود دو ماه بعد برای تامین آب کشاورزی و آب شرب با مشکل جدی مواجه خواهیم شد. ریشه اغلب این مشکلات، به مدیریت اشتباه منابع آب در طی سالیان گذشته برمی‌گردد.»
آقاکوچک، در پاسخ به همین پرسش چنین می‌گوید:
«رهاسازی آب در خوزستان یک مرهم موقت روی زخم عمیق است. این تصمیم‌ها فقط در کوتاه مدت ممکن است مشکل را به عقب بیاندازد، ولی آن را حل نمی‌کند.»
راه حل رفع بحرانِ آب خوزستان
در روزهای اخیر با بالا گرفتن اعتراضات مردمی به بی‌آبی در خوزستان که با اعلام حمایت و همبستگی شهروندان در دیگر شهر و استان‌ها همراه شد، ابراهیم رئیسی، (عضو هیئت مرگ) اعلام کرد، بلافاصله بعد از آغاز به کار دولت سیزدهم، «شورای راهبری ویژه‌ای» برای شناسایی مشکلات استان خوزستان و راه‌کارهای حل این مشکلات تشکیل می‌دهد، اما او برنامه‌ای دراز مدت برای حل مشکلات آب در خوزستان ارائه نداد.
از موضوعات مهمی که در مناظره انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰هیچ یک از کاندیداهای ریاست جمهوری به آن اشاره نکردند، اهمیت حفظ محیط زیست و بازنگری در سیاست‌های حوزه منابع آبی کشور بود، که نیازمند ریشه‌یابی و آسیب‌شناسی اساسی و تغییر رویکرد فعلی است.
سهرابی، در پاسخ به این پرسش که آیا در دراز مدت راه حلی برای رفع بحران آب در خوزستان وجود دارد، می‌گوید، راهکار اساسی برای حل بحران آب در این استان و دیگر مناطق کشور، بهینه کردن مصرف به ویژه در بخش کشاورزی و پرداخت حق‌آبه‌ها به طبیعت است:
«مصرف آب کشاورزی در خوزستان بر اساس گفته‌های وزارت نیرو ۱۲ میلیارد متر مکعب است. اگر مصرف آب در این استان به ۶ میلیارد متر مکعب برسد، طبیعتا این آب می‌تواند به تالاب‌ها برگردد. همین امر موجب حل بخش بزرگی از آب شرب و مشکلات زیست‌محیطی میشود. اما این موضوع منوط بر این است، صنعت نیشکر، برنج‌کاری، چغندر قند و ذرت‌کاری کلا حذف شود. سوال اساسی اینجاست؛ آیا حاکمیت توان چنین کاری را دارد؟ آیا حاکمیت می‌تواند برای کارگرانی که در نیشکر هفت‌تپه اشتغال دارند و کشاورزان صنعت یا شغل مناسب و جایگزینی برای‌شان داشته باشد؟ خیر.»
اما آقاکوچک، معتقد است که هیچ راه حل کوتاه مدتی در نظام حکمرانی آب و محیط زیست فعلی وجود ندارد:
«هر چند ما در مقالات خود روی بخش انسانی و مدیریتی آب تاکید داریم، ولی حتی با تغییر مدیران نیز در سیستم فعلی کار قابل توجهی نمی‌توان انجام داد. مشکل آب ما در اقتصاد و سیاست در هم تنیده است. ما قبل از هر چیز به یک اقتصاد آزاد، رقابتی، غیر دولتی و غیر رانتی احتیاج داریم که بستر آن فراهم نیست.»
به گفته آقاکوچک، در یک اقتصاد آزاد (با قوانین سخت‌گیرانه محیط‌زیستی) بهترین صنایع با رقابت برای منابع موجود بهینه می‌شوند:
«مثلا در خوزستان با توسعه گردشگری می‌توان به مرور زمان (چند دهه) اقتصاد کشاورزی را به اقتصاد گردشگری و خدماتی تغییر داد که هم منابع ملی کمتر مصرف شود و هم منابع مالی بیشتری حاصل شود. ولی با قوانین دست و پاگیر و ایدئولوژیک فعلی سیاست دشمن پرور نظام این کار امکان‌پذیر نیست.»
آقاکوچک، همچنین به نقش مهم رسانه‌های آزاد و سازماندهیِ مردم نهاد مستقل و قوی اشاره می‌کند:
«از این طریق می‌توان مدیران و سازمان‌های دولتی را به چالش کشید و به شفاف‌سازی کمک کرد، بدون نگرانی از خطوط قرمز سیاسی، که البته در حال حاضر این امکان وجود ندارد.»
در یک سراشیبی هستیم
در سال‌های اخیر یک نوع تفکر سازه‌ای و رویکردی اشتباه در نهادهای حکومتی برای افزایش سدسازی بدون توجه به جغرافیا و مکان‌یابی صحیح حاکم شده است. این نوع تفکر یک‌جانبه و انتقادناپذیر امروزه به بخشی از بحران فعلی مساله بی‌آبی دامن زده است.
این نهادها از جمله قرارگاه خاتم‌الانبیاء و زیر شاخه‌های مرتبط به آن، با بودجه‌‌ها و منابع مالی هنگفتی که در اختیار دارند، بر این باور هستند که مساله کم‌آبی در کشور با سدسازی قابل حل است. این در حالی‌ست که کارشناسان این حوزه بارها نسبت به این سدسازی‌های بی‌رویه هشدار داده‌اند.
آقاکوچک، درباره وضعیت آینده آبی ایران می‌گوید:
«مصرف آب کشاورزی ما و سایر صنایع بسیار بالاست (شکل ۲) و متاسفانه عمده مشکلات را می‌خواهند با انتقال آب و سدسازی حل کنند. با روند حاضر در یک سراشیبی هستیم که می‌توان گفت شرایط بدتر خواهد شد مگر اینکه طبیعت مهربانی کند و تر سالی داشته باشیم.»
سهرابی، با اشاره به تغییر اقلیم می‌گوید، انتظار می‌رود در آینده روند خشکسالی در ایران بیشتر شود؛ به طوری که در برخی مناطق امکان بازگشت به شرایط قبلی از بین خواهد رفت.
«امسال شاهدیم که بیشتر مناطق ایران درگیر خشکسالی بوده و در بسیاری از مناطق مردم مجبور شدند دام‌ها و احشام خود را بفروشند، چرا که آب کافی برای آن وجود ندارد. بسیاری از روستاها با مشکل بی‌آبی مواجه هستند و ادامه این روند منجر به تخلیه و کوچ اجباری خواهد شد. این موضوع می‌تواند بر مسائل اجتماعی و اقتصادی تاثیرگذار باشد. مشکلات بی‌آبی حتی می‌تواند تبدیل به مشکلات بزرگ امنیتی و اجتماعی شود. روند مدیریت منابع آب در ایران چشم‌انداز خوبی را به ما نشان نمی‌دهد.»
در قسمتی از نوشتار از آقا کوچک :” یک اقتصاد آزاد، رقابتی ، غیر دولتی، غیر رانتی” پیشنهاد شده!، منظور از یک اقتصاد آزاد همان اقتصاد سرمایه داری نئو لیبرالی است؟ ، که از سر کار آمدن ” نظام مقدس” این راه رفته شده و میشود! ، این چیز تازه یی نسیت که این جناب پیشنهاد میکنند!! تمام بدبختی ما از همین ” اقتصاد نئو لیبرالی” می‌‌باشد، اینها هم مدیریت بسیار خوبی دارند فقط برای خود شان!!، مشکل اینجاست!! شما حتما چندی پیش از آمار رشد میلیون نر‌ها در “نظام مقدس” شینیده و خوانده باشید؟؟
شما کلامی از دمکراتیزه کردن کشور ، توزیع عادلانه منابع، و سر کار آمدن متخسسان و، و ننوشتید؟!! اینکه تولید باید ارزان تر شود، منابع مدیریت شوند و بازده باید بیشتر از آنچه که داده شده است، باشد ، اینها از الفبا علم اقتصاد می‌‌باشند!! این سیستم ” سرمایه داری نئولیبرالی نظام مقدس” کار خود را بلد است!، در تمام کشورهای دیگر هم به همین روش کشور‌ها را مدیریت میکنند، آیا در کشورهای آفریقا ایی ، آمریکا لاتین و آسیا ایی روند کار طور دیگری است؟؟ آنجا ها هم کنسرن‌های چند ملیتی به استثمار انسان و طبیعت برای ” تولید اقتصادی ” ارزان تر ، هر چیز را نابود کرده و میکنند!!! شما آقا کوچک، نگران تولید را اقتصادی کردن برای ” برادران ارزشی” نباشید ، آنها هم به سیستم نئو لیبرالی جهانی وصل هستند ، و به ” نصیحت های” برادران بانک جهانی iwm” گوش می‌‌دهند!! پس آدرس غلط به کسی ندهید، اینطور که شما مسله را مطرح کردید، نظرات شما به “برادران ارزشی نظام” بسیار نزدیک و شاید هر دو یکی است!!
mandana / 04 August 2021